Luận án Chính sách các vương triều Việt Nam đối với người hoa

û só vaø ngöôøi thôï, quan troïng hôn laø ñaëc bieät quan taâm söû duïng taøi naêng, taâm huyeát, hoaøi baõo cuûa ngöôøi trí thöùc vaø tay ngheà, kinh nghieäm cuûa ngöôøi thôï. - Tinh thaàn nhu vieãn vaø döông nhaân baát nhöông: giuùp ñôõ ngöôøi hoaïn naïn, meàm moûng, traân troïng, côûi môû ñoái vôùi ngöôøi ñeán töø phöông xa, baát keå hoï laø ai, naïn daân chính trò hay sinh thaùi, keû só hay khaùch thöông, nhaø tu haønh hay vaên nhaân thi só... - Tinh thaàn toân troïng caùc giaù trò vaên hoaù maø di daân mang taûi ñeán. Nhìn chung, trong suoát tieán trình lòch söû Vieät Nam, tröø quaõng thôøi gian ngaén sau Minh thuoäc, caùc vua chuùa Vieät Nam ñeàu toân troïng phong tuïc, taäp quaùn, tín ngöôõng cuûa di daân ñeán töø Trung Hoa. Caên baûn cuûa chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa vaãn laø luoân taïo moïi ñieàu kieän ñeå ngöôøi Hoa thích nghi vaø hoaø nhaäp vaøo xaõ hoäi Vieät Nam chöù khoâng eùp buoäc ñoàng hoaù. - Khuyeán khích di daân ñem moïi khaû naêng, tay ngheà, voán lieáng, kinh nghieäm...cuûa baûn thaân vaø coäng ñoàng mình ñeå laäp nghieäp, möu sinh, laøm giaøu vaø ñoùng goùp cho xaõ hoäi. Do vaäy maø luùc naøo trong noäi dung chính saùch vaãn cho pheùp di daân töï do ñi laïi, laøm aên, buoân baùn; luoân tin töôûng, tín nhieäm giao phoù cho ngöôøi Hoa nhöõng coâng vieäc quan troïng treân nhieàu laõnh vöïc, caû kinh teá vaø chính trò. - Nguyeân taéc xem ñoäc laäp, chuû quyeàn quoác gia laø toái thöôïng ñöôïc khaúng ñònh roõ reät trong toaøn boä noäi dung chính saùch, xuyeân suoát töø ñaàu vaø luoân trieät ñeå tuaân thuû ôû moïi vöông trieàu. Ñieåm khaùc bieät trong noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa giöõa caùc vöông trieàu khoâng lôùn. Noåi baät laø thôøi kyø sau Minh thuoäc, döôùi thôøi caùc vua Haäu Leâ. Do aûnh höôûng cuûa taâm lyù baøi Minh quaù maïnh meõ, chính saùch cuûa caùc vua trieàu Haäu Leâ ñaõ khaù cöùng raén, naëng veà caám ñoaùn vaø cöôõng baùch ñoàng hoaù. Daáu aán naøy vaãn coøn phaûng phaát phaàn naøo trong chính saùch cuûa chính quyeàn Ñaøng Ngoaøi vaø Baéc trieàu hoï Maïc. 2.2. Trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam, vaán ñeà phaùt huy caùc tieàm naêng, theá maïnh veà kinh teá cuûa ngöôøi Hoa laø ñaëc ñieåm ñaùng löu yù. Caùc vua thôøi Lyù vaø Traàn chöa thaät söï coù yù thöùc ñaày ñuû taàm quan troïng cuûa vaán ñeà naøy. Do vaäy maø trong noäi dung chính saùch phaàn naøy coù môø nhaït, thieáu chuù yù, maëc duø trieàu ñình vaãn khoâng coù söï ngaên caûn, caám ñoaùn naøo veà kinh teá ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Caùc vua chuùa trieàu Haäu Leâ, trieàu Maïc vaø Leâ-Trònh cuõng töông töï. Nhöng khoâng vì vaäy maø ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam trong caùc thôøi kyø ñoù khoâng coù nhöõng ñoùng goùp tích cöïc ñoái vôùi kinh teá Vieät Nam, nhaát laø treân laõnh vöïc thöông maïi. Phaûi ñeán chính quyeàn Ñaøng Trong thì tieàm naêng vaø theá maïnh veà kinh teá cuûa ngöôøi Hoa môùi ñöôïc yù thöùc ñaày ñuû trong ñaùnh giaù vaø khai thaùc söû duïng cho coâng cuoäc phaùt trieån cuûa Ñaøng Trong, bieán vuøng ñaát naøy thaønh moät vöông quoác ly khai huøng maïnh, coù theá vaø löïc ngang ngöûa vôùi Ñaøng Ngoaøi, caân baèng vaø ñoái troïng vôùi Xieâm La. Ñaøng Trong ñaõ phaùt huy vaø khai thaùc khaù toát caùc tieàm naêng vaø theá maïnh veà kinh teá cuûa ngöôøi Hoa. Keát quaû cuûa chính saùch naøy vöôït ra ngoaøi söï mong ñôïi cuûa caùc chuùa Nguyeãn. Moät bieán coá quan troïng ñaõ dieãn ra: luùa gaïo trôû thaønh haøng hoaù, thuùc ñaåy neàn noâng nghieäp haøng hoaù cuûa Ñaøng Trong phaùt trieån nhanh, keùo theo söï hình thaønh caùc ñoâ thò saàm uaát laøm cho thöông maïi phaùt trieån cöïc maïnh, thu nhaäp quoác gia taêng nhanh haøng naêm. ÔÛ Ñaøng Trong," laàn ñaàu tieân trong lòch söû Vieät Nam, söï thònh vöôïng cuûa quoác gia leä thuoäc ôû thöông gia chöù khoâng chæ ôû noâng daân" [42, tr.125]. Trong caùc thöông gia ñoù, ngöôøi Hoa coù vai troø ñaùng keå. Trieàu Nguyeãn sau naøy, trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa, tuy coù yù thöùc veà vaán ñeà naøy nhöng vaãn toû ra khoâng nhaïy beùn, saéc saûo baèng caùc lieät toå, lieät toâng cuûa hoï tröôùc kia. 2.3. Trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa, caùc vöông trieàu Vieät Nam ñeàu coù chung noäi dung laø coù söï phaân bieät ñoái xöû giöõa hai nhoùm ñoái töôïng laø nhöõng ngöôøi Hoa soáng oån ñònh laâu daøi vaø nhöõng ngöôøi ñi ñi, veà veà thöôøng xuyeân. Nhoùm ñaàu ñöôïc tin töôûng vaø öu aùi veà moïi maët; nhoùm sau coù söï deø chöøng vaø caûnh giaùc nhaát ñònh. Tuy nhieân, ôû töøng vöông trieàu, ñoái töôïng phaân loaïi hai nhoùm coù khaùc nhau vaø do ñoù noäi dung chính saùch cuõng coù khaùc. Thôøi Lyù, Traàn, nhoùm hai ñöôïc hieåu chuû yeáu laø caùc khaùch thöông. Nhöõng ngöôøi naøy bò aán ñònh cö truù ôû Vaân Ñoàn vaø moät soá nôi khaùc, khoâng ñöôïc ra vaøo kinh thaønh...Thôøi Haäu Leâ, Baéc trieàu hoï Maïc vaø Leâ-Trònh Ñaøng Ngoaøi thì söï phaân loaïi hai nhoùm döïa vaøo vieäc coù ghi teân vaøo soå saùch nöôùc ta hay khoâng, do vaäy nhoùm hai ñöôïc hieåu laø nhöõng ngöôøi Hoa ñeán Vieät Nam, vì lyù do gì ñoù khoâng chòu ghi teân vaøo soå saùch Vieät Nam, khoâng chòu söï quaûn lyù cuûa chính quyeàn sôû taïi, khoâng coù caùc nghóa vuï vaø quyeàn lôïi theo quy ñònh. Noùi caùch khaùc, ñoù laø söï phaân bieät ñoái xöû theo quoác tòch. Coøn chính quyeàn Ñaøng Trong thì xaùc ñònh nhoùm hai töông töï nhö thôøi Lyù, Traàn, laø nhöõng ngöôøi Hoa thöôøng xuyeân ñi veà Trung Quoác. Tuy nhieân, trong chính saùch cuûa Ñaøng Trong ñoái vôùi ngöôøi Hoa, ranh giôùi naøy khoâng ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng. Vôùi ñaëc ñieåm laø vuøng ñaát cuûa hoäi tuï, giao löu, hoäi nhaäp vaø phaùt trieån maïnh meõ veà kinh teá vaø vaên hoaù, haàu nhö moïi ngöôøi Hoa khi ñaët chaân leân Ñaøng Trong ñeàu ñöôïc ñoái ñaõi töû teá vaø taïo moïi ñieàu kieän thuaän tieän ñeå laøm aên sinh soáng vaø hoaø nhaäp. Ngöôøi ôû laïi laäp nghieäp oån ñònh laâu daøi thì ñöôïc öu aùi nhieàu hôn; ngöôøi nhaát thôøi ñi veà seõ khoâng coù caùc quyeàn lôïi ñoù. Ñeán thôøi trieàu Nguyeãn, nhoùm moät laïi coù ñeán hai ñoái töôïng laø ngöôøi Minh Höông vaø nhöõng ngöôøi Thanh soáng oån ñònh laâu daøi trong caùc bang. Chính saùch vôùi hai ñoái töôïng