Luận án Tang ma của người thái: quy trình nghi lễ để tạo cuộc sống mới cho người chết (trường hợp người Thái Phù Yên, Sơn La)

0-70 mâm cơm thịt luộc rải ra lá Người có mặt V. 1 Giao mời các mâm cỗ bánh chi họ, của cải viếng (Lần lượt từng Mời trưởng họ, mo, kèn trống Phong trầu, phong tiền 4 tờ 10,000 Trưởng chi họ có mâm cỗ bánh... 2 Rước mâm cỗ bánh, của cải viếng các chi họ -Một mâm vải, trầu cau -Một mâm cỗ bánh, hoa quả, xôi, lợn quay hoặc gà, rượu... Con cháu các chi họ cùng gia đình, kèn trống, dâu, rể... 3 Cảm ơn các chi họ có mâm lễ cỗ bánh, của viếng Trên chiếu bên dưới linh cứu 2 bên quay mặt vào nhau bên có mâm lễ ý kiến trước Con cháu trong chi họ,trưởng họ, nội tộc... 169 4 chi hay gộp) Mo giao mâm cỗ bánh Giao từng thứ theo hình thức liệt kê Ông mo, con cháu phụ giúp 5 Con cháu dâng rượu, chè Rượu, bát to hứng chén trên phên ta leo, 3 chai rượu Con cháu trong chi họ... VI. 1 Nộp Nhà vong (Nôp hươn vong) Mời trưởng họ chỉ đạo, kèn trống dâu rể, con cháu rước Phong trầu, phong tiền 4 tờ 10,000 Trưởng nhóm thợ 2 Lễ mua bán Nhà vong đã hoàn thành Một mâm 4 chén rượu, nến và 300-500,000 đồng trả công Trưởng họ nội ngoại, dâu rể, con cháu, kèn trống 3 Lễ rước nhà vong Nhà vong Như trên 4 Mo giao bằng sợi chỉ Sợi chỉ, kéo cắt Ông mo, phụ mo VII. 1 Mo ăn bữa chiều (Mọ ngai luộng) Cáo Táy mo, kèn trống 2 mâm lễ Ông mo, phụ mo Chuẩn bị mâm lễ và bê mâm lễ -Mâm lễ các loại -Mâm lễ bữa ăn trưa (chính) Trưởng họ, dâu, rể, con cháu, kèn trống 2 Mo bữa ăn chiều Mâm lễ chính Ông mo, trưởng họ, dâu rể ma, con cháu trực rót rượu 3 Dâng rượu, chè Rượu, bát to hứng chén trên phên ta leo, 3 chai rượu Con cháu theo thứ bậc trong chi họ 4 Mời Táy Mâm ăn như bình thường, gồm: Thịt luộc,cơm xôi, canh, rượu, tiền mặt... Ông mo, phụ mo 5 Bữa ăn nhà đám Từ 70-120 mâm ăn rải ra lá bằng thịt luộc kèm rau xôi, nộm hoa chuối hoặc đậu Tất cả người có mặt VIII. 1 Mo đi đường (Mọ pứa ngai pạy, Mọ pạy tang)(1) Cáo Táy Một mâm gồm bát hương, vuông vải trắng, thịt luộc, vai lợn, 2 xâu mỗi xâu 2 rẻ sườn, rượu, trầu cau Trưởng họ, con cháu- Ông mo, kèn trống 2 Cảm ơn, trả công mo, kèn trống, dâu rể 5 triệu đồng, để ông mo chia: mokèn trống mỗi người 1,5 triệu, còn 500 chia cho trưởng họ, 2 rể Như trên Chuẩn bị mâm lễ -Mâm lễ các loại Trưởng họ, 170 3 và bê mâm lễ -Mâm lễ khiêng (Pan ngai đuột) dâu, rể, con cháu, kèn trống 4 Chuẩn bị đồ đạc, của cải ra giữa nhà Các loại đồ đạc cá nhân của người mất, đồ dùng chung, thứ nào không bê được thì thắp hương vào Gia đình con cháu trong nhà 5 Mo đi đường Mâm lễ khiêng, gồm thịt luộc mỗi thứ 1 ít, chai rượu, chè, bánh kẹo, chè, thuốc, bát cơm xôi cắm đũa, gà hun nướng gắp Ông mo, trưởng họ, dâu chầu, rể canh, con cháu ngồi nghe mo 6 Dâng rượu, chè Rượu, bát to hứng chén trên phên ta leo, 3 chai rượu Tuần tự con cháu trong chi họ,... đến dâu, rể, trưởng họ 7 Quay ra cửa dõi hồn đi Toàn thể con cháu có mặt nghe mo 8 Con cháu khóc dặn, buộc chỉ cổ tay người già và con đẻ người chết Sợi chỉ, khăn vuông cầm tay Người già và con đẻ người chết 9 Tục dâu ma đá ghế Ghế mây chỏng chơ lăn ra giữa sân Dâu ma, cộng đồng 10 Lễ truy điệu, cảm ơn và đưa tang -Trước sân nhà -Trong nhà chỉ còn có đội dân quân bên quan tài Toàn thể họ hàng, làm xóm xa gần IX. 1 Lễ hạ huyệt -Quét huyệt -Tắm nước rượu, hơ lửa -Cành cây -Quan tài, cây, dây vải, rượu, hương, đuốc... Con cháu đích tôn, họ hàng 2 Khấn xuống huyệt Quan tài Ông mo khấn. Con cháu, cộng đồng nghe... 3 Hạ huyệt, dòng sợi chỉ làm tiêu, lấp huyệt Quan tài, sợi chỉ, dụng cụ lấp huyệt, chuyển đất Con cháu, anh em họ hàng, làng xóm 4 Bữa cơm gia đình tổng kết, cảm ơn 30 mâm ăn rải ra lá chuối Tất cả con cháu, anh em họ hàng C. NGHI LỄ SAU ĐÁM TANG 171 I. 1 Đóng cửa mả (Hắp tụ ma) Đưa cơm ngày 3 bữa Mâm cơm có thịt, rượu, cơm... Con cháu nội, con rể 2 Chỉnh trang lại mộ, nhà mồ, trồng thêm cây giống Cuốc, xẻng, dao, hương Con cháu trong gia đình 3 Mo đóng cửa mả Mâm lễ có vải cuộn, trầu cau, hoa quả, 1 gà luộc, 5 nhỏm thịt, rượu cơm canh đũa tương ứng Ông mo, con cháu trong gia đình 4 Xin âm dương 2 đồng hào sắt, đĩa, quạt ông mo, danh sách tổ tiên 3 đời Ông mo 5 Tẩy uế nhà (Vải mạt hươn) Chậu nước lã và 5 loại lá gai Ông mo, con cháu 6 Gọi hồn về bàn thờ tạm Bàn thờ tạm có hoa quả, bánh kẹo, bát hương, nước, rượu... Ông mo, con cháu II. 1 Làm vía trưởng họ, dâu, rể; gia đình con cháu nội ngoại (Hệt khoặn cốc hó, pớ, khượi; lục lạn cuộng nọc tóng hươn) Cáo Táy Mâm lễ gồm vải, con gà nhỏ, 200,000 đồng, bát hương, rượu, trầu cau Ông mo, phụ mo 2 Cáo cúng tổ tiên Một mâm lễ có vải cuộn, trầu cau, tiền bạc, hoa quả, bánh kẹo, thịt lợn, rượu, chè, cơm canh, ... Ông mo, phụ mo 3 Làm vía cho trưởng họ,dâu, rể Một mâm có vải cuộn, trầu cau, gà luộc to chặt miếng, rượu, cơm canh, bát nước que tăm, đồ đạc hành lễ của trưởng họ, dâu, rể; chỉ đen trắng buộc cổ tay Ông mo-trưởng họ, dâu, rể 4 Ăn lộc vía Miếng thịt, rượu, xôi Các cô dâu, trưởng họ, rể 5 Buộc chỉ cổ tay Sợi chỉ, dao, kéo Ông mo- Trưởng họ, dâu, rể 6 Làm vía cho con cháu trong nhà Một mâm có vải cuộn, trầu cau, gà luộc to chặt miếng, rượu, cơm canh, bát nước que tăm..., áo đồ của con cháu; chỉ đen trắng Ông mo, con cháu trong gia đình nội ngoại 7 Buộc chỉ cổ tay Sợi chỉ, dao, kéo Ông mo, con cháu nội ngoại, người vai trên Cảm ơn mâm cơm Trong mâm cơm bữa chính có Ông mo, 172 8 (ông mo, trưởng họ) ông mo, trưởng họ, chủ nhà trưởng họ, chủ nhà và khách 9 Cảm ơn ông mo và đưa ông về nhà Quà cả mâm Táy, tiền 300,000 đồng, phương tiện đưa Gia đình cử người 10 Gia đình con cháu mang 3 chân hương, quà, đồ lưu niệm về nhà riêng để thờ 3 chân hương chính nhà tang chủ, quần áo đồ đạc giữ làm lưu niệm, quà bánh, thực phẩm thừa... Đại diện các gia đình con cháu III. 1 Các gia đình lấy chân hương và làm vía cho người già và con của người mất (sau đám tang không quá 1 tháng) Dạm mời ông mo Phong trầu, phong tiền Chủ nhà 2 Cáo Táy