Kinh nghiêm dạy bài thơ Ngắm trăng của chủ tịch Hồ Chí Minh

A. §Æt vÊn ®Ò I. Lý do chän ®Ò tµi N¨m th¸ng tr«i qua, bôi thêi gian sÏ xo¸ mê tÊt c¶. Trªn tr¸i ®Êt nµy, thÕ hÖ nµy nèi tiÕp thÕ hÖ kh¸c sÏ viÕt lªn nh÷ng trang sö míi. Nh­ng cã nh÷ng con ng­êi, nh÷ng sù kiÖn, nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn vÉn sèng m·i víi lÞch sö, víi thêi gian trong ®ã cã Chñ tÞch Hå ChÝ Minh víi sù nghiÖp c¸ch m¹ng vµ sù nghiÖp v¨n häc cña Ng­êi. Trong cuéc ®êi, Ng­êi kh«ng cã ý ®Þnh x©y dùng cho m×nh mét sù nghiÖp v¨n ch­¬ng. Êy vËy mµ trong thùc tÕ, Hå ChÝ Minh ®· ®Ó l¹i cho nÒn v¨n häc ViÖt Nam mét sù nghiÖp v¨n ch­¬ng kh«ng nhá. Qua nh÷ng s¸ng t¸c v¨n häc cña Ng­êi gióp thÕ hÖ chóng ta ngµy nay vµ ngay c¶ mai sau hiÓu râ nh÷ng vÎ ®Ñp t©m hån cña mét vÜ l·nh tô vÜ ®¹i cña c¸ch m¹ng ®ång thêi lµ mét nhµ v¨n, nhµ th¬ lín cña d©n téc. §ã lµ minh chøng hïng hån nhÊt mµ kh«ng cÇn ®Õn mét lêi thuyÕt minh ca ngîi nµo cho ch©n dung cu¶ mét “Danh nh©n v¨n ho¸ thÕ giíi”. Trong sù nghiÖp th¬ v¨n cña Hå ChÝ Minh, tËp th¬ “NhËt ký trong tï” cã vai trß, vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng. T¸c phÈm ®­îc ®­a vµo gi¶ng d¹y cho häc sinh ë c¶ hai cÊp häc: THCS vµ PTTH. ë cÊp THCS tËp th¬ ®­îc gi¶ng d¹y trong ch­¬ng tr×nh v¨n häc líp 8 víi sè thêi gian lµ 5 tiÕt häc. Trong ®ã mét tiÕt d¹y kh¸i qu¸t vÒ tËp th¬ “NhËt ký trong tï” 3 tiÕt gi¶ng d¹y 3 bµi th¬ tiªu biÓu: “Kh«ng ngñ ®­îc”, “Ng¾m tr¨ng”, “§i ®­êng” vµ mét tiÕt ®äc thªm. V× dung l­îng kiÕn thøc phong phó mµ ®iÒu kiÖn chØ cã h¹n, chóng t«i ch­a cã tham väng ®Æt ra vÊn ®Ò kinh nghiÖm d¹y c¶ bµi kh¸i qu¸t, c¸c bµi th¬ häc vµ ®äc thªm mµ chØ ®i vµo mét bµi th¬ cô thÓ: “Ng¾m tr¨ng”. Tõ ®ã chóng t«i mong muèn cã thÓ rót kinh nghiÖm ®Ó gi¶ng d¹y thµnh c«ng bµi th¬ vµ c¸c bµi th¬ kh¸c. II. C¬ së khoa häc “Ng¾m Tr¨ng” lµ mét bµi th¬ tiªu biÓu cho phong c¸ch th¬ nghÖ thuËt cña Hå ChÝ Minh. Bµi th¬ rÊt hay cã thÓ xem lµ mét “kiÖt t¸c” cña “Thi gia” trong hoµn c¶nh ®Æc biÖt. V× vËy ®· cã nhiÒu nhµ nghiªn cøu, phª b×nh v¨n häc, nhiÒu ®éc gi¶ yªu th¬ ®· viÕt, b×nh luËn vÒ bµi th¬ nh­ bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶ trong cuèn “105 bµi v¨n mÉu” trong ch­¬ng tr×nh v¨n häc THCS cña T¹ §øc HiÒn, NXB GD 1998, bµi viÕt cña t¸c gi¶ Lª L­u Oanh trong cuèn “Ph©n tÝch b×nh gi¶ng t¸c phÈm v¨n häc 8” NXB GD 2001, t¸c gi¶ NguyÔn Lª TuyÕt Mai trong “100 bµi v¨n mÉu líp 8”, NXB §µ N½ng 1998 vµ nhiÒu bµi viÕt kh¸c. C¸c bµi viÕt nµy ®· ph©n tÝch ®­îc nh÷ng vÎ ®Ñp vÒ h×nh thøc, néi dung cña bµi th¬ (tÊt nhiªn lµ kh«ng ®Çy ®ñ). Tuy vËy, ®ã còng lµ tµi liÖu tham kh¶o ®Ó gi¸o viªn cã thÓ hiÓu thªm vÒ t¸c phÈm chø ch­a ph¶i lµ nh÷ng “chØ dÉn” thiÕt thùc cho giê d¹y häc v¨n trªn líp. Ngoµi c¸c cuèn tµi liÖu trªn, khi gi¶ng d¹y gi¸o viªn th­êng dùa vµo 2 cuèn tµi liÖu chÝnh cña Bé GD-§T: “S¸ch gi¸o viªn v¨n häc 8 – TËp 2” vµ “Bµi so¹n v¨n häc 8 – TËp 2”. Trong cuèn “V¨n häc 8 – TËp 2” dµnh cho gi¸o viªn, c¸c so¹n gi¶ ®· cè g¾ng ®­a ra mét sè “gîi ý vÒ néi dung vµ ph­¬ng ph¸p” theo 3 phÇn: 1. NhËn xÐt vÒ bµi th¬ dÞch 2. Ph©n tÝch. 3. KÕt luËn. Tuy nhiªn nh÷ng vÊn ®Ò nªu ra trong bµi h­íng dÉn nµy chñ yÕu lµ vÒ néi dung kiÕn thøc vÒ bµi th¬ chø ch­a cã ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cô thÓ, thÝch hîp. Trong phÇn néi dung kiÕn thøc, cã nhiÒu ý gi¸o viªn cã thÓ tham kh¶o tèt nh­ b¶n phiªn ©m bµi th¬, nhËn xÐt vÒ bµi th¬ dÞch; hoµn c¶nh ng¾m tr¨ng cña B¸c vµ quan hÖ gi÷a ng­êi tï thi sÜ víi vÇng tr¨ng ë 2 c©u th¬ cuèi. NhËn xÐt vÒ nh÷ng néi dung Êy cã thÓ nãi lµ kh¸ s¾c s¶o, hÊp dÉn. Tuy vËy trong khi B – Néi dung: I – Bµn thªm vµi vÊn ®Ò cÇn l­u ý khi d¹y bµi th¬: 1. VÒ c¸ch giíi thiÖu bµi ë bµi th¬ nµy gi¸o viªn cã thÓ sö dông nhiÒu c¸ch giíi thiÖu bµi kh¸c nhau: Cã thÓ lµ ®i tõ ®Ò bµi, hoÆc tõ gi¸ trÞ néi dung t­ t­ëng cña tËp th¬ “NhËt ký trong tï”, tõ sù liªn hÖ vÎ ®Ñp t©m hån ë bµi th¬ ®· häc tiÕt tr­íc – “Kh«ng ngñ ®­îc” ... theo chóng t«i, ®Ó t¹o tÝnh liªn kÕt gi÷a c¸c b­íc lªn líp, c¸ch giíi thiÖu bµi nªn lång vµo viÖc hái bµi cò. Hay nãi mét c¸ch kh¸c lµ qua nhËn xÐt phÇn tr¶ lîi bµi cò cña häc sinh, gi¸o viªn liªn hÖ ®ång thêi giíi thiÖu bµi míi. C¸ch lµm nµy gióp cho viÖc hái bµi cò- mét kh©u quan träng ®Ó kiÓm tra kiÕn thøc, viÖc chuÈn bÞ bµi cña häc sinh, viÖc mµ kh«ng ph¶i häc sinh nµo còng mong muèn – trë nªn tho¶i m¸i tù nhiªn, kh«ng gß bã. Tõ thùc tÕ gi¶ng d¹y, chóng t«i xin ®­a ra mét ph­¬ng ¸n võa hái bµi cò, võa giíi thiÖu bµi míi ®èi víi bµi th¬ nµy nh­ sau: Gi¸o viªn kiÓm tra bµi cò: Qua bµi kh¸i qu¸t vÒ tËp th¬ “NhËt ký trong tï”, em hiÓu g× vÒ c¶nh ngé cña B¸c nh÷ng ngµy sèng trong nhµ lao cña chÕ ®é T­ëng Giíi Th¹ch? Häc sinh tr¶ lêi nh÷ng hiÓu biÕt vÒ vÊn ®Ò ®ã cña m×nh. Sau ®ã, gi¸o viªn nhËn xÐt, bæ sung, sö ch÷a cho häc sinh vµ ®ång thêi chuyÓn ý: TËp th¬ “NhËt ký trong tï” kh«ng nh÷ng cho chóng ta hiÓu ®­îc hoµn c¶nh cùc khæ cña B¸c trong nhµ tï kh¾c nghiÖt cña nhµ tï T­ëng Giíi Th¹ch mµ cßn cho ta thÊy mét søc sèng v« h¹n, mét b¶n lÜnh kiªn c­êng cña B¸c. Bëi vËy, tËp th¬ kh«ng chØ cã nhµ tï, g«ng cïm, xiÒng xÝch mµ cßn trµn ngËp nh÷ng h×nh ¶nh cña thiªn nhiªn nh­ nói non, ¸nh tr¨ng, n¾ng sím, cá c©y, hoa l¸... H«m nay chóng ta sÏ kh¸m ph¸ nh÷ng vÎ ®Ñp ®ã cña tËp th¬, cña t©m hån B¸c qua bµi th¬ “Ng¾m Tr¨ng”. Chóng t«i còng kh«ng nghÜ r»ng giíi thiÖu vÊn ®Ò trªn lµ ph­¬ng ¸n hay nhÊt, tèi ­u nhÊt mµ chØ nghÜ r»ng víi c¸ch ®ã cã thÓ võa kiÓm tra kiÕn thøc kh¶i qu¸t vÒ t¸c phÈm cña häc sinh võa cã tÝnh chÊt “tung vÊn ®Ò” cho häc sinh, tõ ®ã liªn hÖ ®Õn bµi d¹y. 2. VÒ ®Ò tµi cña bµi th¬ Th¬ §­êng luËt nãi chung vµ th¬ cña B¸c nãi riªng th­êng ®­îc s¸ng t¸c theo nh÷ng ®Ò tµi nhÊt ®Þnh. V× vËy viÖc nªu, ph©n tÝch ®Ò tµi cña bµi th¬ theo chóng t«i lµ cÇn thiÕt. Khi giíi thiÖu vÊn ®Ò nµy theo chóng t«i cÇn ph¶i l­u ý nh÷ng ®iÓm sau: - Tr­íc hÕt gi¸o viªn kh«ng nªn ¸p ®Æt nªu ®Ò tµi bµi th¬ mµ nªn ®Ó häc sinh tù ph¸t hiÖn bëi ®©y lµ mét ®Ò tµi quen thuéc trong v¨n häc nãi chung vµ trong th¬ B¸c nãi riªng mµ häc sinh cã ®iÒu kiÖn t×m hiÓu ë ch­¬ng tr×nh v¨n häc líp 6. - Qua ®ã, gi¸o viªn trang bÞ cho häc sinh ph­¬ng ph¸p so s¸nh, liªn t­ëng nh÷ng vÊn ®Ò cã ®iÓm chung trong khi ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc, ®«ng thêi gióp häc sinh cñng cè l¹i kiÕn thøc ®· häc. Trong v¨n häc, t¸c phÈm v¨n häc kh«ng ph¶i lµ mét s¶n phÈm mang tÝnh riªng biÖt, ®éc lËp mµ th­êng ®­îc ®Æt trong c¶ hÖ thèng toµn bé t¸c phÈm cña t¸c gi¶, vµ hÖ thèng ®Æc ®iÓm phong c¸ch cña t¸c gi¶ ®ã. §©y lµ mét vÊn ®Ò ®¬n gi¶n trong bµi d¹y ®ång thêi lµ mét ph­¬ng ph¸p t¹o cho häc sinh ý thøc t×m hiÓu phong c¸ch s¸ng t¹o cña t¸c gi¶. - §Ò tµi vÒ tr¨ng cßn lµ ®Ò tµi quen thuéc trong tËp th¬ “NhËt Ký Trong Tï”. Gi¸o viªn cã thÓ kÓ tªn mét sè bµi th¬ cã h×nh ¶nh tr¨ng nh­ “Trung thu I, II”, “§ªm l¹nh”, “C¶m høng ®äc Thiªn gia thi”, “§ªm thu” ... Tuy nhiªn, ¸nh tr¨ng xuÊt hiÖn ë mçi bµi th¬ trong nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ kh¸c nhau víi nh÷ng c¶m xóc kh¸c nhau. “Ng¾m tr¨ng” ®­îc viÕt mét hoµn c¶nh ®Æc biÖt víi mét c¶m xóc m·nh liÖt, mét sù xóc ®éng ®Õn bèi rèi cña nhµ th¬ - ng­êi tï c¸ch m¹ng Hå ChÝ Minh. 3. VÒ viÖc ®èi chiÕu víi nguyªn t¸c khi gi¶ng d¹y vµ chuÈn bÞ ®å dïng d¹y häc Khi t×m hiÓu mét bµi th¬ dich tõ ch÷ H¸n, viÖc ®èi chiÕu víi nguyªn t¸c lµ rÊt cÇn thiÕt. Khi d¹y c¸c bµi th¬ trong tËp th¬ “NhËt ký trong tï” ®Òu cã mét yªu cÇu chung lµ rÌn luyÖn kü n¨ng ph©n tÝch bµi th¬ qua b¶n dÞch cã ®èi chiÕu víi nguyªn t¸c vµ kü n¨ng ph©n tÝch, so s¸nh nh÷ng tõ quan träng gäi lµ “Nh·n tù” trong th¬. VËy viÖc ®èi chiÕu nµy nh­ thÕ nµo ®Ó võa ®¶m b¶o yªu cÇu trªn nh­ng ®ång thêi gióp häc sinh thÊy ®­îc vÎ ®Ñp cña b¶n dÞch th¬ trong s¸ch gi¸o khoa. Chóng t«i xin nªu ra mét sè l­u ý khi ®èi chiÕu nh­ sau: - Tr­íc khi vµo ph©n tÝch chi tiÕt bµi th¬, cÇn cho häc sinh h×nh dung b»ng trùc gi¸c vµ thÝnh gi¸c nguyªn t¸c cña bµi th¬ b»ng ch÷ H¸n, phiªn ©m vµ dÞch nghÜa bµi th¬. ViÖc lµm nµy kh«ng ph¶i lµ khã kh¨n nh­ng ®ßi hái sù chuÈn bÞ cña gi¸o viªn vÒ viÖc lµm ®å dïng d¹y häc. Theo chóng t«i, c¶ 3 bµi th¬ “Kh«ng ngñ ®­îc”, “Ng¾m tr¨ng”, “§i ®­êng” gi¸o viªn nªn lµm ®å dïng d¹y häc ®Ó häc sinh cã ®iÒu kiÖn “môc kÝch” vÎ ®Ñp cña bµi th¬ §­êng luËt thÊt ng«n tø tuyÖt vµ c¬ b¶n lµ dùa vµo ®ã ®Ó so s¸nh, ®èi chiÕu, nhËn xÐt b¶n dÞch th¬. PhÇn nµy gi¸o viªn chØ nªu h­íng dÉn häc sinh nhËn xÐt vÒ thÓ th¬ vµ néi dung chung cña bµi th¬ dÞch, ch­a nªn ®i vµo ®èi chiÕu tõ ng÷ cô thÓ. - Gi¸o viªn cÇn ph¶i cho häc sinh thÊy ®­îc b¶n dÞch th¬ tuy cã mét sè tõ ng÷ ch­a thËt “s¸t” víi nguyªn t¸c nh­ng ®ã lµ b¶n dÞch hay cña nhµ th¬ Nam Tr©n. Cho ®Õn nay, ch­a cã b¶n dÞch nµo kh¸c cã thÓ thay thÕ ®­îc. - Trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch, gi¸o viªn cÇn ph¶i cho häc sinh ®èi chiÕu mét sè tõ ng÷ ch­a chuyÓn t¶i hÕt ®­îc vÎ ®Ñp cña bµi th¬ nguyªn t¸c. §iÓm thø nhÊt lµ c©u th¬ thø hai: “C¶nh ®Ñp ®ªm nay khã h÷ng hê” §©y lµ mét c©u kh¼ng ®Þnh: vÎ ®Ñp kiÒu diÔm cña ®ªm tr¨ng ®Ñp lµm cho B¸c kh«ng thÓ kh«ng quan t©m, kh«ng thÓ h÷ng hê, kh«ng thÓ kh«ng say ®¾m. Cßn trong nguyªn t¸c kh«ng cã ý kh¼ng ®Þnh ®ã mµ lµ mét c©u nghi vÊn: “§èi thö l­¬ng tiªu n¹i nh­îc hµ?” (Tr­íc c¶nh ®Ñp ®ªm nay, ta biÕt lµm g× ®©y?). C©u hái ®ã ®· thÓ hiªn sù xóc ®éng m·nh liÖt cña B¸c, tr­íc vÇng tr¨ng, xóc ®éng ®Õn bèi rèi ch¼ng biÕt lµm g× cho c©n xøng víi vÎ ®Ñp cña tr¨ng. V× vËy c©u th¬ dÞch vÒ néi dung lµ kh«ng sai nh­ng ch­a thÓ hiÖn ®­îc sù nh¹y c¶m, tinh tÕ, thÓ hiÖn nh÷ng rung ®éng tuyÖt vêi cña t©m hån mét nghÖ sÜ – chiÕn sÜ Hå ChÝ Minh. §ã chÝnh lµ t­ chÊt nghÖ sÜ ®Ých thùc cña Hå ChÝ Minh vµ còng tõ sù rung ®éng nghÖ sÜ Êy ®· to¸t lªn d¸ng vÎ ung dung ®Õn kú l¹ cña ng­êi tï c¸ch m¹ng. §iÓm cÇn ®èi chiÕu thø hai lµ hai c©u th¬ cuèi: “Ng­êi ng¾m tr¨ng soi ngoµi cöa sæ Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhµ th¬” Hai c©u th¬ dÞch vÒ néi dung rÊt ®¹t nh­ng vÒ h×nh thøc ch­a thÓ hiÖn ®­îc vÎ ®Ñp cña nghÖ thuËt ®èi tõ, ®èi h×nh ¶nh rÊt ®éc ®¸o cña c©u th¬ nguyªn t¸c: “Nh©n h­íng song tiÒn kh¸n minh nguyÖt NguyÖt tßng song khÝch kh¸n thi gia” Gi¸o viªn cÇn ph¶i cho häc sinh ý thøc ®­îc nghÖ thuËt ®èi trong th¬ §­êng luËt ®­îc B¸c sö dông mét c¸ch rÊt uyªn b¸c. Qua ®ã, häc sinh hiÓu ®­îc tµi n¨ng v¨n ch­¬ng cña Ng­êi (PhÇn nµy sÏ ph©n tÝch râ h¬n ë ý sau). - Sù ®èi chiÕu víi nguyªn t¸c lµ cÇn thiÕt nh­ng khi gi¶ng d¹y gi¸o viªn ph¶i l­u ý lµ nªn ®èi chiÕu ë ®iÓm nµo, møc ®é nµo. Theo chóng t«i, ë bµi th¬ nµy, gi¸o viªn chØ cÇn h­íng dÉn häc sinh ®èi chiÕu vÒ thÓ th¬, néi dung ®Ó thÊy ®­îc thµnh c«ng cña b¶n dÞch vµ ®èi chiÕu cÊu tróc c©u ë c©u th¬ thø hai vµ vÞ trÝ cña c¸c nh©n vËt: Ng­êi – Tr¨ng – Song s¾t ë c©u th¬ 3,4. Kh«ng nªn sa ®µ qu¸ vµo viÖc c«ng søc lao ®éng nghÖ thuËt cña c¸c dÞch gi¶. 4. Bµn thªm vÒ vÎ ®Ñp nghÖ thuËt cña bµi th¬ vµ cèt c¸ch ng­êi nghÖ sÜ – ChiÕn sÜ Hå ChÝ Minh 4.1 Tr­íc hÕt, gi¸o viªn cÇn ph¶i cho häc sinh ý thøc ®­îc “Ng¾m tr¨ng” lµ bµi th¬ tiªu biÓu cho phong c¸ch th¬ nghÖ thuËt cña Hå ChÝ Minh. C¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc ®· ph©n lo¹i th¬ Hå ChÝ Minh thµnh hai kiÓu phong c¸ch kh¸c nhau dùa môc ®Ých viÕt vµ ®èi t­îng vËn ®éng thuyÕt phôc: Th¬ tuyªn truyÒn chÝnh trÞ vµ th¬ nghÖ thuËt. Th¬ tuyªn truyÒn chÝnh trÞ trùc tiÕp viÕt cho ®¹i chóng, lêi lÏ n«m na, néi dung ®¬n gi¶n. Cßn th¬ nghÖ thuËt, B¸c s¸ng t¸c ®Ó thÓ hiÖn t×nh c¶m, c¶m xóc tr­íc vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn, cña t×nh ng­êi. §ã lµ nh÷ng bµi th¬ trong tËp “NhËt ký trong tï” vµ mét sè bµi th¬ lµm trong thêi kú kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ë ViÖt B¾c. Bµi th¬ “Ng¾m Tr¨ng” tiªu biÓu cho phong c¸ch th¬ tr÷ t×nh nghÖ thuËt cña B¸c ®­îc thÓ hiÖn qua nh÷ng vÎ ®Ñp vÒ nghÖ thuËt cña bµi th¬. 4.2. Bµi th¬ theo thÓ th¬ ®­êng luËt thÊt ng«n tø tuyÖt, mét thÓ th¬ phæ biÕn trong v¨n häc cæ nh­ng kh«ng cã nghÜa lµ s¸ng t¸c mét c¸ch dÔ dµng. Trong khu«n khæ chËt hÑp víi 28 ch÷, nhµ th¬ ph¶i lùa chän, ch¾t läc tõ ng÷ võa hµm sóc võa ph¶i tÝnh ®Õn sù chi phèi cña niªm luËt, vÇn luËt cña th¬ §­êng. Bëi vËy th¬ §­êng luËt thÊt ng«n tø tuyÖt th­êng lµm ng­êi ®äc cã c¶m gi¸c bÞ gß bã vÒ c©u ch÷, vÒ c¶m xóc. Êy vËy mµ ë bµi th¬ nµy mçi sù viÖc, mçi h×nh ¶nh, c¶m xóc cña t¸c gi¶ ®Òu ®­îc thÓ hiÖn rÊt tù nhiªn, lµm cho ng­êi ®äc cã c¶m gi¸c nh­ Ng­êi “xuÊt khÈu thµnh th¬”. Ngay tõ c©u th¬ ®Çu tiªn, nghÖ thuËt ®iÖp tõ ®­îc B¸c sö dông kh¸ thµnh c«ng, t¹o cho ng­êi ®äc Ên t­îng s©u s¾c vÒ hoµn c¶nh cña cuéc ng¾m tr¨ng: “Trong tï kh«ng r­îu còng kh«ng hoa” (Ngôc trung v« töu diÖc v« hoa) §iÖp tõ “kh«ng” cïng víi phô tõ “còng” nhÊn m¹nh sù thiÕu thèn cña B¸c trong tï, còng lµ sù thiÕu thèn cña cuéc ng¾m tr¨ng nµy. §ã lµ nh÷ng thø ®Ó t¹o c¶m høng cho thi sÜ th­ëng tr¨ng. X­a nay, cã nhµ th¬ nµo ng¾m tr¨ng mµ kh«ng cÇn ®Õn r­îu, hoa? Nhµ th¬ Lý B¹ch ®· tõng cÊt chøn mêi tr¨ng uèng r­îu, ®¹i thi hµo NguyÔn Du trong “TruyÖn KiÒu” còng tõng uèng r­îu, ch¬i ®µn ®Ó “Khi xem hoa në, khi chê tr¨ng lªn”. Trong cuéc ng¾m tr¨ng, cã r­îu, cã thªm mét chót men nång ®Ó thi sÜ cã thÓ cÊt chÐn cïng tr¨ng; cã hoa ®Ó nhËn ra vÎ ®Ñp cña tr¨ng lung linh, s¸ng tá. §iÒu quan träng lµ khi kÓ nh÷ng thø thiÕu thèn ®ã, ta thÊy B¸c nh­ quªn th©n phËn ng­êi tï cña m×nh