naøy coù nhöõng khaùc bieät nhaát ñònh theo höôùng ngöôøi Minh Höông ñöôïc nhieàu öu ñaõi hôn...nhöng nhìn chung, caû ngöôøi Thanh vaø ngöôøi Minh Höông ñeàu ñöôïc nhaø nöôùc ñoái xöû toát, khoâng nghi ngôø, o eùp, laïi toân troïng veà vaên hoaù vaø luoân taïo moïi ñieàu kieän ñeå hoaø nhaäp. Coøn nhöõng khaùch thöông ngöôøi Thanh hay nhöõng ngöôøi Thanh ñeán vì muïc ñích naøo ñoù maø khoâng coù söï baûo laõnh cuûa bang tröôûng vaø khoâng ñöôïc ghi teân vaøo boä soå cuûa moät bang naøo ñoù ñöôïc xeáp vaøo nhoùm thöù hai. Hoï bò kieåm soaùt veà nhieàu maët, khoâng coù moät chuùt öu aùi vaø quyeàn lôïi naøo nhö ngöôøi Thanh trong caùc bang. Vieäc phaân loaïi ñoái töôïng ñeå tuyø nghi ñoái xöû trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø noäi dung caàn thieát ñeå caùc vöông trieàu Vieät Nam baûo ñaûm tính toái thöôïng cuûa nguyeân taéc giöõ vöõng ñoäc laäp chuû quyeàn vaø an ninh quoác gia trong thöïc thi chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa. 2.4. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam laø moät boä phaän trong chính saùch ñoái noäi nhöng coù lieân quan chaët cheõ ñeán chính saùch ñoái ngoaïi cuûa nhaø nöôùc, tröôùc heát laø ñoái vôùi Trung Quoác. Tuy nhieân, noù laïi khoâng leä thuoäc vaøo quan heä ñoái ngoaïi ñoù. Chính quyeàn thôøi Lyù, Traàn, luùc naøo cuõng trong tö theá saün saøng choáng xaâm löôïc töø phöông Baéc, vaø trong thöïc teá ñaõ xaûy ra maáy cuoäc chieán tranh quy moâ toång löïc vôùi quaân Toáng vaø quaân Nguyeân Moâng, nhöng noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa thôøi kyø naøy vaãn khoâng vì theá maø nghieâng haún veà caám ñoaùn, ñoùng cöûa. Leâ Lôïi leân ngoâi, vöøa kieân trì cöû söù giaû sang xin nhaø Minh phong vöông, vöøa thi haønh chính saùch ñoàng hoaù baét buoäc ngöôøi Hoa. Ñaøng Trong luoân mong muoán quan heä ngoaïi giao vôùi Maõn Thanh nhöng vaãn ñoùn nhaän ñaùm di thaàn nhaø Minh. Trieàu Nguyeãn luoân kính troïng toân chuû Trung Hoa nhöng vaãn thaúng tay ñaøn aùp nhöõng ngöôøi Thanh theo Leâ Vaên Khoâi vaø caùc nhoùm Thanh phæ ôû vuøng Thöôïng du Baéc Vieät, tröøng phaït naëng neà nhöõng ngöôøi Thanh vi phaïm caùc leänh caám... 2.5. Nhöõng öu ñieåm chung trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam laø: - Coù tính nhaân vaên cao. Noäi dung cô baûn cuûa chính saùch vaãn laø söï dang tay ñoùn nhaän, cöu mang, cöùu giuùp, che chôû taát caû caùc naïn daân; chaúng nhöõng ñoái xöû toát maø coøn môû ra moïi ñieàu kieän ñeå di daân coù cuoäc soáng oån ñònh, khaù giaû vaø thaønh ñaït. Noäi dung chính saùch coøn noåi leân yeáu toá traân troïng caùc taøi naêng vaên hoaù trong di daân; chaúng nhöõng traân troïng maø coøn tieáp theâm caùc ñieàu kieän ñeå caùc taøi naêng ñoù phaùt trieån, soáng ñoäng trong kyù öùc nhaân daân. Noäi dung cuûa chính saùch toaùt leân tinh thaàn khoan dung hoaø hôïp ñoái vôùi vaên hoaù maø di daân taûi tôùi; chaúng nhöõng toân troïng, khoâng caám ñoaùn maø coøn saün saøng choïn loïc tieáp thu caùc giaù trò tinh hoa ñeå laøm giaøu cho vaên hoaù baûn ñòa. Tính nhaân vaên cao keát tinh trong noäi dung chính saùch coù ngoïn nguoàn töø caùc giaù trò truyeàn thoáng ñaïo lyù laâu ñôøi cuûa ngöôøi Vieät Nam. - Coù söï keá thöøa phaùt trieån giöõa caùc vöông trieàu. Töø Lyù, Traàn ñeán trieàu Nguyeãn, noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam coù söï phaùt trieån ñi töø sô löôïc töï phaùt ñeán ñònh hình heä thoáng, toaøn dieän vaø cô baûn laø töï giaùc. Chính saùch traân troïng ñoùn nhaän vaø söû duïng caùc trí thöùc Nho giaùo vaø Phaät giaùo ngöôøi Hoa cuûa thôøi Lyù, Traàn ñöôïc phaùt trieån naâng cao trong chính saùch cuûa Ñaøng Trong. Thôøi Lyù, Traàn, chính quyeàn chöa coù yù thöùc ñaày ñuû veà vai troø vaø tieàm naêng kinh teá cuûa ngöôøi Hoa, ñeán thôøi Leâ Trònh ñaõ coù chuyeån bieán nhaát ñònh qua vieäc phaùt huy vai troø cuûa ngöôøi Hoa trong vieäc khai moû, laäp chôï. Ñeán thôøi Ñaøng Trong vaø trieàu Nguyeãn sau naøy thì vieäc phaùt huy vai troø vaø tieàm naêng kinh teá cuûa ngöôøi Hoa ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû ñaùng keå. Trong vaán ñeà gìn giöõ an ninh vaø chuû quyeàn quoác gia, caùc vöông trieàu keá thöøa nhau, taïo ñöôïc nhöõng keát quaû sinh ñoäng. - Coù söï vaän duïng saùng taïo trong töøng boái caûnh lòch söû cuï theå. Noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa töøng vöông trieàu ñeàu coù nhöõng neùt rieâng thích öùng vôùi nhieäm vuï chieán löôïc maø ñaát nöôùc thôøi kyø ñoù phaûi taäp trung. Chính saùch traân troïng, öu ñaõi caùc trí thöùc Nho giaùo thôøi Lyù thích nghi vôùi nhieäm vuï phuïc höng vaø phaùt trieån vaên hoaù Ñaïi Vieät thôøi kyø ñaàu töï chuû. Sang thôøi Traàn thì boái caûnh lòch söû cô baûn ñaõ thay ñoåi, caû daân toäc phaûi saün saøng choáng quaân Nguyeân Moâng xaâm löôïc, caùc öu tieân phaûi höôùng veà nhieäm vuï phoøng thuû quoác gia, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuõng tuaân thuû theo ñoù maø coù söï cöùng raén hôn ñoái vôùi Hoa thöông ôû Vaân Ñoàn, caùc cöûa khaåu vaø caùc hoå thò. Töông töï nhö vaäy, caùc trieàu Haäu Leâ, Ñaøng Ngoaøi, Ñaøng Trong vaø trieàu Nguyeãn ñeàu xaây döïng noäi dung chính saùch thích hôïp vôùi thôøi ñaïi cuûa mình. Moãi vöông trieàu cuõng ñaõ coù nhöõng saùng taïo sinh ñoäng: thôøi Lyù vöøa dang tay ñoùn Nho só nhöng laäp ra Vaân Ñoàn trang. Caùc vua Traàn khaù thaân thieän vôùi caùc nhaø sö nhöng kieåm soaùt gaét gao vaø caám Hoa thöông lui tôùi Thaêng Long. Leâ Thaùi Toå chuû tröông eùp buoäc ñoàng hoaù di daân baát keå coù ñöôïc trieàu Minh cho thuï phong hay khoâng. Chính quyeàn Leâ Trònh caám cöûa vôùi di daân nhöng laïi taêng cöôøng quan heä ngoaïi giao caáp nhaø nöôùc vôùi Maõn Thanh. Caùc chuùa Nguyeãn duø raát tích cöïc laøm moïi caùch ñeå thieát laäp quan heä ngoaïi giao vôùi Maõn Thanh nhöng vaãn dang tay tieáp ñoùn nhöõng ñoaøn ngöôøi "Phaûn Thanh phuïc Minh", roài laïi söû duïng nhöõng ñoaøn quaân binh ñoù vaøo coâng cuoäc khaån hoang vaø baûo veä thaønh quaû khaån hoang. Chính saùch cuûa Ñaøng Trong ñoái vôùi hoï Maïc ôû Haø Tieân laø moät saùng taïo sinh ñoäng, taïo ra moät thaønh quaû chöa töøng coù trong lòch söû döïng nöôùc cuûa ngöôøi Vieät. Caùc leä ñònh veà ngöôøi Minh Höông cuûa trieàu Nguyeãn laø moät saùng taïo raát rieâng vaø khaù ñaëc saéc cuûa Vieät Nam... Taát caû nhöõng söï vaän duïng saùng taïo ñoù raát ñaùng ñeå tham khaûo trong hieän taïi vaø töông lai. 2.6. Tuy nhieân do nhaän thöùc lòch söû, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh: - Tính tuyø tieän, töï phaùt. Nhieàu leä ñònh quan troïng veà thueá, caùc leänh caám veà kinh teá, moät soá leä ñònh aùp ñaët veà vaên hoaù (thôøi Haäu Leâ), ngay caû vieäc choïn löïa ngöôøi Hoa tham gia vaøo boä maùy Taøu ty, laõnh tröng khai moû, thu thueá...