Một mâm gồm bát hương, vuông vải trắng, 300, rượu, trầu cau ... Ông mo, phụ mo 3 Lạy vía người già (Láy bau chau khoặn cơn kè) Trên sàn nhà dưới gian người già nghỉ Người già với con cháu họ hàng, người biết nói đại diện 4 Thờ cúng tổ tiên Mâm lẽ vật thờ cúng tổ tiên 5 Mo vía (Mọ khoặn) Mâm lễ vật cúng vía (lợn hoặc gà, cuộn vải, rượu, cơm, canh Ông mo, phụ mo 6 Xin âm dương 2 đồng hào sắt, đĩa, quạt ông mo, danh sách tổ tiên 3 đời Ông mo, phụ mo 7 Buộc chỉ cổ tay Sợi chỉ, dao, kéo Ông mo, con cháu nội ngoại, người vai trên 8 Cảm ơn ông mo trong mâm cơm Trong mâm cơm có ông mo, chủ nhà tiếp và khách 9 Cảm ơn mo và đưa ông về Quà cả mâm Táy, tiền 300,000 đồng, phương tiện đưa Gia đình cử IV. 1 Giỗ 49 ngày Dạm mời mo Một ít quà, phong trầu Chủ nhà 2 Thăm mộ Quà bánh, chè, thuốc, hoa quả, hương, nến, cuốc, xẻng, dao, tiền Gia đình con cháu 3 Dâng cỗ chay chiều tối hôm trước Mỗi gia đình một mâm quà bánh, gà, hương, nến, tiền Gia đình con cháu Cáo Táy Một mâm gồm bát hương, vuông Ông mo, phụ 173 4 vải trắng, 300, rượu, trầu cau... mo 5 Mo giỗ 49 -Một mâm lễ có đầu lợn, đuôi,thịt, rượu,xôi, canh... -Một mâm 5 nhỏm thịt lợn, cuộn vải, trầu cau, rượu, xôi ... Ông mo, phụ mo... 6 Mâm mời thổ công -Một mâm lễ thịt lợn Ông mo, phụ mo 7 Mo Táy Mâm lễ gồm gà luộc, rượu, xôi, tiền 300,000 đồng, 2 rẻ sườn,... Ông mo, phụ mo 8 Cảm ơn ông mo trong mâm cơm Trong mâm cơm có ông mo, chủ nhà tiếp và khách Chủ nhà-ông mo, khách 9 Cảm ơn mo và đưa ông về Quà cả mâm Táy, tiền 300,000 đồng, phương tiện đưa Gia đình cử V. 1 Giỗ 100 ngày Dạm mời mo Một ít quà, phong trầu Chủ nhà 2 Thăm mộ Bánh kẹo, chè thuốc, hoa quả, hương, nến, cuốc, xẻng, dao, tiền. Gia đình con cháu 3 Dâng cỗ chay chiều tối hôm trước Mỗi gia đình một mâm quà bánh, gà, rượu, hương, nến, tiền... Gia đình con cháu 4 Cáo Táy Một mâm gồm bát hương, vuông vải trắng, 300, rượu, trầu cau ... Ông mo, phụ mo 5 Mo giỗ 100 -Một mâm lễ có đầu lợn, đuôi,thịt, rượu,xôi, canh... -Một mâm 5 nhỏm thịt lợn, cuộn vải, trầu cau, rượu, xôi,... Ông mo, phụ mo 6 Mâm mời thổ công -Một mâm lễ thịt lợn Ông mo, phụ mo 7 Mo Táy Mâm lễ gồm gà luộc, rượu, xôi, tiền 300,000 đồng, 2 rẻ sườn... Ông mo, phụ mo 8 Cảm ơn ông mo trong mâm cơm Trong mâm cơn có ông mo Chủ nhà-ông mo, khách 9 Cảm ơn mo và đưa ông về Quà cả mâm Táy, tiền 300,000 đồng, phương tiện đưa Gia đình cử người VI. 1 Giỗ 1 năm, nhập hồn người Dạm mời mo Một ít quà, phong trầu Chủ nhà 2 Thăm mộ Quà bánh, chè, thuốc, hoa quả, hương, nến, cuốc, xẻng, dao, tiền Gia đình con cháu 3 Dâng cỗ chay từ chiều hôm trước Mỗi gia đình một mâm quà bánh, gà, hương, nến, tiền... Gia đình con cháu 174 4 chết vào bàn thờ tổ tiên Cáo Táy Một mâm gồm bát hương, vuông vải trắng, 300, rượu, trầu cau... Ông mo, phụ mo 5 Mo giỗ 1năm nhập vào bàn thờ tổ tiên -Một mâm lễ có đầu lợn, đuôi,thịt, rượu,xôi, canh... -Một mâm 5 nhỏm thịt lợn, cuộn vải, trầu cau, rượu, xôi... Ông mo, phụ mo 6 Mâm mời thổ công -Một