mµ ®Æt m×nh vµo t­ thÕ cña mét thi sÜ. Cã nhµ phª b×nh v¨n häc cho r»ng: “ChØ riªng nhí ®Õn r­îu – hoa trong c¶nh tï ®µy kh¾c nghiÖt còng cho thÊy sù tù do néi t¹i, c¸i th­ th¸i, ung dung cña ng­êi tï c¸ch m¹ng Hå ChÝ Minh”. §Õn c©u th¬ thø hai, ng­êi ®äc c¶m nhËn vÎ ®Ñp cña t©m hån thi sÜ Hå ChÝ Minh qua c©u hái tu tõ diÔn ®¹t sù xèn xang ®Õn nao lßng: “§èi thö l­¬ng tiªu n¹i nh­îc hµ ?” (Tr­íc c¶nh ®Ñp ®ªm nay ta biÕt lµm g× ®©y?). C©u hái ®­îc bËt ra tõ c¶m xóc m·nh liÖt cña B¸c tr­íc vÇng tr¨ng s¸ng chø kh«ng hÒ cã mét sù gß bã, “lªn g©n” nµo. ChÝnh sù t¸c ®éng ®ã tù b¶n th©n nã ®· thÓ hiÖn t­ chÊt nghÖ sü ®Æc biÖt cña ng­êi tï c¸ch m¹ng Hå ChÝ Minh. Hai c©u th¬ cuèi thÓ hiÖn mét tµi hoa nghÖ thuËt lín qua viÖc sö dông nghÖ thuËt nh©n hãa, ®èi, c¸ch dïng tõ gîi c¶m vµ kÕt thøc bÊt ngê cña thi sÜ Hå ChÝ Minh: “Ng­êi ng¾m tr¨ng soi ngoµi cöa sæ Tr¨ng nh×n khe cöa ng¾m nhµ th¬”. Qua nghÖ thuËt nh©n hãa, tr¨ng kh«ng cßn lµ mét thiªn thÓ xa l¹ trªn bÇu trêi n÷a mµ ®· trë thµnh con ng­êi, h¬n n÷a lµ ng­êi b¹n ghÐ xuèng nhµ giam ®Ó ng¾m B¸c, ng¾m mét nhµ th¬. Tr¨ng “ng¾m nhµ th¬” chÝnh lµ ng¾m t©m hån cña mét nghÖ sÜ, mét chiÕn sÜ lín. NghÖ thuËt nh©n hãa ®· thÓ hiÖn t×nh yªu thiªn nhiªn say ®¾m, m·nh liÖt ®Õn møc ®é ®ång c¶m víi thiªn nhiªn cña Hå ChÝ Minh. Cho nªn ®Çu ®Ò bµi th¬ lµ “Väng nguyÖt” nghÜa lµ ng¾m tr¨ng nh­ng ë kho¶ng c¸ch xa ®Õn cuèi bµi th¬ trë thµnh “kh¸n minh nguyÖt” – còng lµ ng¾m tr¨ng nh­ ë kho¶ng c¸ch, cù ly ng¾n, gÇn gòi h¬n. ChÝnh t×nh yªu tr¨ng, sù ®ång c¶m m·nh liÖt Êy ®· rót ng¾n kho¶ng c¸ch gi÷a ng­êi vµ tr¨ng. §ång thêi víi viÖc sö dông nghÖ thuËt nh©n ho¸, hai c©u th¬ cuèi cßn thÓ hiÖn sù uyªn b¸c cña nhµ th¬ trong viÖc sö dông nghÖ thuËt ®èi – mét nghÖ thuËt ®Æc s¾c cña th¬ §­êng luËt. Hai c©u th¬ võa cã tiÓu ®èi, võa sãng ®«i thµnh mét cÆp ®èi hoµn h¶o: Ng­êi vµ Tr¨ng ®èi nhau qua Song s¾t nhµ tï. NghÖ thuËt ®èi ®· t¹o ra sù c©n ®«i, hµi hoµ gi÷a hai bøc ch©n dung vÒ Ng­êi vµ Tr¨ng. Hai bøc ch©n dung ®ã l¹i hoµ quÖn t¹o thµnh mét bøc tranh tuyÖt ®Ñp vÒ con ng­êi vµ thiªn nhiªn, qua ®ã thÓ hiÖn sù giao c¶m m·nh liÖt cña nhµ th¬: PhÝa bªn nµy lµ ng­êi tï, nhµ tï, lµ xiÒng xÝch; cßn ngoµi kia lµ vÇng tr¨ng th¬ m«ng, l·ng m¹n, lµ ¸nh s¸ng bao lµ cña bÇu trêi tù do. ChÆn gi÷a hai thÕ giíi ®èi cùc ®ã lµ song s¾t tµn b¹o, t­îng tr­ng cho hiÖn thùc ®en tèi cña nhµ tï. Song víi cuéc ng¾m tr¨ng nµy, nhµ tï ®· hoµn toµn bÊt lùc, v« nghÜa tr­íc nh÷ng t©m hån tri ©m t×m ®Õn nhau. Còng tõ nh÷ng c¶m xóc m·nh liÖt Êy, ng­êi ng¾m tr¨ng ë c©u th¬ thø 3 ®· trë thµnh “nhµ th¬” ë kÕt bµi. §©y lµ mét kÕt thóc ®Çy bÊt ngê, thó vÞ – lµ c¸ch kÕt thóc th­êng gÆp trong th¬ B¸c: Tr­íc cuéc ng¾m tr¨ng, B¸c lµ ng­êi tï, sau cuéc ng¾m tr¨ng B¸c lµ nhµ th¬; trong ngôc kh«ng cã ng­êi tï mµ chØ cã nhµ th¬! Trong cuéc ®êi cña m×nh, B¸c ch­a bao giê nhËn m×nh lµ mét nhµ th¬. §©y lµ lÇn duy nhÊt B¸c nhËn m×nh lµ “Thi gia”. §Æt vµo hoµn c¶nh ra ®êi cña bµi th¬ ta thÊy võa thÓ hiÖn mét nô c­êi hãm hØnh, võa thÓ hiÖn c¶m xóc m·nh liÖt cña B¸c tr­íc vÎ ®Ñp cña vÇng tr¨ng cña thiªn nhiªn, cuéc ®êi. 4.3 C¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt trªn kÕt hîp víi t­ thÕ, phong th¸i ung dung cña ng­êi nghÖ sÜ, chiÕn sÜ c¸ch m¹ng trong hoµn c¶nh tï ngôc lµm cho c¶ bµi th¬ võa mang vÎ ®Ñp, mµu s¾c cæ ®iÓn, võa míi mÎ, hiÖn ®¹i. §iÒu ®¸ng nãi lµ c¸c biÖn ph¸p nghÖ thuËt trªn ®­îc sö dông kÕt hîp hµi hoµ, ®iªu luyÖn ®Õn møc khi ®äc ta c¶m thÊy tù nhiªn, kh«ng ®Ó l¹i dÊu Ên cña sù khæ c«ng lao ®éng nghÖ thuËt, TÊt c¶ thÓ hiÖn mét tr×nh ®é lµm th¬ uyªn b¸c, mét tµi n¨ng nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña mét t©m hån, cèt c¸ch nghÖ sÜ lín – Hå ChÝ Minh. Bµi th¬ “Ng¾m tr¨ng” ®· thÓ hiÖn mét cuéc sèng tinh thÇn tho¶i m¸i, tù do, v­ît ra khu«n khæ chËt hÑp, tï tóng cña nhµ tï ®óng nh­ lêi B¸c ®· ®Ò tõ cho tËp th¬: “Th©n thÓ ë trong lao Tinh thÇn ë ngoµi lao Muèn nªn sù nghiÖp lín Tinh thÇn cµng ph¶i cao” Còng bëi nh÷ng lÏ ®ã mµ khi nghiªn cøu bµi th¬ nµy, nhµ th¬ Vò QuÇn Ph­¬ng ®· cho r»ng bµi th¬ lµ “mét cuéc v­ît ngôc vÒ tinh thÇn thÇn kú” cña B¸c. “Cuéc v­ît ngôc tinh thÇn” nµy cho chóng ta hiÓu ®­îc nh÷ng vÎ ®Ñp phong phó trong t©m hån B¸c: §ã lµ mét t×nh yªu tr¨ng, yªu thiªn nhiªn say ®¾m, m·nh liÖt, mét t©m hån, cèt c¸ch nghÖ sÜ lín, mét nghÞ lùc, ý chÝ tuyÖt vêi. Nhµ tï ®· kh«ng giam h·m ®­îc t©m hån cña B¸c, t©m hån cña mét thi sÜ, mét chiÕn sÜ c¸ch m¹ng. T©m hån Êy chÝnh lµ “ChÊt thÐp’ s¸ng ngêi cña thi sÜ – ChiÕn sÜ Hå ChÝ Minh. 5. Vµi suy nghÜ vÒ c¸ch ®Æt hÖ thèng c©u hái dÉn d¾t häc sinh trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu t¸c phÈm Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ vÎ ®Ñp nghÖ thuËt néi dung cña t¸c phÈm nh­ nh÷ng ®iÒu cã liªn quan ®Õn t¸c phÈm nh­ ®· tr×nh bµy ë trªn lµ cÇn thiÕt ®Ó chuÈn bÞ cho giê d¹y häc v¨n cña thÇy vµ trß. Tuy nhiªn nh÷ng trang bÞ vÒ kiÕn thøc sÏ trë nªn v« nghÜa nÕu gi¸o viªn kh«ng cã ph­¬ng ph¸p d¹y thÝch hîp ®Ó h­íng dÉn häc sinh kh¸m ph¸, t×m hiÓu vµ n¾m b¾t vÊn ®Ò. Ph­¬ng ph¸p d¹y häc lµ sù kÕt hîp cña nhiÒu yÕu tè tæ chøc trong giê d¹y häc cña thÇy vµ trß. C¸c yÕu tè ®ã chung quy l¹i ®­îc thÓ hiÖn qua hÖ thèng c©u hái, hÖ thèng c¸c ph­¬ng ¸n tr¶ lêi, c¸ch dÉn d¾t vµ tæng hîp l¹i vÊn ®Ò cña gi¸o viªn. Tõ tr­íc ®Õn nay, cã giê d¹y häc v¨n nµo mµ l¹i kh«ng cã sù hái ®¸p cña thÇy vµ trß, cã gi¸o ¸n nµo mµ kh«ng chuÈn bÞ hÖ thèng c©u hái ? ! VÊn ®Ò lµ nh÷ng c©u hái mµ gi¸o viªn ®Æt ra nh­ thÕ nµo, cã ®¶m b¶o tÝnh “thÈm mü”, tÝnh tÝch cùc cho giê d¹y häc v¨n hay kh«ng. Tõ sù tiÕp thu kinh nghiÖm trong thùc tÕ gi¶ng d¹y, chóng t«i xin nªu ra vµ suy nghÜ vÒ c¸ch ®Æt c©u hái dÉn d¾t häc sinh trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu t¸c phÈm nµy nh­ sau: - Trong hÖ thèng c©u hái cÇn ph¶i cã kiÓu c©u hái ®Þnh h­íng ®Ó häc sinh th¶o luËn. Ch¼ng h¹n, ë phÇn t×m hiÓu vµi nÐt vÒ t¸c phÈm, gi¸o viªn cã thÓ ®Æt c©u hái ®Ó ®Þnh h­íng cho häc sinh: “Bµi th¬ viÕt vÒ ®Ò tµi g×? Em hiÓu g× vÒ ®Ò tµi nµy ®­îc thÓ hiÖn trong v¨n häc vµ trong th¬ B¸c?”. HoÆc tr­íc khi vµo ph©n tÝch t¸c phÈm, gi¸o viªn nªu c©u hái ®Ó häc sinh th¶o luËn vÒ ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch bµi th¬: Theo em víi bµi th¬ “Ng¾m tr¨ng” chóng ta cã thÓ ph©n tÝch theo c¸ch nµo?” Qua sù nhËn xÐt, gi¸o viªn cung cÊp hoÆc nh¾c l¹i c¸c ph­¬ng ¸n khi ph©n tÝch mét bµi th¬ theo thÓ th¬ §­êng luËt thÊt ng«n b¸t có. Tõ ®ã trang bÞ cho häc sinh kü n¨ng ph©n tÝch nh÷ng bµi th¬ kh¸c cïng thÓ lo¹i. - Gi¸o viªn cÇn cã nh÷ng c©u hái ®Ó häc sinh t¸i hiÖn l¹i h×nh ¶nh, c¶m xóc quan träng cña bµi th¬ nh­ dùng l¹i kh«ng gian chËt hÑp, tï tóng trong tï, c¶m xóc cña B¸c tr­íc vÇng tr¨ng ®Ñp hay bøc ch©n dung cña Ng­êi vµ Tr¨ng trong hai c©u th¬ cuèi. - Trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch t¸c phÈm nµy, chóng t«i nghÜ r»ng kh«ng thÓ thiÕu nh÷ng c©u hái rÌn luyÖn kh¶ n¨ng liªn t­ëng, t­ëng t­îng, nh÷ng c©u hái rÌn luyÖn kü n¨ng so s¸nh, ®èi chiÕu, ph©n tÝch, b×nh gi¶ng nh­: “Hai tiÕng më ®Çu bµi th¬ “Trong tï”: gîi cho em c¶m gi¸c nh­ thÕ nµo”? hay “C©u th¬ trong b¶n dÞch “C¶nh ®Ñp ®ªm nay khã h÷ng hê” còng lµ mét c©u th¬ hay nh­ng so víi c©u th¬ trong nguyªn t¸c, em thÊy cã g× kh¸c?” hoÆc “C¶m nhËn cña em vÒ vÎ ®Ñp cña nghÖ thuËt ®èi trong th¬ §­êng luËt ®­îc B¸c sö dông trong hai c©u th¬ cuèi”? - Víi tr×nh ®é lËp luËn häc sinh líp 8 ®­îc trang bÞ qua kiÕn thøc cña ph©n m«n TËp lµm v¨n, gi¸o viªn kh«ng ph¶i ngÇn ng¹i khi sö dông nh÷ng c©u hái vËn dông kiÕn thøc vÒ c¸c kü n¨ng lËp luËn nh­ gi¶i thÝch, chøng minh, ph©n tÝch nh­: “Khi nghiªn cøu bµi th¬ nµy, nhµ th¬ Vò QuÇn Ph­¬ng cho r»ng ®©y lµ “mét cuéc v­ît ngôc tinh thÇn thÇn kú cña B¸c”. Em hiÓu ý kiÕn ®ã nh­ thÕ nµo?”, “Cuéc v­ît ngôc tinh thÇn nµy cho chóng ta hiÓu ®iÒu g× vÒ vÎ ®Ñp t©m hån cña B¸c?” ViÖc chuÈn bÞ hÖ thèng c©u hái kh«ng ph¶i lµ mét viÖc lµm gi¶n ®¬n mµ nã ®ßi hái gi¸o viªn ph¶i thùc sù t×m tßi ®Çu t­ suy nghÜ ®Ó cã mét giê d¹y häc ®¹t kÕt qu¶ cao, ph¸t huy tÝnh tÝch cùc chñ ®éng cña häc sinh. Gièng nh­ mét ng«i nhµ cã nhiÒu cöa, mçi cöa cÇn ph¶i cã mét ch×a kho¸ kh¸c nhau, viÖc ®Æt c©u hái ®èi víi tõng vÊn ®Ò cô thÓ trong khi ph©n tÝch thiÕt nghÜ còng nh­ vËy. SÏ lµ sai lÇm nÕu nh­ gi¸o viªn nghÜ r»ng chØ cÇn cã c©u hái mµ kh«ng quan t©m ®Õn c¸ch hái ®èi v­ãi tõng vÊn ®Ò. C¸ch ph¸t vÊn cña gi¸o viªn kh«ng chØ gióp häc sinh t×m hiÓu bµi mµ qua ®ã cßn gióp cho häc sinh ®Þnh h×nh c¸c ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn mét t¸c phÈm v¨n häc. §iÒu ®ã t¹o cho häc sinh høng thó tù t×m hiÓu, kh¸m ph¸ t¸c phÈm, ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng s¸ng t¹o trong häc tËp – yªu cÇu c¬ b¶n ®Ó ®¸p øng tinh thÇn ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc hiÖn nay. II – Gi¸o ¸n minh häa TiÕt 112: Ng¾m tr¨ng (Hå ChÝ Minh) A. Môc ®Ých yªu