ñeàu ñöôïc xaùc laäp moät caùc tuyø tieän vaø töï phaùt theo yù chuû quan cuûa moät vò vua hay moät boä maùy giuùp vieäc cuï theå, trong moät hoaøn caûnh naøo ñoù roài ñöôïc theå cheá thaønh leä ñònh laâu daøi, caùc thôøi sau laïi cöù laáy ñoù laøm chuaån. Söï tuyø tieän töï phaùt coøn bieåu hieän caû trong caùch trieån khai thöïc hieän chính saùch. Nhieàu leä ñònh ñöôïc thöïc hieän khaùc nhau ôû caùc vuøng; thöôûng phaït cuõng theo ñoù maø tuyø tieän; coù vuøng coù thôøi laïi tuyø tieän maø theâm hay bôùt caùc leä ñònh... - Naëng veà ñaïo lyù, nheï veà lôïi ích. Noåi baät trong noäi dung chính saùch laø caùc phaïm truø ñaïo ñöùc öùng xöû Nho giaùo vaø caùc giaù trò truyeàn thoáng cuûa ñaïo lyù Vieät Nam: cöu mang, giuùp ñôõ ngöôøi hoaïn naïn; meàm deûo, nhaân haäu vôùi ngöôøi phöông xa; toân troïng, haøi hoaø veà vaên hoaù; traân troïng baäc taøi naêng, hoïc thöùc...Ngöôïc laïi, yù thöùc veà vieäc thu ñöôïc nhöõng lôïi ích gì, nhaát laø lôïi ích veà kinh teá töø vieäc thöïc thi chính saùch, nhìn chung vaãn coøn môø nhaït. Chæ coù chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa chính quyeàn Ñaøng Trong laø phaàn naøo vöôït leân treân loái tö duy ñoù. - Luoân bò chi phoái bôûi tö duy hieän vaät vaø töï tuùc, töï caáp nhaát laø trong vieäc xaùc ñònh veà leä thueá vaø caùc noäi dung chính saùch treân laõnh vöïc kinh teá. AÛnh höôûng cuûa neàn kinh teá tieåu noâng ñaõ bao boù caùc noäi dung chính saùch. Ngay caû ñöôùi thôøi Ñaøng Trong, khi maø Gia Ñònh ñaõ coù neàn saûn xuaát noâng nghieäp khaù phaùt trieån, luùa gaïo trôû thaønh haøng hoùa vaø ngay caû khi söï giaøu coù cuûa quoác gia luùc naøy chuû yeáu döïa vaøo thöông nhaân chöù khoâng chæ noâng daân, tö duy hieän vaät vaø töï tuùc, töï caáp vaãn phaàn naøo cheá ngöï noäi dung chính saùch, caû trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa. - Bò chi phoái bôûi yù thöùc baûo veä vöông quyeàn cuûa doøng hoï. Töø Lyù Thaùi Toå ñeán vua Töï Ñöùc, khi ñònh ra chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa, vò vua naøo cuõng phaûi öu tieân tröôùc heát cho vieäc thöïc hieän caùc nhieäm vuï chieán löôïc cuûa ñaát nöôùc vaø vieäc baûo veä quyeàn löïc cuûa doøng hoï mình. Tuy nhieân, coù luùc, noåi troäi laïi laø yù thöùc baûo veä vöông quyeàn cuûa doøng hoï. Ñieàu naøy bieåu hieän khaù roõ trong thôøi Ñaøng Trong vaø thôøi trieàu Nguyeãn. Chính saùch côûi môû, naêng ñoäng ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa Ñaøng Trong tröôùc heát laø ñeå taïo theá vaø löïc nhaèm thöïc hieän yù ñoà ly khai caùt cöù cuûa hoï Nguyeãn. Caùc vua trieàu Nguyeãn cuõng vaäy. Nguyeãn AÙnh söû duïng cöôùp bieån ngöôøi Hoa ñeå taêng cöôøng theá löïc. Vì muoán caàu hoaø vôùi Phaùp ñeå chuoäc laïi ñaát ñai maø Töï Ñöùc coù thaùi ñoä löng chöøng vôùi quaân Côø Ñen, sau laïi nhôø quaân ñoäi Maõn Thanh taåy phæ, treân maët bieån thì nhôø taøu chieán Phaùp ñaùnh deïp boïn haûi taëc Trung Hoa...Khi lôïi ích rieâng cuûa giai caáp thoáng trò maø ñaïi dieän cuûa noù laø doøng hoï quyù toäc ñang naém giöõ vöông quyeàn, ñoái laäp vôùi lôïi ích daân toäc thì moät chính saùch nghieâng veà phuïc vuï cho lôïi ích rieâng cuûa vöông trieàu ñoù, coù theå seõ ñi vaøo phaûn ñoäng. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñöôïc ñieàu khieån thöïc thi bôûi caùc doøng hoï quyù toäc ñaõ khoâng traùnh khoûi haïn cheá ñoù. 3. Nhìn toång quaùt, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñaõ coù nhöõng thaønh coâng nhaát ñònh. Keát quaû lôùn nhaát cuûa noù laø ñaõ taïo ra ñöôïc moät khoâng gian sinh toàn an cö laïc nghieäp cho nhieàu theá heä ngöôøi Hoa töïu ñòa sinh caên, soáng yeân bình, thònh vöôïng, tieán thaân vaø thaønh ñaït; hoï ngaøy caøng gaén boù, hoaø nhaäp vôùi ñaát nöôùc, con ngöôøi Vieät Nam; hoï yeâu meán vaø khoâng tieác moà hoâi, xöông maùu ñeå xaây döïng vaø baûo veä queâ höông naøy. Ñoù coøn laø söï phaùt trieån vaø thaêng hoa nhöõng giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn maø di daân Trung Hoa mang ñeán ñöôïc caùc vöông trieàu vaø nhaân daân Vieät Nam trong caùc thôøi kyø lòch söû choïn loïc, tieáp thu, boå sung vaø phaùt trieån hoaøn thieän. Ñoù coøn laø moät kyù öùc lòch söû ñaùng traân troïng, trong ñoù noåi leân quan heä ñoaøn keát gaén boù giöõa di daân vaø cö daân baûn ñòa. 4. Tuy coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh, nhöng chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa ñaõ cung caáp cho chuùng ta nhöõng kinh nghieäm lòch söû coù theå tham khaûo trong vieäc xaây döïng vaø thöïc thi moät chính saùch phuø hôïp ñoái vôùi ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam hieän nay: 4.1. Veà ñoái töôïng cuûa chính saùch, caàn coù söï phaân bieät roõ giöõa ngöôøi Hoa vaø Hoa kieàu. Ñieàu naøy, chính quyeàn caùc vöông trieàu Vieät Nam luoân ñaëc bieät löu yù, phaân bieät giöõa nhöõng ngöôøi Hoa ôû laïi laøm aên sinh soáng laâu daøi vôùi ngöôøi Hoa chæ taïm truù moät thôøi gian, coù chính saùch khaùc nhau vôùi hai loaïi ñoái töôïng ñoù. Maët khaùc chính saùch phaûi luoân taïo moïi söï thuaän tieän, deã daøng cho nhöõng ngöôøi Hoa môùi ñeán, ñang ôû tö caùch laø kieàu daân, "khaùch truù", nhanh choùng trôû thaønh nhöõng thaàn daân cuûa trieàu ñình. 4.2. Veà muïc tieâu cuûa chính saùch, ôû moãi thôøi kyø coù theåù khaùc nhau, nhöng moät chính saùch ñuùng ñaén ñoái vôùi ngöôøi Hoa, tröôùc heát vaø treân heát phaûi laø taïo söï oån ñònh, phaùt trieån cho caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa. Ngöôøi Hoa phaûi thaät söï caûm thaáy an taâm vaø yeân oån laøm aên, tham gia tích cöïc caùc hoaït ñoäng vaên hoaù, xaõ hoäi…treân cô sôû ñoù, chính quyeàn môùi coù cô hoäi khai thaùc ñöôïc caùc tieàm naêng theá maïnh cuûa hoï, ñeå thu ñöôïc nhöõng thaønh quaû quan troïng veà vaät chaát vaø tinh thaàn. Nhöng neáu chính quyeàn chæ xuaát phaùt töø lôïi ích cuûa rieâng doøng hoï mình thì khaû naêng khai thaùc caùc lôïi ích töø nhöõng tieàm naêng theá maïnh cuûa ngöôøi Hoa seõ khoâng cao vaø keùm beàn vöõng. 4.3. Trong phöông thöùc thöïc hieän chính saùch, maët khoù khaên vaø cuõng laø maët deã thöông toån nhaát laø chính saùch veà söï hoäi nhaäp vaên hoaù cuûa ngöôøi Hoa vôùi cö daân baûn ñòa. Caùc vua trieàu Haäu Leâ ñaõ aùp duïng chính saùch baét buoäc ñoàng hoaù. Ngöôïc laïi vôùi chính quyeàn hoï Trònh, Ñaøng Trong aùp duïng chính saùch khuyeán khích söï hoaø nhaäp töï nhieân treân cô sôû taïo moïi ñieàu kieän ñeå ngöôøi Hoa tham gia caùc hoaït ñoäng saùng taïo vaên hoaù treân vuøng ñaát môùi vaø luoân toân troïng vaên hoaù truyeàn thoáng cuûa di daân. Trong boái caûnh lòch söû cuûa mình, Ñaøng Trong ñaõ thaønh coâng. Trieàu Nguyeãn cuõng thöïc thi chính saùch töông töï Ñaøng Trong vaø ñaõ saùng taïo theâm caùc leä ñònh quan troïng vaø cuï theå veà ngöôøi Minh Höông. Trieàu Nguyeãn cuõng ñaõ coù nhöõng thaønh coâng nhaát ñònh. Ngaøy nay, chuùng ta neân ñaëc bieät quan taâm ñeán vaán ñeà naøy trong boái caûnh giao löu vaên hoaù toaøn caàu ñang dieãn ra maïnh meõ. 4.4. Ngöôøi Hoa ñaëc bieät coù naêng khieáu veà thöông maïi. Theá maïnh ñoù cuûa hoï ñaõ ñöôïc caùc chuùa Nguyeãn vaø caùc vua trieàu Nguyeãn phaùt huy maïnh meõ. Böùc tranh sinh ñoäng veà kinh teá haøng hoaù cuûa Ñaøng Trong coù vai troø quan troïng cuûa ngöôøi Hoa. Ngaøy nay, tieàm naêng kinh teá cuûa Hoa kieàu theá giôùi khaù lôùn, quan heä kinh teá giöõa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam vaø caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa khaùc ôû caùc nöôùc chöùa ñöïng nhieàu tieàm naêng. Vaän duïng moät chính saùch öu ñaõi nhaát ñònh ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø caàn thieát trong vieäc phaùt huy tieàm naêng theá maïnh cuûa löïc löôïng naøy. 4.5. Ngöôøi Hoa laø moät thaønh phaàn xaõ hoäi khaù ñaëc bieät. Lòch söû cho thaáy, caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû haûi ngoaïi luoân coù quan heä veà nhieàu maët vôùi ñoàng baøo cuûa hoï ôû Trung Quoác vaø Ñaøi Loan. Trong caùc quan heä ñoù, coù theå coù nhöõng maët phöùc taïp. Trong nhöõng thôøi ñieåm lòch söû nhaát ñònh, ngöôøi Hoa haûi ngoaïi ñaõ laø ñoái töôïng chuû yeáu cuûa moät soá caùc aâm möu ñen toái. Trong nhieàu thôøi kyø lòch söû, tính chaát phöùc taïp cuûa moät boä phaän ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaõ bieåu hieän ôû möùc ñoä nghieâm troïng. Thôøi Phaùp thuoäc, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa thöïc daân Phaùp bieåu loä tính chaát cöïc kyø phaûn ñoäng vì ñaõ coå vuõ cho söï phaùt trieån yù thöùc kieàu daân trong ngöôøi Hoa, chia reõ nghieâm troïng quan heä ñoaøn keát anh em Vieät-Hoa. Caùc theá löïc ñeá quoác phaûn ñoäng ñaõ coù luùc söû duïng ngöôøi Hoa nhö ñoäi quaân thöù naêm, gaây ra nhieàu vuï vieäc phöùc taïp vaø caêng thaúng, phaù hoaïi nghieâm troïng ngay chính cuoäc soáng oån ñònh cuûa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Do ñoù, trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa, caàn döï löôøng ñöôïc nhöõng maët traùi phöùc taïp ñoù. Chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam trong lòch söû ñeàu ñaët vaán ñeà giöõ vöõng an ninh quoác gia vaø chuû quyeàn ñaát nöôùc laø nguyeân taéc toái thöôïng. Ñaây laø kinh nghieäm cöïc kyø quan troïng, caàn ñöôïc xem xeùt tham khaûo. Vieäc tham khaûo, tieáp thu coù choïn loïc caùc kinh nghieäm lòch söû cuûa cha oâng, goùp phaàn xaây döïng moät chính saùch phuø hôïp ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø vaán ñeà lôùn. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam laø nguoàn kinh nghieäm lòch söû coù yù nghóa nhieàu maët ñoái vôùi vaán ñeà naøy./. CHUÙ GIAÛI: (1) Ñoïc theâm baøi vieát "Söï baønh tröôùng vaên hoùa Trung hoa veà phöông nam vaø söï phaùt trieån hoïc thöùc ôû Quaûng Ñoâng" cuûa Giaùo thuï La Höông Laâm, Nguyeãn Ñaêng Thuïc dòch vaø ñaêng treân Vieät Nam Khaûo coå taäp san soá 8 naêm 1974 ôû Saøi Goøn. (2) Veà vaán ñeà naøy ñeà nghò tham khaûo theâm baùo caùc khoa hoïc cuûa Huyønh Ngoïc Ñaùng "Veà hai teân goïi Minh Höông vaø Thanh Haø", ñaêng trong taäp san KHXH vaø NV, Tröôøng Ñaïi hoïc KHXH vaø NV xuaát baûn, soá chuyeân ñeà khoa hoïc lòch söû soá 22 naêm 2002. (3) Coù leõ vì caên cöù vaøo tö lieäu naøy maø oâng Nguyeãn Theá Anh trong " Kinh teá xaõ hoäi Vieät Nam döôùi caùc vua trieàu Nguyeãn" ôû trang 43 ñaõ coù nhaàm laãn khi cho raèng caùc hoä bieät naïp ngöôøi Hoa chæ noäp moät soá saûn vaät coøn thueá thaân thì ñöôïc mieãn. Sau naøy trieàu Nguyeãn ñaõ aùp duïng leä thueá ñaùnh caû thueá thaân nhöõng hoä bieät naïp ngöôøi Hoa. (4) Taát caû chæ coù 4.000 quan chöù khoâng phaûi laø hôn 8.000 quan nhö Ñoã Bang trong "Kinh teá thöông nghieäp Vieät Nam döôùi trieàu Nguyeãn” ñaõ tính nhaàm ôû trang 60. (5) Nhaän xeùt hai noäi dung ghi cheùp naøy cho thaáy Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí gaàn nhö laø cheùp laïi nhöõng gì maø Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ vieát trong Gia Ñònh Chí. Ñieàu töông töï nhö vaäy coøn tìm thaáy trong caùc muïc vieát veà phong tuïc, thaønh trì, saûn vaät...cuûa caùc tænh khaùc ôû Nam Kyø. Chôï Saøi Goøn ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc mieâu taû nhö sau: "Phoá Saøi Goøn. ÔÛ phía nam traán thöï, caùch 12 daëm ôû vaøo ñöôøng taû höõu ñöôøng caùi quan, aáy laø ñöôøng phoá lôùn, thaúng suoát ba phoá ñeán taän beán soâng, ngang ôû giöõa coù moät ñöôøng döôùi ven soâng, moät ñöôøng ñeàu cuøng xaâu suoát nhau nhö hình chöõ ñieàn, maùi nhaø lieàn nhau, goùc nhaø cuïng nhau, ngöôøi Kinh, ngöôøi Trung Quoác ôû laãn vôùi nhau, daøi ñoä 3 daëm, buoân baùn caùc thöù gaám ñoaïn ñoà söù, caùc thöù giaáy, caùc thöù chaâu baùu. Haøng saùch, hieäu thuoác, phoá che, haøng mieán, beán soâng phía nam, phía baéc khoâng thöù gì khoâng coù. Ñaàu baéc ñöôøng lôùn coù mieáu Quan Coâng cuûa haøng phoá vaø ba hoäi quaùn Phuùc Chaâu, Quaûng Ñoâng, Trieàu Chaâu, chia ôû taû höõu. Phía Taây ñöôøng lôùn giöõa coù mieáu Thieân Haäu, hôi veà phía taây coù hoäi quaùn OÂn Laêng. Phía taây ñaàu nam ñöôøng lôùn coù hoäi quaùn Chöông Chaâu. Nhöõng buoåi saùng ñeïp ñeâm toát, tam nguyeân, soùc voïng, thì treo baøy ñua kheùo khoe ñeïp, nhö caây löûa caàu sao, thaønh gaám hoäi ngoïc, troáng keøn huyeân naùo, trai gaùi thaønh ñaøn, laø moät chôï phoá ñoâng ñuùc naùo nhieät. ..". Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí cuûa trieàu Nguyeãn cheùp laïi gaàn nhö nguyeân vaên cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, caû ñoaïn veà caùi gieáng coå quanh naêm ñaày nöôùc vaø chôï Bình An ñeâm ñeâm coøn ñoát ñuoác ñeå mua baùn, chæ theâm vaøo coù moät caâu ngaén laø "nay thöa thôùt daàn, khoâng ñöôïc nhö tröôùc nöõa". Nhöng Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí coøn ghi cheùp theâm veà ñeàn thôø Traàn Thöôïng Xuyeân ôû khu vöïc Chôï Lôùn (Gia Ñònh Chí tröôùc ñoù khoâng coù ghi), vôùi löu yù laø "caùc ñôøi Minh Meänh, Thieäu Trò ñeàu phong taëng laøm Thöôïng ñaúng thaàn, nay xaõ daân phuïng thôø, ñeøn höông khoâng töøng giaùn ñoaïn". Trònh Hoaøi Ñöùc vieát xong Gia Ñònh Chí vaøo cuoái ñôøi Gia Long, ñem noäp cho trieàu ñình vaø khaéc in vaøo ñaàu thôøi Minh Maïng. Do vaäy nhöõng bieán ñoåi veà sau ñaõ khoâng ñöôïc oâng ghi nhaän trong saùch. Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí soaïn vaøo ñôøi vua Töï Ñöùc, thôøi gian töø sau naêm 1864 ñeán tröôùc naêm 1875. Do vaäy ñaõ boå sung caùc ghi cheùp veà nhöõng coâng trình phoá chôï, ñeàn thôø, chuøa mieáu lieân quan ñeán ñôøi soáng sinh hoaït cuûa ngöôøi Hoa ñòa phöông. (6) Maïc Cöûu laáy vôï ngöôøi Vieät laø baø Buøi Thò Laãm, ngöôøi queâ Ñoàng Moân, Bieân Hoøa sinh ra con trai laø Maïc Thieân Töù. Gia phaû hoï Maïc khoâng ghi roõ Thieân Töù coù coøn anh chi em naøo khaùc hay khoâng. Chæ bieát chaéc chaén raèng Thieân Töù laø ngöôøi lai, cha Hoa meï Vieät vaø sinh ra treân ñaát Vieät Nam. Thieân Töù noái nghieäp cha, xaây döïng Haø Tieân thaønh moät nôi ñoâ hoäi trong vuøng vaø luoân heát loøngï trung thaønh, taän tuî vôùi chuùa Nguyeãn. Naêm Canh Tyù (1780), luùc laùnh naïn treân ñaát Xieâm, bò vua Xieâm nghi ngôø vaø böùc haïi, Thieân Töù ñaõ töï vaãn, 53 ngöôøi con chaùu cuûa oâng cuõng ñaõ bò ngöôøi Xieâm gieát. Cuõng nhö cha, Thieân Töù laáy vôï laø moät ngöôøi Vieät Nam hoï Nguyeãn, khoâng roõ teân. Caùc con trai gaùi cuûa Thieân Töù vaø Nguyeãn phu nhaân laø Töû Hoaøng, Töû Thöôïng , Töû Dung (trai) vaø 3 con gaùi laø Thò Long, Thò Hai vaø Thò Giaùc. Caùc baø thieáp sau cuûa Thieân Töù coù maáy ngöôøi con nöõa laø Töû Sanh, Töû Tuaán vaø Töû Thieâm. Chaùu noäi cuûa Thieân Töù coù hai nhaùnh, moät laø hai doøng con cuûa baø chính vaø baø thöù cuûa Töû Hoaøng laø Coâng Baù, Coâng Truï, Coâng Bính (doøng chính) vaø Coâng Du, Coâng Taøi (doøng thöù); hai laø nhaùnh con cuûa Töû Thöôïng chæ coù Coâng Theâ. Trong söï coá ôû Xieâm, con chaùu hoï Maïc chæ coøn coù ba ngöôøi con nhoû cuûa Maïc Thieân Töù laø Töû Sanh Töû Tuaán, Töû Thieâm, caùc chaùu laø Coâng Bính, Coâng Du, Coâng Theâ, Coâng Taøi coøn soáng soùt, sau trôû veà Vieät Nam. Nhö vaäy laø caùc con trai cuûa cuûa Thieân Töù vôùi phu nhaân Nguyeãn thò ñeàu bò ngöôøi Xieâm gieát, chæ coøn laïi chaùu noäi. Theá heä chaùu ñôøi thöù naêm cuûa Maïc Cöûu laø Maïc Haàu Hi, Maïc Haàu Dieäu vaø Maïc Haàu Phong; chaùu ñôùi thöù saùu laø Baù Bình vaø Baù Thaønh. Theo Ñoâng Hoà Laâm Taán Phaùc thì chaùu ñôøi thöù baûy laø Maïc Töû Khaâm, khoâng coù con neân doøng hoï Maïc ñeán 7 ñôøi laø heát, chæ laáy ñöôïc 6 chöõ loùt laø Thieân, Töû, Coâng, Haàu, Baù, Töû. Chöõ loùt cuoái cuøng laø Nam ñaõ khoâng coù ngöôøi noái heä [18, tr.341]. Nhöng theo Thöïc Luïc thì naêm Töï Ñöùc thöù 5 (1845), theo lôøi taâu cuûa Tröông Ñaêng Queá, nhaø vua ñaõ sai ngöôøi tìm hoûi veà con chaùu cuûa Maïc Thieân Töù. Quan tænh Haø Tieân laø Nguyeãn Löông Nhaøn "choïn ñöôïc doøng doõi chính laø Maïc Vaên Phong, ñöôïc chuaån cho aám thuï Chaùnh thaát phaåm, chaùnh ñoäi tröôûng, theo sai phaùi ôû tænh aáy. (7) Chuùa Nguyeãn ñaõ ban caáp cho hoï Maïc ba chieác Long thuyeàn, ñöôïc ñôøi ñôøi noái chöùc Ñoâ ñoác Haø Tieân vaø quy cheá gaàn nhö moät thuoäc ñòa töï trò cuûa traán Haø Tieân-moät traán duy nhaát cuûa Ñaøng Trong (12 dinh, 1 traán). Laïi ñöôïc nhaø chuùa phong cho "thaát dieäp phieân haøn" (Thieân, Töû, Coâng, Haàu, Baù, Töû, Nam) laøm chöõ loùt vaø laáy 5 chöõ cuûa nguõ haønh (kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå) gheùp vaøo chöõ teân. Ñaây laø moät vinh haïnh nguùt trôøi maø chöa chaéc ngöôøi Vieät Nam naøo coù. (8) Maïc Cöûu ñöôïc Tuùc Toâng hoaøng ñeá taëng phong Khai Traán Thöôïng Truï Quoác Ñaïi Töôùng Quaân Vuõ Nghò Coâng. Ñeán naêm 1822, vua Minh Maïng taëng phong Thuï coâng thuaän nghóa trung ñaúng thaàn. Maïc Thieân Töù ñöôïc chuùa Nguyeãn phong Haø Tieân Traán Ñoâ Ñoác, naêm 1739, laäp coâng ñöôïc gia phong ñaëc caùch laø Ñoâ ñoác Töôùng quaân, ban cho aùo baøo ñoû vaø muõ, ñai; vôï laø Nguyeãn Thò cuõng ñöôïc phong laøm Phu nhaân. Naêm Minh Maïng thöù 3 (1822), ñöôïc vua phong Ñaït nghóa chi thaàn. Maïc Töû Sanh, naêm 1874, ôû Voïng Caùc, ñöôïc Nguyeãn AÙnh phong laøm Tham töôùng hoä giaù. Naêm 1787, khi Nguyeãn AÙnh chieám ñöôïc Gia Ñònh, Sanh ñöôïc giao löu giöõ Haø Tieân, naêm sau cheát ñöôïc Nguyeãn AÙnh taëng ñaëc tieán Phuï quoác thöôïng töôùng quaân, Caåm y veä chöôûng veä söï, Ñoâ ñoác chöôûng cô. Naêm Minh Maïng thöù 3 (1822) ñöôïc vua phong Trung nghóa chi thaàn. Maïc Töû Thieâm, naêm 1799, veà Gia Ñònh, ñöôïc Nguyeãn AÙnh giao chöùc Khaâm sai thoáng binh cai cô, sau thay Coâng Bính laøm Haø Tieân Traán thuû. Naêm Gia Long thöù 4 (1805), thaêng Khaâm sai chöôûng cô, traán thuû Haø Tieân nhö cuõ. Naêm 1807, ñöôïc vua sai ñi coâng caùn qua Xieâm, naêm sau thì maát. Maïc Coâng Bính, naêm 1788, ñöôïc Nguyeãn AÙnh phong laøm Long Xuyeân löu thuû, khoâng bao laâu thì cheát. Maïc Coâng Du, naêm Gia Long thöù 6 ñöôïc laøm Cai ñoäi, sau ñoù ñöôïc giao quyeàn lónh vieäc traán Haø Tieân. Naêm sau bò giaùng chöùc nghò toäi vì ñaõ ñem vôï leõ cuûa Ñoâ thoáng cheá Phaïm Vaên Trieäu baùn cho ngöôøi nöôùc Xieâm. Naêm Gia Long thöù 12 (1813) vua cho laøm AÁt phoù söù ñi Xieâm. Naêm Gia Long thöù 16 (1817), ñöôïc thaêng Hieäp traán Haø Tieân, naêm thöù 17 (1818), thaêng Traán thuû Haø Tieân. Maïc Coâng Theá, Maïc Coâng Taøi, khi Töû Thieâm cheát, Coâng Du laïi ñang bò nghò toäi, hai ngöôùi tuoåi coøn nhoû, chöa phong chöùc ñöôïc neân cho aám thuï chöùc Cai ñoäi ñeå giöõ vieäc thôø cuùng hoï Maïc vaø caáp cho 53 ngöôøi coi moà maû. Naêm Minh Maïng thöù 11 (1830), Coâng Taøi ñöôïc cöû laøm Haø Tieân thuû quaân thuû. Maïc Haàu Hi, Haàu Dieäu laø con cuûa Coâng Du vaø Coâng Taøi, vì caû boán cha con ñeàu nhaän quan chöùc cuûa Leâ Vaên Khoâi khi Khoâi noåi daäy chieám thaønh Phieân An, choáng laïi trieàu