mâm lễ thịt lợn Ông mo, phụ mo 7 Mo Táy Mâm lễ gồm gà luộc, rượu, xôi, tiền 300,000 đồng, 2 rẻ sườn,... Ông mo, phụ mo 8 Cảm ơn ông mo trong mâm cơm Trong mâm cơn có ông mo Chủ nhà-ông mo, khách 9 Cảm ơn mo và đưa ông về Quà cả mâm Táy, tiền 300,000 đồng, phương tiện đưa Gia đình cử VII. 1 Giỗ 3 năm, để bỏ tang con cháu vui mừng Dạm mời mo Một ít quà, phong trầu Chủ nhà 2 Thăm mộ Quà bánh, chè, thuốc, hoa quả, hương, nến, cuốc, xẻng, dao, tiền Gia đình con cháu 3 Dâng cỗ chay từ chiều hôm trước Mỗi gia đình một mâm quà bánh, gà, hương, nến, tiền Gia đình con cháu 4 Cáo Táy Một mâm gồm bát hương, vuông vải trắng, 300, rượu, trầu cau... Ông mo, phụ mo 5 Mo giỗ 3 năm -Một mâm lễ có đầu lợn, đuôi,thịt, rượu,xôi, canh...cuộn vải, bánh kẹo, trầu cau, chè thuốc -Một mâm 5 nhỏm thịt lợn, cuộn vải, trầu cau, rượu, xôi ... -Chồng đồ tang Ông mo, phụ mo, con cháu nộp đồ tang 6 Mâm mời thổ công -Một mâm lễ thịt lợn Ông mo, phụ mo 7 Mo Táy Mâm lễ gồm gà luộc, rượu, xôi, tiền 300,000 đồng, 2 rẻ sườn... Ông mo, phụ mo 8 Cảm ơn ông mo trong mâm cơm -Trong mâm cơn có ông mo -Các mâm vui văn nghệ Chủ nhà-ông mo, khách 9 Cảm ơn mo và đưa ông về Quà cả mâm Táy, tiền 300,000 đồng, phương tiện đưa Gia đình cử người VIII. 1 Thắp hương Thắp hương ngày đầu hàng tháng âm lịch (ngày sóc) -Hoa quả, bánh kẹo, chè thuốc, hương nến -Hoặc mâm thịt gà, lợn, rượu, cơm xôi... Chủ nhà Hoặc mời ông mo khấn 175 2 thêm hàng năm theo các sự kiện của gia đình Thắp hương ngày 15 âm lịch hàng tháng (ngày vọng) -Hoa quả, bánh kẹo, chè thuốc, hương nến -Hoặc mâm thịt gà, lợn, rượu, cơm xôi... Chủ nhà hoặc mời ông mo khấn 3 Thờ cúng dịp lễ tết,trong các sự kiện chính của gia đình ... -Hoa quả, bánh kẹo, chè thuốc, hương nến, bánh trưng, mía -Hoặc mâm thịt gà, lợn, rượu, cơm xôi... Chủ nhà Hoặc mời ông mo khấn Ghi chú: Số lượng nghi lễ chính: 24; Nghi lễ phụ: 171 (nghi lễ phụ có thể tăng giảm tùy đám) (1)Trong nghi lễ mo đi đường nếu không được ngày thì làm thêm nghi lễ phụ: Chuyển cứu (nho sại boọng). Trong trường hợp này lễ mo đi đường sẽ được tiến hành sớm từ 22 giờ đêm để chuyển cứu trước 24 giờ coi như đã đi trong ngày về danh nghĩa. 176 3.TRÍCH ĐOẠN MỘT SỐ BÀI MO TRONG TANG MA THÁI 3.1.TRÍCH ĐOẠN MO TÁY TRƯỚC KHI MO MA “Ơ...Này nhé...! Cáo lên Táy mường trẻ con Táy nhỏ Táy mường treo mường khen Táy từ thuở lọt lòng Táy biết nói biết học Thuở lên theo sông Đà Thuở còn đỏ ngày xưa Thuở còn nhỏ bám cổ Đến giờ được tháng tốt này . Ơi, dậy quan ơi, tổ tiên à ! Ba mươi ông Táy cả Năm trăm ông Táy mo Táy nghè Táy ăn cả đùi trâu Táy tiễn ma chết về mộ Ơi, năm trăm ông Táy cụ Táy bặng Táy trông nước không chảy Táy coi lửa không cháy Táy nhìn chim chích, chim ngói Táy nhìn ngoài nhìn trong Quan, tổ tiên ơi! Lần này: Táy xem sổ mường luật thờ còn biết Ơi, từ khi biết thờ mường cha, mường mẹ kể lại Giờ đây tế lễ xem hai họ nội ngoại sinh thành Xem ý quan mường nhé ! 