cÇu 1. Häc sinh n¾m ®­îc néi dung cña bµi th¬ ®Ó thÊy râ ch¼ng nh÷ng B¸c Hå chÞu ®ùng nçi khæ trong tï mµ cßn v­ît lªn hoµn c¶nh víi th¸i ®é ung dung, l¹c quan, trµn ®Çy t×nh yªu thiªn nhiªn cña mét nghÖ sÜ lín. 2. Gi¸o dôc tinh thÇn yªu mÕn vµ kÝnh träng B¸c ë khÝa c¹nh v­ît lªn gian khæ, g¾n bã, hoµ hîp víi thiªn nhiªn, lu«n gi÷ niÒm c¶m xóc trong trÎo cho dï l©m vµo c¶nh tï dµy ®en tèi. 3. RÌn luyÖn kü n¨ng ph©n tÝch th¬ qua b¶n dÞch cã ®èi chiÕu víi nguyªn t¸c. B. ChuÈn bÞ Gi¸o viªn: Tranh ¶nh vÒ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh Häc sinh: S­u tÇm tranh ¶nh, c¸c mÉu chuyÖn, vÒ B¸c C. Tæ chøc Ho¹t ®éng d¹y häc 1. æn ®Þnh líp. 2. KiÓm tra bµi cò: Qua bµi kh¸i qu¸t vÒ tËp th¬ “NhËt ký trong tï”, em hiÓu g× vÒ c¶nh ngé cña B¸c nh÷ng ngµy sèng trong nhµ lao cña chÕ ®é T­ëng Giíi Th¹ch? 3. Giíi thiÖu bµi míi: “NhËt ký trong tï” kh«ng nh÷ng cho chóng ta hiÓu ®­îc hoµn c¶nh cùc khæ cña B¸c trong nhµ tï kh¾c nghiÖt cña chÕ ®é T­ëng Giíi Th¹ch mµ cßn cho ta thÊy mét søc sèng v« h¹n, mét b¶n lÜnh kiªn c­êng cña B¸c. TËp th¬ kh«ng chØ cã nhµ tï, g«ng cïm, xiÒng xÝch mµ cßn trµn ngËp nh÷ng h×nh ¶nh cña thiªn nhiªn nh­ nói non, ¸nh tr¨ng, n¾ng sím, cá c©y, hoa l¸... H«m nay chóng ta sÏ kh¸m ph¸ nh÷ng vÎ ®Ñp ®ã cña tËp th¬, cña t©m hån B¸c qua bµi th¬ “Ng¾m tr¨ng”: Ho¹t ®éng cña thÇy vµ trß Néi dung cÇn ®¹t * Ho¹t ®éng 1:(HD T×m hiÓu chung) C©u hái: Bµi th¬ viÕt vÒ ®Ò tµi g×? C©u hái: Em hiÓu g× vÒ ®Ò tµi nµy trong th¬ B¸c? I. T×m hiÓu chung 1. §Ò tµi: Tr¨ng - Lµ mét thi ®Ò hÕt søc phæ biÕn trong th¬ ca vµ trong th¬ B¸c. C¸c em ®· tõng ®­îc häc nh÷ng bµi th¬ viÕt rÊt hay vÒ tr¨ng cña b¸c ë ch­¬ng tr×nh v¨n häc 6. Trong tËp “NhËt ký trong tï” ¸nh tr¨ng còng xuÊt hiÖn ë mçi bµi th¬ trong nh÷ng hoµn c¶nh kh¸c nhau, nh÷ng c¶m xóc kh¸c nhau. Gäi häc sinh ®äc bµi th¬ trong s¸ch gi¸o khoa. C©u hái: Bµi th¬ trong s¸ch gi¸o khoa cã ph¶i lµ nguyªn t¸c kh«ng? V× sao em biÕt ®iÒu ®ã? 2. B¶n dÞch th¬: - Bµi th¬ trong s¸ch gi¸o khoa kh«ng ph¶i lµ nguyªn t¸c. - V× tËp th¬ “NhËt ký trong tï” s¸ng t¸c b»ng ch÷ H¸n. Gi¸o viªn: Th«ng th­êng khi t×m hiÓu mét bµi th¬ dÞch b»ng ch÷ H¸n, chóng ta cÇn ph¶i ®èi chiÕu víi nguyªn t¾c, b¶n dÞch nghÜa vµ dÞch th¬. Trong S¸ch gi¸o khoa ®· cung cÊp cho c¸c em b¶n dÞch cña nhµ th¬ Nam Tr©n. Gi¸o viªn cung cÊp thªm b¶n phiªn ©m H¸n ViÖt vµ b¶n dÞch nghÜa ®Ó c¸c em tham kh¶o. Gi¸o viªn: Sö dông ®å dïng d¹y häc, ®äc phiªn ©m vµ dÞch nghÜa. Häc sinh ®äc bµi th¬ trong s¸ch gi¸o khoa. C©u hái: So s¸nh víi nguyªn t¸c, em cã nhËn xÐt g× vÒ b¶n dÞch th¬? - DÞch ®óng thÓ lo¹i. Lµ mét b¶n dÞch hay tuy nhiªn cã mét sè tõ ng÷ ch­a thËt “s¸t” víi nguyªn t¸c cho nªn ch­a chuyÓn t¶i hÕt ®­îc vÎ ®Ñp cña bµi th¬ nguyªn tÊc. Chóng ta sÏ thÊy râ ®iÒu nµy trong phÇn ph©n tÝch. * Ho¹t ®éng 2: II - Ph©n tÝch: C©u hái: Theo em víi bµi th¬ nµy chóng ta cã thÓ ph©n tÝch theo h­íng nµo ? Gäi häc sinh ®äc 2 c©u th¬ ®Çu: C©u hái: Bµi th¬ ®­îc më ®Çu b»ng 2 tiÕng “trong tï”. “Trong tï” gîi cho chóng ta c¶m gi¸c nh­ thÕ nµo? C©u hái: Trong c©u th¬ ®Çu, nhµ th¬ sö dông biÖn ph¸p nghÖ thuËt g×? Ph©n tÝch t¸c dông cña ®iÖp tõ “kh«ng” ®­îc B¸c sö dông ë ®©y? C©u hái: T¹i sao trong mu«n vµn cùc khæ cña c¶nh tï ®µy. B¸c chØ kÓ 2 sù thiÕu thèn ®ã? - Bµi th¬ lµm theo thÓ th¬ §­êng luËt thÊt ng«n tø tuþªt, mét thÓ th¬ kh¸ quen thuéc víi c¸c em nh­ng ë bµi th¬ nµy chóng ta kh«ng ph©n tÝch theo kÕt cÊu th¬ ®­êng luËt mµ ph©n tÝch theo m¹ch c¶m xóc cña bµi th¬. 1. Hai c©u th¬ ®Çu. - “Trong tï” gîi c¶m gi¸c chËt hÑp, tï tóng, kh«ng cã tù do. Êy lµ n¬i mµ ng­êi ta bÞ t­íc ®o¹t hÕt mäi tµi s¶n, mäi quyÒn con ng­êi, kÓ c¶ quyÒn gi÷ m¹ng sèng cho m×nh. §ã lµ n¬i mµ con ng­êi ph¶i chÞu mäi sù ®o¹ ®µy, mäi thø khæ ¶i, n¬i con ng­êi ph¶i sèng trong mét kiÓu sinh ho¹t hoµn toµn xa l¹ nh­ B¸c ®· nãi “Sèng kh¸c loµi ng­êi”. ® Nhµ th¬ ®· ý thøc mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ sù nghiÖt ng· cña hoµn c¶nh. - §iÖp tõ “kh«ng”: R­îu Hoa ® §iÖp tõ “kh«ng” cïng víi phô tõ “còng” nhÊn m¹nh sù thiÕu thèn cña B¸c trong nhµ tï, còng lµ sù thiÕu thèn trong cuéc ng¾m tr¨ng nµy. - V×: + §ã lµ nh÷ng thø ®Ó t¹o c¶m h÷ng cho thi sÜ th­ëng tr¨ng. Gi¸o viªn b×nh: X­a nay, cã nhµ th¬ nµo ng¾m mµ kh«ng cÇn ®Õn r­îu, hoa ? Nhµ th¬ Lý B¹ch ®· tõng cÊt chÐn mêi tr¨ng uèng r­îu, §¹i thi hµo NguyÔn Du trong “TruyÖn KiÒu” còng tõng “Khi xem hoa në, khi chê tr¨ng lªn...”