ñình. Veà sau, khi trieàu ñình deïp xong Khoâi, vieäc naøy bò phaùc giaùc. Minh Maïng saéc sai baét veà kinh tra hoûi. "Coâng Du Coâng Taøi lieàn oám cheát. Con laø Haàu Hi, Haàu Dieäu ñeàu bò giam vaøo nguïc ôû kinh. Sau ñoù tha cho Haàu Dieäu, sai ñi trinh thaùm nöôùc Xieâm, laâu khoâng thaáy veà. Laïi tha Haàu Hi cho ñi vuøng thöông ôû Ngheä an trinh thaùm, khoâng ñi khoâng ñöôïc, trôû veà, gaày raïc maø cheát ôû trong nguïc Ngheä An". Coøn Maïc Haàu Phong chæ laø daân thöôøng. Ñôøi Maïc Baù Bình, Baù Thaønh ñöôïc phong chöùc cai ñoäi taäp aám. Ñôøi Maïc Baù Khaâm khoâng thaáy ghi quan töôùc hay taäp aám, chaéc chæ laøm daân thöôøng. (9) Moät soá taøi lieäu khaùc cho raèng Ngoâ Coân cuõng thuoäc nhoùm taøn binh cuûa Thaùi Bình Thieân Quoác. Trong Luaän aùn naøy, chuùng toâi vaãn xeáp Ngoâ Coân theo nhoùm thöù hai. (10) Coù leõ vì lyù do naøy maø Hoaøng Keá Vieâm khoâng ñöôïc trieàu Nguyeãn ñöa teân vaø boä saùch Ñaïi Nam Lieät Truyeän, khoâng ñöôïc xem laø ngöôøi coù coâng hay coù toäi ñoái vôùi trieàu ñình. (11) Yoshiharu Tsuboi, tài liệu đã dẫn, trang 148. Trong tài liệu này, Tsuboi cho rằng quân Thanh sang Việt Nam vào tháng 4 năm 1869, nhưng Thực lục ghi là tháng 4 năm 1868. Ở đây theo Thực Lục. (12) Thư tịch triều Nguyễn không có tư liệu nào cho thấy Tự Đức một lần nữa kêu gọi quân Thanh sang giúp. Thực Lục có ghi chép việc phái viên của triều Thanh là Đình Canh và Từ Diên Húc hai lần sang Việt Nam tiếp xúc với triều Nguyễn và thông báo dã tâm xâm lược của quân Pháp ở Bắc kỳ. Tuy nhiên theo Y. Tsuboi qua khai thác văn khố Pháp ở Aix-en-Provence, Tự Đức đã gửi thư cầu viện, được vua Thanh đồng ý và phê "Khả, sĩ bắc phong tái biện". DANH MUÏC TAØI LIEÄU THAM KHAÛO TIEÁNG VIEÄT: 1. Phan An – Phan Xuaân Bieân (1991), “Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá cuûa Mieàn Nam sau naêm 1975”, Phaùt trieån kinh teá, soá 14, tr. 8-11. 2. Phan An – Phan Xuaân Bieân (1991), “Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá ñoái ngoaïi cuûa Tp.HCM”, Phaùt trieån kinh teá, soá 15, tr.17-18. 3. Phan An – Phan Xuaân Bieân (1991), “Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá cuûa Mieàn Nam Vieät Nam tröôùc naêm 1975”, Phaùt trieån kinh teá, soá 12, tr. 19-20. 4. Ñoã Bang (1966), Kinh teá thöông nghieäp Vieät Nam döôùi trieàu Nguyeãn, NXB Thuaän Hoaù. 5. Ñoã Bang-Ñoã Quyønh Nga (2002), “Ngoaïi thöông Ñaøng Trong thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân”, Nghieân cöùu lòch söû, 6(325), tr. 30-34. 6. Phan Xuaân Bieân Chuû nhieäm ñeà taøi (1995), Luaän cöù khoa hoïc cho vieäc xaùc ñònh chính saùch ñoái vôùi coäng ñoàng ngöôøi Khôme vaø ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, Ñeà taøi khoa hoïc coâng ngheä caáp nhaø nöôùc KX. 04. 12 (baùo caùo toång hôïp), thaønh phoá HCM. 7. Phan Xuaân Bieân, Phan An (1989), “Veà vaán ñeà vò trí cuûa ngöôùi Hoa trong coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam”, Khoa hoïc Xaõ hoäi, Soá 1, tr 50-57. 8. Nguyeãn Coâng Bình (1998), “Söï phaùt trieån cuûa cuûa coâng ñoàng daân toäc Vieät Nam trong khai phaù ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh”, Goùp phaàn tìm hieåu lòch söû vaên hoaù 300 naêm Saøi Goøn - Tp. HCM; NXB treû Tp.HCM, tr. 132-143. 9. Cadiere L (1998), “Vaøi göông maët cuûa trieàu Voõ Vöông”, muïc IV Vò tröôûng phoøng Kieåm Taøu Vuï, Nhöõng ngöôøi Baïn cuûa Thaønh Coå Hueá (B.A.V.H.), taäp V, 1918; NXB. Thuaän Hoùa, Hueá 1998, tr. 276- 294. 10. Traàn Baù Chí (1998), “Moät soá ñaëc ñieåm kinh teá, vaên hoaù cuûa ngöôøi Hoa ôû Mieàn trung Vieät Nam trong lòch söû”, Böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoaù Vieät – Hoa trong lòch söû, Phaïm Ñöùc Döông chuû bieân, NXB theá giôùi, Haø Noäi, tr. 31-49. 11. Phan Huy Chuù (1992), Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí, NXB. KHXH. 12. Phan Traàn Chuùc (2000), Buøi Vieän vôùi cuoäc duy taân cuûa trieàu Töï Ñöùc, NXB Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi. 13. Ñoaøn Trung Coøn (1995), Caùc Toâng Phaùi Ñaïo Phaät, NXB Thuaän Hoaù. 14. Cristophoro Borri (2000), Xöù Ñaøng trong naêm 1621; NXB Tp. Hoà Chí Minh. 15. Huyønh Tònh Paulus Cuûa (1896), Ñaïi Nam Quoác AÂm Töï Vò, tome II. Saigon Imprimerie Ray Curiol & Cie. 16. Leâ Xuaân Dieäm (2002), “Thöû nhìn laïi con göôøi vaø vaên hoùa Vieät”, Khoa hoïc Xaõ hoäi (Vieän KHXH taïi thaønh phoá HCM), soá 5(57), tr. 40-46. 17. Phan Ñaïi Doaõn (2002), “Hoï Phoù vaø ngheà buoân thuoác Baéc laøng Ña Ngöu (Höng Yeân) tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm 1945”, Nghieân cöùu l;òch söû, 5(312), tr. 30-40. 18. Phan Ñaïi Doaõn chuû bieân (1998), Moät soá vaán ñeà veà Nho giaùo Vieät Nam, NXB Chính trò Quoác gia Haø Noäi. 19. Furiwara Riichio (1974), “Chính saùch ñoái vôùi daân Trung Hoa di cö cuûa caùc trieàu ñaïi Vieät Nam”, Vieät nam Khaûo coå taäp san, soá 8, Saøi Goøn, tr. 143-174. 20. Chaâu Haûi (1984), Ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam trong aâm möu baønh tröôùng cuûa caùc hoaøng ñeá Trung Hoa (töø theá kyû thöù XI – XIX), Taïp chí Daân toäc hoïc soá 3, tr. 54-59. 21. Chaâu Haûi (1997), “Trieàu Nguyeãn vôùi caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam theá kyû XIX” in trong taäp chuyeân ñeà “Nhöõng vaán ñeà lòch söû vaø vaên chöông trieàu Nguyeãn”, NXB giaùo duïc, tr.106-116. 22. Chaâu Haûi (1997), Caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, NXB KHXH. 23. Chaâu Thò Haûi (1998), “Dieãn bieán ñòa lyù vaø lòch söû trong quaù trình tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoaù Vieät – Hoa”, Böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoaù Vieät – Hoa trong lòch söû, Phaïm Ñöùc Döông chuû bieân, NXB theá giôùi, Haø Noäi, tr. 11-30. 24. Phöôùc Haûi (1999), “Töø Thanh haø ñeán Bao Vinh-Kyù öùc veà phoá caûng ngaøy xöa”, Vaên Ngheä Tre,û soá 26 (135) tr. 6. 25. Nhö Hieân Nguyeãn Ngoïc Hieàn (1997), Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh, NXB vaên hoïc. 26. Ñoâng Hoà Laâm Taán Phaùc (1929), “Haø Tieân Maïc Thò söû”û, Nam Phong soá 107, naêm 1926 (tr.31-47) vaø soá 143 naêm 129, tr. 322-343. 27. Ñoâng Hoà-Moäng Tuyeát (1960), Haø Tieân thaäp caûnh vaø ñöôøng vaøo Haø tieân, Xuaát-baûn Boán-phöông, Vieän Soaïn Thuaät-Hieân taïp Kyù. 28. Taàm Hoan (1998), “Moät soá töø goác Hoa trong phöông ngöõ Nam boä”, Nam Boä xöa vaø nay, NXB Tp.HCM, tr. 343-348. 