177 Vào mường hạn cùng con khuẹn boọng Vào mường Pong cùng con cháu làm tướng Ơi, chỉ vàng cuốn đầu quá giang Thỉnh Táy các ông bố ra đây Chạu Sựa sắt nên ông Tâm (Mo Đinh) Chỉ vàng cuốn tóc thơm Ông thành Chạu Sựa nuôi thành con người Ngắm nhìn rõ ông mo Binh (ông Thạnh) Chỉ vàng quận quá giang Đó là ông mo Mặn Chỉ vàng quấn đầu quá giang Đó là ông mo Ẹ Chỉ vàng quận đầu quá giang Đó là ông mo Thương Từ thuở biết lời biết học Quan, tổ tiên ơi ! Tổ tiên sinh ra dòng họ Hà Tổ tiên sinh ra dòng họ Vì Tổ tiên sinh ra dòng họ Lò Thương giọng Mo lớn được làm mo Thương miệng Mo lớn được thưa lời ! Chạu Sựa đây có dòng dõi luật lệ Sẽ có tiếng với ông Cầm Ẩn (Pù Thông) Đã bỏ vợ con họ hàng Còn có tổ tiên sinh ra họ Cầm Ơi, gia đình họ hàng con cháu họ Têm trầu về đón dòng Mo lớn 178 Gói trầu về rước tại nhà Mo lớn tôi nên con cháu các Táy Con Hán cò lời phải nói, có gói phải mở...” (Trích trong Lời mo Táy do ông Hà Văn Lai, bản Phai Làng-Huy Bắc cung cấp năm 2012) 3.2.TRÍCH ĐOẠN THỨC HỒN MA DẬY “Dậy, dậy đi, hai tay chống gối to Hai tay dựa gối hoa Dậy khỏi đệm nẹp vằn hoa nhọn hãy dậy Dậy gấp chiếu để dựa cho đỡ mỏi Dậy lật chăn lần này được chăn mới Dậy lật chăn kẻ mắt hoa doi Dậy lật chăn vằn mắt hoa ớt hoa hồng.” (Trích lời mo ông Hà Văn E, bản tầm Ốc- Tường Hạ cung cấp năm 2009) 3.3.TRÍCH ĐOẠN THỨC HỒN CÁC LOẠI SANH DẬY “Sanh mường bôn sanh rắn chắc dậy đi Sanh hòn lửa sanh gọi mặt trời Sừng nhọn hươu nai trắng đến với sanh Nanh lợi lòi tìm đến Bọc ngà voi quen vào Nhẫn đồng sanh của trời. -Cái của bà Bốc chết hậu sản Cái ấy của bà Bai chết phơi thây.” (Trích lời mo ông Hà Văn E, bản tầm Ốc- Tường Hạ cung cấp năm 2009) 3.4.TRÍCH ĐOẠN GIẤC MƠ QUÁI GỞ “-Mơ bỏ con đi bú quay sa Về nhà bão lốc càn trong bản. -Mơ ra suối thấy xác rùa Về nhà chó quay mông trở lại 179 -Mơ thấy chậu cơm thành chậu cát Mâm cơm thành chậu máu -Mơ thấy gầm sàn mọc ánh trăng Trong nhà đầy hoa giấy lạ -Mơ được ăn cơm cùng bãi cát Ăn bữa trưa cùng cờ ma -Mơ được đội nón giấy xuôi thác lũ Thuyền đồng xuôi thác lạ...” (Trích lời kể của ông Lò Văn Chướng, bản Chăn-Tường Thượng cung cấp năm 2011) 3.5.TRÍCH ĐOẠN MO KỂ SỰ TÍCH ĐỜI NGƯỜI (TÀY OẶN ÓC, ẶM ÓC) “-Mẹ ngài cùng bố ngài Ngày ấy ở nhà Then ra Sinh từ nhà Then xuống... -Mẹ ngài mới vào lòng mẹ Lớn trong bụng mẹ bên phải Ông ngài, bố ngài cũng vào lòng mẹ Lớn trong bụng mẹ bên trái... -Bố ngài cùng mẹ ngài Khóc trên lưng mẹ đòi thóc cho gà Khóc trên lưng mẹ đòi cho lợn ăn... -Bố ngài cùng với mẹ ngài Họ quấn quýt với nhau Trên lều nương không có vách Dưới lều ruộng không kể ngày đêm... -Giữ lấy chức đến già Lấy lương hưu về nhà...” (Trích lời mo của Hà Văn Lai, bản Phai Làng-Huy Bắc cung cấp năm 2012) 180 3.6.TRÍCH ĐOẠN MO GIAO NỘP TRÂU “....