. Trong cuéc ng¾m tr¨ng cã r­îu ®Ó cã thªm mét chót men nång ®Ó thi sÜ cã thÓ cÊt chÐn cïng tr¨ng; cã hoa ®Ó nhËn ra ¸nh tr¨ng lung linh s¸ng tá. Nh­ vËy khi kÓ nh÷ng thø thiÕu thèn ®ã, B¸c nh­ quªn th©n phËn tï ®µy cña m×nh mµ ®¹t m×nh vµo t­ thÕ cña mét thi sÜ. Cã nhµ phª b×nh v¨n häc cho r»ng “chØ riªng nhí ®Õn r­îu – hoa trong c¶nh tï ®µy kh¾c nghiÖt còng cho thÊy sù tù do néi t¹i, c¸i th­ th¸i, ung dung cña ng­êi tï c¸ch m¹ng – Hå ChÝ Minh”. Gäi häc sinh ®äc c©u 2. C©u hái: Tr­íc c¶nh ®Ñp ®ªm tr¨ng, B¸c cã c¶m xóc, t©m tr¹ng nh­ thÕ nµo ? - T©m tr¹ng: “Khã h÷ng hê”: VÎ ®Ñp kiÒu diÔm cña nµng tr¨ng lµm cho B¸c kh«ng thÓ kh«ng quan t©m, kh«ng yªn, kh«ng say ®¾m. Gi¸o viªn: C©u th¬ dÞch vÒ néi dung kh«ng sai nh­ng ch­a thÓ hiÖn ®­îc sù nh¹y c¶m, tinh tÕ, sù rung ®éng ®Õn bèi rèi cña B¸c tr­íc vÎ ®Ñp cña ®ªm tr¨ng. §ã chÝnh lµ t­ chÊt nghÖ sÜ ®Ých thùc cña Hå ChÝ Minh. Vµ còng tõ c¸i rung ®éng nghÖ sÜ Êy ®· to¸t lªn d¸ng vÎ ung dung ®Õn kú l¹ cña ng­êi tï Hå ChÝ Minh. ChuyÓn ý: Sau gi©y phót bèi rèi Êy, xóc ®éng Êy, B¸c ®· lµm g×? C©u hái: C©u th¬ trong b¶n dÞch còng lµ mét c©u th¬ hay nh­ng so s¸nh víi c©u th¬ trong nguyªn t¸c em thÊy cã g× kh¸c? Häc sinh ®äc 2 c©u th¬ cuèi. C©u hái: H·y chØ ra nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña hai c©u th¬ cuèi ? C©u hái: Em cã nhËn xÐt g× vÒ c¸ch dïng tõ “väng nguyÖt” ë tiªu ®Ò vµ tõ “kh¸n minh nguyÖt” ë cuèi bµi th¬ ? C©u hái: NghÖ thuËt ®èi trong bµi th¬ §­êng luËt ®­îc B¸c sö dông nh­ thÕ nµo ë hai c©u cuèi ? - C©u th¬ trong b¶n dÞch lµ c©u kh¼ng ®Þnh cßn trong nguyªn t¸c lµ c©u nghi vÊn ® thÓ hiÖn sù bèi rèi, xóc ®éng m·nh liÖt cña B¸c tr­íc vÇng tr¨ng. 2) Hai c©u th¬ cuèi - Nh©n ho¸: Tr¨ng kh«ng cßn lµ mét thiªn thÓ xa l¹ trªn bÇu trêi n÷a mµ ®· trë thµnh con ng­êi, ng­êi b¹n ghÐ xuèng nhµ giam ®Ó ng¾m B¸c, ng¾m mét nhµ th¬. ® ThÓ hiÖn mét t×nh yªu thiªn nhiªn say ®¾m, m·nh liÖt ®Õn møc ®é ®ång c¶m víi thiªn nhiªn. Tr¨ng còng nh­ rung c¶m tr­íc t©m hån cña B¸c. Vµ tr¨ng “ng¾m nhµ th¬” - Ng¾m t©m hån cña mét nghÖ sÜ, mét chiÕn sÜ lín. Þ Cho nªn ®Çu bµi th¬ lµ “Väng nguyÖt” cuèi bµi lµ “kh¸n minh nguyÖt” Þ Sù ®ång c¶m ®ã, t×nh yªu ®ã ®· rót ng¾n kho¶ng c¸ch gi÷a ng­êi vµ tr¨ng. - NghÖ thuËt ®èi: - Lµ nghÖ thuËt ®Æc s¾c trong th¬ §­êng ®­îc b¸c sö dông rÊt uyªn b¸c(trong hai c©u th¬ cuèi) Gi¸o viªn b×nh: NghÖ thuËt ®èi t¹o sù c©n ®èi, hµi hoµ gi÷a hai bøc ch©n dung vÒ Ng­êi vµ Tr¨ng. Hai bøc ch©n dung ®ã hoµ quyÖn t¹o thµnh mét bøc tranh tuyÖt ®Ñp vÒ con ng­êi – thiªn nhiªn thÓ hiÖn sù giao c¶m m·nh liÖt cña nhµ th¬: phÝa bªn nµy lµ ng­êi tï, nhµ tï, lµ xiÒng xÝch, cßn ngoµi kia lµ vÇng tr¨ng th¬ méng, l·ng m¹n lµ ¸nh s¸ng bao la cña bÇu trêi tù do. ChÆn gi÷a 2 thÕ giíi dèi cùc ®ã lµ song s¾t tµn b¹o, t­îng tr­ng cho hiÖn thùc ®en tèi cña nhµ tï. Song víi cuéc ng¾m tr¨ng nµy, nhµ tï ®· hoµn toµn bÊt lùc, v« nghÜa tr­íc nh÷ng t©m hån tri ©m t×m ®Õn nhau. Râ rµng, t©m hån cã con ®­êng ®i riªng cña nã, cã kh¶ n¨ng v­ît qua bÊt cø trë ng¹i nµo. C©u hái: §Õn cuèi bµi, B¸c nhËn m×nh lµ mét “Nhµ th¬”. Em nghÜ g× vÒ ®iÒu ®ã ? - Trong cuéc ®êi cña m×nh, B¸c ch­a bao giê nhËn m×nh lµ mét nhµ th¬, ®©y lµ lÇn duy nhÊt, B¸c nhËn m×nh lµ mét “thi gia”. §Æt vµo hoµn c¶nh ra ®êi cña bµi th¬ ta thÊy võa thÓ hiÖn mét nô c­êi hãm hØnh cña B¸c, võa thÓ hiÖn c¶m xóc, rung ®éng m·nh liÖt cña B¸c tr­íc vÎ ®Ñp cña vÇng tr¨ng, cña thiªn nhiªn, cuéc ®êi. Gi¸o viªn: Tr­íc cuéc ng¾m tr¨ng, B¸c lµ ng­êi tï, sau cuéc ng¾m tr¨ng, B¸c lµ mét nhµ th¬. Trong ngôc kh«ng cã ng­êi tï mµ chØ cã nhµ th¬. C©u hái: VËy em cã nhËn xÐt g× vÒ c¸ch kÕt thóc bµi th¬ ? C©u hái: Khi nghiªn cøu bµi th¬ nµy, nhµ th¬ Vò QuÇn Ph­¬ng cho r»ng ®©y lµ mét “cuéc v­ît ngôc tinh thÇn kú cña B¸c”. Em hiÓu ý kiÕn ®ã nh­ thÕ nµo? C©u hái: Cuéc v­ît ngôc tinh thÇn nµy cho chóng ta hiÓu g× vÒ vÎ ®Ñp t©m hån cña B¸c? - KÕt thóc bÊt ngê, thó vÞ, lµ c¸ch kÕt thóc th­êng gÆp trong th¬ B¸c. Þ Bµi th¬ ®· thÓ hiÖn mét chiÕn sÜ tinh thÇn tho¶i m¸i, tù do, v­ît ra khu«n khæ chËt hÑp, tï tóng cña nhµ tï. §óng nh­ B¸c ®· dÒ tõ cho tËp th¬: “Th©n thÓ ë trong lao Tinh thÇn ë ngoµi lao...” Þ VÎ ®Ñp t©m hån B¸c: + Mét t×nh yªu tr¨ng, thiªn nhiªn say ®¾m, m·nh liÖt. + Mét t©m hån, cèt c¸ch nghÖ sÜ lín. + Mét nghÞ lùc, ý chÝ tuyÖt vêi Gi¸o viªn b×nh: Nhµ tï ®· kh«ng giam h·m ®­îc t©m hån B¸c, t©m hån cña mét thi sÜ, mét chiÕn sÜ c¸ch m¹ng. T©m hån Êy lµ mét thø thÐp quý mµ kh«ng mét thø bïn nh¬ nµo cã