29. Traàn Kinh Hoøa (1961), “Laøng Minh Höông vaø phoá Thanh Haø thuoäc tænh Thöøa Thieân”, Ñaïi hoïc, soá 3, tr. 96-121 30. Traàn Kinh Hoaø (1958), “Hoï Maïc vaø chuùa Nguyeãn taïi Haø Tieân”, Vaên hoaù Aù Chaâu, soá 70, 71, Saøi Goøn, tr. 30-38 31. Cheng Chinh Ho (1960), “Maáy ñieàu nhaän xeùt veà Minh Höông xaõ vaø caùc coå tích taïi Hoäi An”, VNKC taäp san, soá 1, Saøi Goøn, tr.6-40. 32. Nguyeãn Vaên Huy (1993), Ngöôøi Hoa taïi Vieät Nam, Paris. 33. Traàn Khaùnh (1992), Vai troø ngöôøi Hoa trong neàn kinh teá caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ, NXB Ñaø Naüng. 34. Traàn Khaùnh (2002), “Vò trí ngöôøi Hoa trong neàn thöông maïi Vieät Nam thôøi Phaùp thuoäc”, Nghieân cöùu Lòch söû, soá 4. tr. 20-27. 35. Traàn Khaùnh (2002), Ngöôøi Hoa trong xaõ hoäi Vieät Nam ( thôøi Phaùp thuoäc vaø döôùi cheá ñoä saøi Goøn),NXB. Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 36. Vuõ Ngoïc khaùnh (1998), “Caùc taùc gia ngöôøi Hoa trong neàn vaên hoaù Vieät Nam”, Böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoaù Vieät – Hoa, Phaïm Ñöùc Döông chuû bieân, NXB theá giôùi Haø Noäi, tr.70-82. 37. Phan Khoang (1967), Vieät söû xöù Ñaøng Trong, Nhaø saùch Khai trí, Saøi Goøn. 38. Löu Tröôøng Khöông (1968), Vaán ñeà Hoa kieàu taïi Vieät Nam,, Luaän vaên toát nghieäp Ban cao hoïc Haønh chaùnh Saøi Goøn, khoaù 1966-1968. 39. Leâ Vaên Khueâ (1979), “Chính saùch cuûa Baéc Kinh ñoái vôùi ngöôøi Hoa ôû Ñoâng Nam AÙ”, Nghieân cöùu Lòch söû, 3(186), tr.9-26. 40. Nguyeãn Thieän Laâu (1994), Quoác Söû Taïp Luïc, NXB Muõi Caø Mau. 41. Nguyeãn Lang (2000), Vieät Nam Phaät giaùo Söû Luaän (3 taäp); NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 42. Vaên Lang (1999), “Phaùc hoïa chaân dung phoá Hieán”, Vaên ngheä Treû, soá 26 (135), tr.9 43. Nguyeãn Hieán Leâ (1996), Söû Trung Quoác, NXB vaên hoaù. 44. Ñinh Vaên Lieân (1985), “Moät vaøi suy nghó veà nhieäm vuï nghieân cöùu ngöôøi Hoa trong thôøi gian qua”, Daân toäc hoïc, 3(47), tr.47-50. 45. Traàn Hoàng Lieân (1996), Phaät giaùo Nam boä töø theá kyû XVI ñeán 1975, NXB Tp.HCM. 46. Huyønh Löùa (2000), “Coâng cuoäc khai phaù traán Haø Tieân vaøo nhöõng thaäp kyû cuoái theá kyû XVII, nöûa ñaàu theá kyû XVIII vaø vai troø cuûa hoï Maïc”, Goùp phaàn tìm hieåu vuøng ñaát Nam boä caùc theá kyû XVII, XVIII, XIX, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi. 47. Huyønh Löùa chuû bieân (1987), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä, NXB TP. Hoà Chí Minh. 48. Huúnh Løa (2000), Gãp phÇn t×m hiÓu vïng ®Êt Nam bé c¸c thÕ kû XVII, XVII, XIX, NXB Khoa häc X· héi. 49. Giaù Sôn Kieàu Oaùnh Maäu (1963), Baûn trieàu Baïn Nghòch lieät truyeän, Tuû saùch Vieän Khaûo Coå, Boä Quoác gia Giaùo duïc, Saøi Goøn. 50. Döông Minh (1978), “Vaøi suy nghó veà ngöôøi Hoa treân ñaát Vieät”, Nghieân cöùu lòch söû, soá 5(78), tr. 45-57. 51. N.X. Cuseloáp (1982), Baéc Kinh choáng laïi phong traøo giaûi phoùng daân toäc, NXB. KHXH. Haø Noäi. 52. Ñaïi Vieät Söû Kyù Tieàn Bieân; NXB KHXH, Haø Noäi 1997. 53. Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö (taäp 1,2,3,4), dòch theo baûn khaéc naêm Chính Hoaø thöù 18 (1697); NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, naêm 1998. 54. Tröông Minh Ñaït (2001), “Hoï Maïc trong thôøi kyø ñaàu khai saùng ñaát Haø Tieân”, Nghieân cöùu lòch söû, soá 2(315), tr. 8-15. 55. Sôn Nam (1967), Lòch söû Khaån hoang Mieàn Nam, NXB Treû Tp.HCM. 56. Sôn Nam (1997), Ñaát Gia Ñònh xöa, NXB treû Tp.HCM. 57. Huøynh Nghò (1989), “Moái quan heä kinh teá cuûa ngöôøi Hoa vôùi nöôùc ngoøai”, Khoa hoïc xaõ hoäi, Soá 2. 58. Ngoâ Gia Vaên Phaùi (1998), Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, NXB Vaên hoïc. 59. Haûn Nguyeân (1971), “Haø Tieân chìa khoaù Nam tieán cuûa daân toäc Vieät Nam xuoáng ñoàng baèng soâng Cöûu Long”, Vaên hoaù nguyeät san, Saøi Goøn, tr. 260-283 60. Anh Nguyeân (1957), “Maïc Cöûu vôùi ñaát Haø Tieân”, Vaên Hoùa nguyeät san, soá 26, Saøi Goøn, tr.1030-1036. 61. Ñaøo Trinh Nhaát (1924), Theá Löïc Khaùch Truù vaø vaán ñeà di daân vaøo Nam Kyø, Haø Noäi. 62. Nguyeãn Ñöùc Nhueä (2002), “Vaøi suy nghó veà Nguyeãn Hoaøng vôùi mieàn ñaát Thuaän Quaûng”, Nghieân cöùu lòch söû, 6(325), tr. 12-16. 63. Taân Vieät Ñieåu (1961), “Lòch söû Hoa kieàu taïi Vieät Nam”, Vaên Hoaù nguyeät san, soá 61 (tr.547-561), 62 (tr.705-721), Saøi Goøn. 64. Traàn Ñoä (1991), “Veà nghieân cöùu Hoa kieàu vaø ngöôøi Hoa ôû Trung Quoác”, Khoa hoïc xaõ hoäi, soá 8, tr. 91-94. 65. Noäi Caùc trieàu Nguyeãn (1993), Khaâm Ñònh Ñaïi Nam Hoäi Ñieån Söï Leä, NXB Thuaän Hoùa, Hueá. 66. Leâ Quyù Ñoân (1964), Phuû Bieân Taïp Luïc, NXB khoa hoïc, Haø Noäi. 67. Nguyeãn Hieàn Ñöùc (1993), Lòch söû Phaät giaùo Ñaøng Trong; NXB Tp.HCM. 68. Kim Ñònh (1972), “Neàn moùng cuûa ñaïo Nho”, Phöông Ñoâng, soá 12, thaùng 6, tr. 402-407 69. Kim Ñònh (1972), “Phaàn ñoùng goùp cuûa ngöôøi Taøu”, Phöông Ñoâng, soá 16, thaùng 10, tr. 265-272. 70. Kim Ñònh (1972), “Thöû öôùc löôïng ñoä soá ñoùng goùp cuûa Laïc Vieät”, Phöông Ñoâng, soá 14, thaùng 8, tr. 105-111. 71. Maïc Ñöôøng (1983), “Vaán ñeà daân cö vaø daân toäc ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaøo nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XX”, Nghieân cöùu lòch söû, 4 (211), tr. 35-45. 72. Maïc Ñöôøng (1989), “Vaán ñeà daân toäc ôû nöôùc ta nhìn töø goùc ñoä Nam Vieät Nam”, Khoa hoïc xaõ hoäi, Soá 2, tr. 55-68. 73. Maïc Ñöôøng (1991), “Ngöôøi Hoa ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long”, Vaán ñeà daân toäc ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long, NXB. KHXH 1991, tr. 215-241. 74. Maïc Ñöôøng (1992), “Daân toäc hoïc vaø coâng taùc nghieân cöùu thaønh phaàn daân toäc” Daân toäc hoïc vaø vaán ñeà xaùc ñònh thaønh phaàn daân toäc, NXB. KHXH. Haø Noäi, tr. 09-37. 75. Maïc Ñöôøng (1993), “Ñoàng baøo Hoa ôû mieàn Nam Vieät Nam” Chung moät boùng côø, NXB. Chính trò Quoác gia Haø Noäi, tr.197-203, tr. 197-203 76. Maïc Ñöôøng (1994), Xaõ hoäi ngöôøi hoa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh sau naêm 1975, NXB. KHXH. 77. Trònh Hoøai Ñöùc (1998), Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Trung taâm KHXH vaø Nhaân vaên Quoác gia, Vieân Söû hoïc, NXB Giaùo duïc. 78. Nguyeãn Phöông (1967), “Ngöôøi goác Hoa laøm vua ñaát Vieät”, Baùch Khoa, soá 245, Saøi Goøn, tr. 76-88. 