Ông ngã nhà chúng con không để Ông ở trần Ông chết không để mình Ông trơ trọi, Ông ơi! Ông chết nhà chúng con còn có trâu Ngày hôm nay nhà chúng con Mới lấy lá về gói cơm đi Cơm gói lá đỏ, Ông ơi! Nhà chúng con mới khoác bao dao vào lưng Nhà chúng con mới lên trên gác bếp Với lấy dây chạc đi tìm trâu trên đồi Trên rừng cây, Ông ơi! Nhà chúng con mới lên đồi Vắc đồi Văm 70 Lên đồi thấp đồi cao Lên đến yên đồi Bùa Trâu Nhà chúng con mắt sắc mới nhìn Mắt nhìn sáng trong Mới được ngắm nhìn Đến chỗ trâu thường hay đến ăn cỏ Mới thấy đàn trâu thật rồi Xuống đến đồi Vắc đồi Văm Lên đồi nữa mới thấy trâu nhà Thấy trâu đó rồi, nhà chúng con Mới lấy gói lá đến vẫy Lấy gói muối đến nhử 70 Đồi Vắc đồi Văm: Chỉ những ngọn núi cao sâu, đi lại hiểm trở khó khăn thường có trong các bài mo nhưng là địa danh không có trong đời sống thực 181 Lúc đó chúng con mới bắt được trâu Dắt về theo núi cao suối sâu, Ông ơi! Chúng con mới dắt trâu xuống đồi Vắc đồi Văm Dắt trâu về qua núi cao núi thấp về nhà Qua ba bản nhà lợp tấm Qua năm bản lợp lau lợp gianh Qua nương qua suối về nhà Về đến nhà rồi Nhà con mới buộc bòdưới gầm sàn Buộc trâu để dưới chuồng, Ông ơi! Giờ đây Ông chết nhà chúng con có trâu Ông chết nhà chúng con mổ trâu Giờ đây trưởng họ bảo Mo viết Mo sẽ viết Giao cho Mo nộp Mo sẽ nộp Mắt nhắm Ông hãy sáng lại Mắt sáng trong Ông hãy nhìn xem Táy trái mới túm dây Tay phải mới giao, Ông ơi! Giờ sẽ nộp bò cái mắn đẻ Nộp trâu cái to già Để ông đem về với cụ cày ruộng ăn cơm Lên cùng kị cày ruộng Để làm ruộng làm nương, Ông ơi!” (Trích lời Mo nộp trâu do ông Hà Văn Lai, bản Phai Làng, Huy Bắc cung cấp năm 2012) 182 3.7. BÀI MO NỘP NHÀ VONG CHO HỒN MA “Nộp nhà xe bốn góc, Ông ơi! Nộp nhà vong 4 mặt, Ông ơi! Ông chết lành mới được Ông chết xấu sẽ thiệt thân nhiều thôi đấy! Nhà này nhà của chúng con đi mua Ở chợ còn chưa có nhiều Chợ họ bán còn chưa biết chủ Chúng con mới đi đón thợ mường Khủa về ngắm Thợ mường Thanh về viết, Ông ơi! Trưởng nhóm thợ khéo là đàn ông Bàn tay thon khéo họ mới trang trí Thợ họ mới dựng 4 bên để viết vẽ Chân cột họ lấy vàng lót Đầu cột họ cho đồng đỏ, Ông ơi! Đỏ vàng rực đẹp như cánh hoa Có cả các loại hoa Ông cũng có lòng tốt, vui vẻ Trong nhà có chỗ để đồ Giữa lòng treo ngà voi Hai bên có hoa mặt trời, Ông ơi! Trong nhà có đệm nằm Có chiếu gối ta gấp Bốn cột bọc bằng vàng Bốn góc có hoa văn vàng Dán đẹp từ dui đến đòn tay Dán từ đòn tay xuống giát đấy nhé! 183 Mới dựng được nhà to Bốn bề rộng rãi vừa ý Ông ở Lên mường Bôn cùng ông kị Ông kị cho ở Về với bố mẹ họ thương, Ông ơi! Ông chết lành mới được Ông chết xấu sẽ thiệt tấm thân thôi Trưởng họ bảo Mo viết Mo sẽ viết nhé! Con gái con trai giao cho Mo nộp Mo sẽ nộp Nộp nhà nhỏ 4 góc Nộp nhà vong nhà xe bốn mặt, Ông ơi! Nộp vào tay, đeo vào ngón Nhấc lên tay chắc nặng chớ bỏ Như con diều hâu cắp được gà ấy, Ông tôi ơi! Tháng tư đấy Ông có: -Nhà to bốn buồng ở rộng Nhà quang bốn buồng nhà hồn Bốn mặt ở mát Ông ơi! Ông chết lành mới được Ông chết xấu cũng thiệt tấm thân thôi Nộp vào tay, đeo vào ngón thôi Giữ lấy chắc nặng chớ bỏ Chắc như diều hâu bắt được gà, Ông ơi! Mo nộp được ba lần mới đánh dấu Mo làm ruộng nương 2 lượt sẽ dừng đã Ông tôi ơi.../.” (Trích: Mo nộp trâu do ông Hà Văn Lai, bản Phai Làng, Huy Bắc cung cấp năm 2012) 184 3.8.TRÍCH ĐOẠN MO NỘP CỦA CẢI CHO HỒN MA “-Họ có cỗ bàn nhà bác bá như lệ cũ Có tiền cho vào túi đen Tiền bạc của quý cho vào túi xanh Biếu tiền giấy cả tệp Cho cả vàng bạc, trầu cau để được têm Xuống đường dưới thấy họ bê mâm cỗ hàng dài Lên đường trên thấy họ bê mâm cỗ đến ầm ầm.