thÓ lµm mê ®ôc, hoen è ®­îc. ChÝnh “chÊt thÐp” Êy lµm cho bµi th¬ kh«ng chØ mang tÝnh cæ ®iÓn mµ cßn rÊt hiÖn ®¹i, míi mÎ (lµ mét ®Æc ®iÓm næi bËt vÒ nghÖ thuËt cña “NhËt ký trong tï”). III – Tæng kÕt: C©u hái: Qua qu¸ tr×nh ph©n tÝch, em h·y nªu c¶m nhËn cña m×nh vÒ vÎ ®Ñp cña bµi th¬ ? (VÎ ®Ñp h×nh thøc, néi dung ?) Gîi ý tr¶ lêi: - Bµi th¬ tiªu biÓu cho phong c¸ch th¬ tr÷ t×nh nghÖ thuËt cña B¸c; võa cã mµu s¾c cæ ®iÓn, võa mang tinh thÇn thêi ®¹i, thÓ hiÖn mét t©m hån l¹c quan lu«n h­íng vÒ phÝa ¸nh s¸ng. - Víi biÖn ph¸p nghÖ thuËt ®Æc s¾c: ®iÖp, dèi, nh©n ho¸ vµ b»ng bót ph¸p l·ng m¹n c¸ch m¹ng, bµi th¬ ghi l¹i mét ®ªm ng¾m tr¨ng kh«ng b×nh th­êng cña B¸c. Qua ®ã to¸t lªn vÎ ®Ñp phong phó, hµi hoµ cña mét t©m hån, mét ng­êi c¸ch m¹ng lín. §ã lµ t­ chÊt nghÖ sÜ ®Æc biÖt vµ lµ b¶n lÜnh phi th­êng cña ng­êi chiÕn sÜ c¸ch m¹ng Hå ChÝ Minh. * Cñng cè: H×nh nh­ nÕu cuéc ®êi cã n¾ng löa m­a dÇm th× l¹i cã giã m¸t tr¨ng thanh. Tr¨ng nh­ phÇn h¹nh phóc, ­íc m¬, l·ng m¹n cña cuéc ®êi. Tr¨ng ®Õn víi con ng­êi nh­ mét ng­êi b¹n lµm dÞu bít ®i c¸i cùc nhäc cña chiÕn sü lao tï. Trong tï mµ ng¾m ®­îc tr¨ng, lµm ®­îc th¬. §ã lµ bµi häc ®¹o ®øc, l¹c quan, v­ît lªn hoµn c¶nh, mét tinh thÇn thÐp. - §äc l¹i, nªu c¶m nghÜ ? * H­íng dÉn häc bµi ë nhµ: - §äc thuéc lßng bµi th¬. - N¾m ®­îc nh÷ng vÎ ®Ñp vÒ nghÖ thuËt, néi dung t­ t­ëng cña bµi th¬. - HiÓu ®­îc nh÷ng vÎ ®Ñp t©m hån cña ng­êi nghÖ sÜ – chiÕn sü Hå ChÝ Minh. - So¹n bµi: “§i ®­êng” C. KÕt luËn 1. §©y lµ bµi th¬ tiªu biÓu cho phong c¸ch th¬ tr÷ t×nh nghÖ thuËt cña B¸c. Khi gi¶ng d¹y, gi¸o viªn cÇn h­íng dÉn häc sinh khai th¸c nh÷ng vÎ ®Ñp vÒ nghÖ thuËt vµ t©m hån cña nhµ th¬ ®Ó kh«ng bÞ r¬i vµo khuynh h­íng thuyÕt lý su«ng vÒ B¸c. §Ó t¹o høng thó, tÝnh tÝch cùc cho häc sinh, gi¸o viªn cÇn chuÈn bÞ kü hÖ thèng c©u hái dÉn d¾t vÊn ®Ò hîp lý. Trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch, gi¸o viªn nªn tung vÊn ®Ò ®Ó häc sinh th¶o luËn. Sau ®ã gi¸o viªn nhËn xÐt, kh¸i qu¸t l¹i vÊn ®Ò thÓ hiÖn qua nh÷ng lêi b×nh ë nh÷ng ®iÓm chèt cña bµi. 2. Qua ph©n tÝch, t×m hiÓu bµi th¬, häc sinh thÊy ®­îc tÝnh chÊt nghÖ sÜ ®Æc biÖt cña Hå ChÝ Minh. TÝnh chÊt nghÖ sÜ Êy ®ång thêi lµ “chÊt thÐp”, lµ phong th¸i ung dung, tù t¹i cña Ng­êi. 3. Tõ ®ã båi d­ìng cho häc sinh t©m hån yªu ®êi, nghÞ lùc, ý chÝ tr­íc cuéc ®êi. §ång thêi häc sinh thÊy tù hµo, kÝnh träng, yªu mÕn B¸c ë khÝa c¹nh v­ît lªn hoµn c¶nh g¾n bã, hoµ hîp tuyÖt vêi víi thiªn nhiªn, cuéc sèng. 4. Trªn ®©y míi chØ lµ mét vµi ý kiÕn nhá cña chóng t«i gãp thªm vµo néi dung, ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y t¸c phÈm nµy. Chóng t«i mong muèn ®­îc sù gãp ý cña c¸c ®ång chÝ, ®ång nghiÖp. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n ! Ng­êi ViÕt Nguyen Duc Trong Tµi liÖu tham kh¶o 1. Bé GD-§T – Vô gi¸o viªn, Tµi liÖu båi d­ìng th­êng xuyªn chu kú 1992 – 1996, D¹y v¨n ë tr­êng Trung häc c¬ së, Hµ Néi, 1993. 2. Bé GD-§T, V¨n häc 8, tËp 2, SGV, NXB GD, 1998 3. Bé GD-§T, V¨n häc 8, tËp 2, SHS, NXB GD, 1997. 4. Vâ Thµnh C«ng – Lª ThÞ Mai H­¬ng. Nh÷ng bµi v¨n hay líp 8, NXB TrÎ TP.HCM, 1995. 5. Hµ Minh §øc – Phan Cù §Ö, V¨n häc ViÖt Nam (1990 – 1945), NXB GD, 1999. 6. Lª B¸ H¸n (chñ biªn), Ph©n tÝch v¨n th¬ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh T1, 2, C«ng ty s¸ch vµ ThiÕt bÞ tr­êng häc, NghÖ TÜnh 1988. 7. T¹ §øc HiÒn, 105 bµi v¨n mÉu trong ch­¬ng tr×nh cÊp II, NXB GD, 1997. 8. §inh Träng LuËn (chñ biªn). Ph­¬ng ph¸p d¹y häc v¨n 8, NXB §HQG Hµ Néi, 1999. 9. NguyÔn Lª TuyÕt Mai, 100 bµi v¨n mÉu líp 8, NXB §µ N½ng, 1998. 10. Hå ChÝ Minh, NhËt ký trong tï, NXB VHTT, 2001. 11. TrÇn §×nh Sö (chñ biªn), Ph©n tÝch, b×nh gi¶ng t¸c phÈm v¨n häc líp 8, NXB GD, 2001. 12. NguyÔn Sü B¸ - NguyÔn Quèc V¨n, Thùc hµnh lµm v¨n 8, NXB GD, 1996. 13. Vô trung häc phæ th«ng, Bµi so¹n v¨n häc 8, T2, HN, 1997. Môc lôc Trang A §Æt vÊn ®Ò 1 I. Lý do chän ®Ò tµi II. C¬ së khoa häc 1 B. Néi dung 3 I. Bµn thªm vµi vÊn ®Ò cÇn l­u ý khi d¹y bµi th¬ 1. VÒ c¸ch giíi thiÖu bµi 3 2. VÒ ®Ò tµi cña bµi th¬ 4 3. VÒ viÖc ®èi chiÕu víi nguyªn t¸c khi gi¶ng d¹y vµ chuÈn bÞ ®å dïng d¹y häc 4 4. Bµn thªm vÒ vÎ ®Ñp nghÖ thuËt cña bµi th¬ vµ cèt c¸ch ng­êi nghÖ sÜ – ChiÕn sÜ Hå ChÝ Minh 6 5. Vµi suy nghÜ vÒ c¸ch ®Æt hÖ thèng c©u hái dÉn d¾t häc sinh trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu t¸c phÈm 9 II. Gi¸o ¸n minh häa 13 C. KÕt luËn 19 Tµi liÖu tham kh¶o 20