79. Pierre Poivre (1998), “Hoài kyù veà xöù Cochinchine (Memoire sur la Cochinchine)”, Nguyeãn Phan Quang dòch vaø giôùi thieäu trong Vieät Nam caän ñaïi, nhöõng söû lieäu môùi (taäp 2); NXB Tp.HCM, tr. 131-147. 80. Leâ Vaên Quang (1993), Quan heä quoác teá ôû Ñoâng Nam Aù trong lòch söû, Tuû saùch ÑHTH Tp. HCM. 81. Leâ Vaên Quang (1995), Lòch söû Vöông quoác Thaùi Lan, NXB Tp. Hoà Chí Minh. 82. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1995), Ñaïi Nam Lieät Truyeän, NXB KHXH. 83. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1962), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Toå Phieân dòch Söû hoïc, NXB.Söû hoïc Haø Noäi. 84. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1968), Quoác trieàu Chính bieân Toaùt yeáu, NXB Thuaän Hoùa. 85. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1992), Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, NXB Thuaän Hoaù, Hueá. 86. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1994), Minh Meänh Chính Yeáu, NXB Thuaän Hoaù. 87. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc, Trung taâm KHXH vaø Nhaân vaên Quoác gia, Vieän Söû hoïc, NXB Giaùo duïc. 88. Thích Ñaïi Saùn (1963), Haûi ngoaïi kyù söï, Vieän Ñaïi hoïc Hueá, Uyû ban Phieân dòch Söû lieäu Vieät Nam. 89. Traàn Hoài Sinh (1996) Ngöôøi Hoa trong neàn kinh teá thaønh phoá HCM hieän nay, Luaän aùn phoù tieán só khoa hoïc Kinh teá, Tröôøng Ñaïi hoïc kinh teá thaønh phoá HCM. 90. Vaên Taân (1980), “Vaøi neùt veà chính saùch ngoaïi giao cuûa Trung Quoác ñoái vôùi Vieät Nam trong thôøi phong kieán”, Nghieân cöùu Lòch söû, soá 2, tr. 22-30 91. Li Tana (1999), Xöù Ñaøng Trong-Lòch söû kinh teá xaõ hoäi Vieät nam theá kyû 17 vaø 18, Nguyeãn Nghò dòch, Nguyeãn Ñình Ñaàu giôùi thieäu; NXB. Treû. 92. Chöông Thaâu (2000), “Quan heä maäu dòch ôû bieân giôùi Vieät Trung töø cuoái theá kyû XIX ñeán giöõa theá kyû XX”; “Nghieân cöùu lòch söû”, 5(312), tr. 23-31. 93. Cao Töï Thanh (1998), “Nhìn laïi 300 naêm Nam boä”, Taïp chí Coäng saûn, soá 22, tr. 39-41. 94. Cao Töï Thanh dòch (2001), Lòch söû löu daân, NXB Treû. 95. Cao Töï Thanh dòch (2001), Lòch söû thöông nhaân, NXB Treû. 96. Nguyeãn Anh Thaùi chuû bieân (1991), Lòch söû Trung Quoác, NXB Giaùo duïc. 97. Lª M¹nh Th¸t (1999), Nghiªn cøu vÒ ThiÒn UyÓn TËp Anh, NXB Thµnh phè HCM. 98. Nguyeãn Taøi Thö chuû bieân (1993), Lòch söû tö töôûng Vieät Nam, NXB. KHXH. Haø Noäi. 99. Haø Vaên Thö – Traàn Hoàng Ñöùc (1998), Toùm taét nieân bieåu lòch söû Vieät Nam, NXB Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi. 100. Chu Thuaán Thuûy (1999), Kyù söï ñeán Vieät Nam naêm 1657 (An Nam Cung Dòch Kyù Söï), Vónh Sính dòch vaø giôùi thieäu; Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Vieät Nam xuaát baûn. 101. Nguyeãn Caåm Thuyù chuû bieân (2000), Ñònh cö cuûa ngöôøi Hoa treân ñaát Nam boä (töø theá kyû XVII ñeán naêm 1945), NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi , Haø Noäi. 102. Tin tham khaûo TTXVN (2002), Thöïc löïc ngöôøi Hoa ôû nöôùc ngoaøi, Taøi lieäu tham khaûo ñaëc bieät, soá ra ngaøy 23 thaùng 12. 103. Tin Tham khaûo TTXVN (Hongkong 5/6/ 1999), Ngöôøi Hoa vôùi cuoäc baàu cöû toång thoáng taïi Indonesia. 104. Tin tham khaûo TTXVN (Matxcôva 9/4/1999), Nga lo laéng veà soá ngöôøi Hoa ôû Vieãn Ñoâng. 105. Nguyeãn Ñình Tö (2004), “Nghieân cöùu lòch söû caùc ñòa danh haønh chaùnh Nam Boä”, Nghieân cöùu Lòch söû, 6(337), tr. 13-21. 106. Nguyeãn Traõi (1976), Dö ñòa Chí, NXB. KHXH. Haø Noäi. 107. Trung taâm KHXH vaø Nhaân vaên Quoác gia, Vieân Nghieân cöùu Haùn Noâm (1997), Ñaïi Vieät Söû Kyù Tieàn Bieân, NXB KHXH, Haø Noäi. 108. Ngheâ Kieän Trung (1998), Trung Quoác treân baøn caân, NXB Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 109. Phaïm Vieät Trung, Nguyeãn Xuaân Kyø, Ñoã Vaên Nhung (1982), Lòch söû Cam Pu Chia, NXB. ÑH vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. 110. Tsai Maw Kuey (1984), Ngöôøi Hoa ôû Mieàn Nam Vieät Nam, baûn dòch Tieáng Vieät cuûa Ban daân vaän TW. 111. Voõ Mai Baïch Tuyeát (1996), Lòch söû Trung Quoác, Tuû saùch ÑHTH Tp.HCM. 112. Uyû ban Quoác gia Hoäi thaûo Quoác teá veà Ñoââ thò coå taïi Hoäi An (1991), Ñoâ thò Coå Hoäi An, (Hoäi thaûo toå chöùc taïi Ñaø naúng ngaøy 22- 23 thaùng 3 naêm 1990), NXB. KHXH. Haø Noäi. 113. Traàn Thò Vinh (2002), “Theå cheá chính trò thôøi Nguyeãn (Döôùi trieàu Gia Long, MinhMaïng)”, Nghieân cöùu lòch söû, 6(325), tr. 3-11. 114. Thaønh Theá Vó (1973), Ngoaïi thöông Vieät Nam theá kyû XVII, XVIII, XIX, NXB Söû hoïc. 115. Nguyeãn Ñaéc Xuaân (1996), Chín ñôøi chuùa möôøi ba ñôøi vua Nguyeãn, NXB Thuaän Hoaù, Hueá. 116. Nguyeãn Ñaéc Xuaân (1998), Chuyeän noäi cung 9 ñôøi chuùa, NXB Thuaän Hoaù. 117. Tröông Thò Yeán (1981), “Nhaø Nguyeãn vôùi caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa theá kyû XIX”, Nghieân cöùu lòch söû, soá 3, tr. 59-65 118. Yoshiharu Tsuboi (1998), Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø Trung Hoa, Nguyeãn Ñình Ñaàu dòch, NXB treû Tp.HCM. TIEÁNG NÖÔÙC NGOAØI: 119. Bernard B. Fall (1959), "Comentary on Father De Jaegher", VN: The First Five Years, Edition by Richard W. Lindholm, East Lansing, Michigan 1959, p. 267-298. 120. Chen Ching Ho (1974), Historical Notes on Hoäi An (Faifo), Center for Vietnamese Studies, Southern Illinois University at Carbondale. 121. EÙùmile Gaspardone (1952), "Un Chinois des mers du sud le fondateur de Haø Tieân", Journal Asiatique, tomme CCXL,, Fascicule No 3, p. 359-367. 122. Father Raymond J. De Jaegher (1959), “The Chinese in Vietnam”, VN: The First five years, Ed. By Richard W. Lindholm, East Lansing, Michigan, p. 106-139. 123. Jean Andreù LaFargue (1909), L ‘Immigration Chinoise en Indochine, Paris Henri Jouvre Editeur. 124. Lynn Pan General Editor (1998), The Encyclopedia of the Chinese Overseas, Archipelago Press and Landmark Books, Chinese Heritage Centre, Singapore. 125. Maybon C.B (1920), Histoire Modern du Pays d’AnNam (1592 – 1820), Paris. 126. Nguyeãn Hoäi Chaân (1971), "Some Aspects of the Chinese community in VietNam, 1650-1850", Paper on China,vol. 24, p.104-145. 127. Nguyeãn Thieän Laâu (1941), “La Formation et L ‘Evolution du Village de Minh-Huong (Faifo)”, BAVH. 4. 128. Victor Purcell (1966), The Chinese in Southeast Asia, Oxford University Press. 129. Tsung To Way (1959), “A Survey of Chinese occupation”, VN: The First Five Years, Ed. By Richard W. Lindholm, East Lansing, Michigan, p. 187-245.