[54, tr.387] -Lên mường Bôn tôi được qua ruộng Vào tầng Trời, tôi được đi lên Được lên đó làm giàu theo ma Lên đó sống tốt theo ông, cụ, kỵ [54, tr.408] -Cây trắng cứng lên làm cột hiên Cây gỗ khà lên làm cột vàng Cây tạu vàng tạu xanh lên làm cột nhà Anh em họ hàng mới được giúp gánh ranh Bác bá bên ngoại mới được giúp vác cây Làm lều bé có nhiều buồng Làm nhà to thành nhiều gian”.(54, Tr. 443) (Trích: Lời mo của ông Hà Văn E, bản Tầm Ốc-Tường Hạ cung cấp năm 2009) 3.9.TRÍCH ĐOẠN MO MỜI MÂM CỖ BÁNH “Được ăn ông mới phù hộ lấy nhà vợ, con Ở lại về sau Cho đẹp lành, được cái tốt Làm cái gì cũng được, nên cái tốt Phù hộ lấy con mới được ăn hương hoa(1) trước, ông ơi ! Phù hộ lấy cháu, ông mới được ăn trước bản mường Làm việc xã hội được thăng quan tiến chức 185 Làm quan nên quan chức cho đến già nhé! Họ đi ban sớm cho ma lảng Đi ban chiều cho ma tránh Đừng để họ gặp hoạn nạn Đừng để họ vướng vào cái xấu Chớ để họ gặp chuyện buồn chán nhé!” (Trích theo lời mo của nghệ nhân Hoàng Văn Ành, bản Mo Nghè-Quang Huy cung cấp năm 2012) 3.10.TRÍCH ĐOẠN HỒN MA DẶN CON CHÁU NGƯỜI Ở LẠI “...Ông tôi mới căn dặn: Chi bộ đảng, chính quyền Thanh niên, phụ nữ bản (khối), chòm xóm... Mọi người ở lại về sau Từ giờ trở đi Từ nay về sau Ai cũng sống lâu, sống khỏe nhé! Mọi người hãy cùng dân làm giàu sống tốt nhé! Cùng dân đi theo con đường tươi sáng Tiến lên vững vàng về phía trước nhé! Ông tôi mới căn dặn: - Vợ yêu ngồi nằm cạnh anh ơi, Vợ quý ngồi nằm kề anh ạ ! Anh được Then cho đời tốt đã đủ, đời người đã hết rồi! Vâng lời Then xuống ở nhờ đã hết đời ở nhờ rồi! Nghe lời Then xuống ở đã hết đời cao cả Nghe trời xuống mường bằng sống có thì Hết đời cây cũng được đời người Xuống rồi thành hồn thành ma Chết lên thành tổ tiên rồi! 186 Anh lên mường bôn dựng nhà đợi, Vào mường trời cày ruộng mạ chờ em nhé!” (Trích trong Mo đi đường của ông Hà Văn Lai, bản Phải Làng, Huy Bắc cung cấp năm 2013) 3.11.TRÍCH ĐOẠN MO MỜI HỒN MA PHÙ HỘ NGƯỜI SỐNG “.Từ nay về sau Thứ xui xẻo đừng cho con cháu ở lại về sau thấy Thứ rủi ro đừng cho nhà vợ nhà con biết Đuổi hết cái xấu xuống lỗ Tiễn xuống nước biển đi nhé! Lúc mưa gió hỡi! Mới cho nhà con cháu ở lại về có đủ mặt Sẫm kêu cho họ có đủ người Đi ban sáng cho ma lảng Đi ban trưa cho ma tránh Mới phù hộ cả cửa nhà vợ yêu từng nằm cạnh, ông ơi! Vợ quý ngồi nằm kề Để vợ sống vững với con cháu nhiều bề Ở gường to chăm sóc bàn thờ Ở lành sớm chiều cùng trông con cháu bên ngoại Khen ngợi động viên cháu chắt bên nội Để cho con nhiều bề cháu nhiều hàng Đi công tác nhé! Kiếm tiền mới được tiền về cho vào túi đen Kiếm vàng mới được vàng cho vào túi xanh Vào tay trái chớ ra tay phải Vào tay mình tay ta chớ ra tay nọ tay kia, ông cháu ạ! Mo tôi được bảo ông phù hộ rồi 187 Dòng mo tôi còn bảo ông phù hộ nữa Phù hộ hơn 10 hơn 20 nhà con mới may Phù hộ đến 24, 26 nhà con mới có của Cho họ múc nước nước thùng uống mát sạch Đom đóm đừng cho họ rơi cầu thang, ông ơi! Tàn lửa đừng cho rơi gầm sàn Nuôi gà vịt cho họ được đầy lồng tre Lợn, chó ăn đầy máng gỗ cứng Trâu bò đầy mé đồi cao Hổ to thấy không bắt Hổ vằn thấy không cắn Rắn sắp cắn rắn phải quay đầu Rết sắp sắp cắn rết phải quay đuôi Không có con đỉa bám bò hút máu Cỏ ăn cỏ lại mọc cho tốt Ăn cỏ nhung cho no mồm Nhai ăn không phải nhả cho no bụng Chủ nhà mải việc lười đi tìm Mặt trời sắp lặn tự về nhà nhé, ông tôi ạ! Phù hộ lấy 4 chân gường nhà con ở lại về sau Phù lấy của cải dưới gầm sàn Trời mưa đầu mừa nhà con mới có trâu hay ruộng mạ, ông ơi! Sẫm kêu mới có con trâu cày ruộng Ông ơi, phù hộ lấy nhà con nhé! Trồng lúa nương được lúa nương bông dầy Trồng lúa ruộng được lúa ruộng bông tròn to Cho hạt mẩy như trứng cua 188 Bông dài như đuôi ngựa Người Thái làm giống, người Thái bừa làm mạ Người Dao thấy người Dao thích lấy làm giống Ông ơi, phù hộ 10, 20 nhà con mới may Phù hộ đến 5 đến 6 làm được đi nên Lời mo dặn, ông ơi chớ lẫn nhé, ông ơi! Lời mo em ông về dặn, ông ơi, chớ quên ! Ông sợ quên hãy để trong phưm dệt để Để trong lồng cây lay gối đầu Để vào trong gối cũ Phù hộ lấy nhà con nhé! Tháng cuối năm họ mới thắp hương chờ, ông tôi ơi! Ngày rằm mối tháng họ mới thắp hương chờ, ông tôi à!...” (Trích lời mo Mời cỗ bánh của ông Hoàng Văn Ành, bản Mo Nghè-Quang Huy cung cấp năm 2012) 3.12.TRÍCH ĐOẠN ÔNG MO DẶN HỒN MA MỘT SỐ KỸ NĂNG -“Thấy vườn gừng, vườn giềng đừng trộm Thấy vườn rau vườn măng đừng ngắt Thấy họ đẹp giàu đừng tỵ Tội nhỏ họ sẽ quất mông Tội vừa họ bắt cược đồ Tội to họ bắt cược trâu...” -“Uống rượu ở nhà Then không được vung tay Múa ở nhà Then không được vung khiên Lỗi nhỏ Then lấy trâu Con ngài ở dưới Mường Lum không lành Con ngài ở dưới mường người không sống lâu” (Trích trong các lời mo của người Thái Phù Yên từ năm 2009 đến 2013) 189 3.13.TRÍCH ĐOẠN MO TIỄN HỒN MA ĐI QUA CÁC ĐỊA DANH -“Nước Ta Khai sóng to Nước Ta Lo sóng dữ” -“Bờ đất to trâu ngủ Đống tiền vàng, tiền bạc to bằng lều nương” -“Cuối mường mừng, đầu mường vui Chim chích vờn hoa ình ưa Bướm ong đậu hoa lan cai71” -“Cánh đồng khô không trồng dâu Ruộng Nà Hon không trồng lúa” - “Ba mươi vạt nắng Tám mươi luồng mưa gió mường trời” -“Mỏ nước rồng chín ngàn hang Mỏ rộng chín ngàn dặm” -“Mỏ nước mường quên hồn muốn nhảy Nước mường xanh hồn muốn tắm” - “Đến núi đá to trông xuống bản Núi đá lớn thấy nhà Then” - “Thác nước rơi trắng xóa Ma bắc thang lên trời” - “Đắp ao vía mở hai lối Ao lớn mở hai khe./. (Trích trong các lời mo của người Thái Phù Yên từ năm 2009 đến 2013) 71 Hoa “ình ưa”, “lan cai” chưa rõ hoa gì trên mường trời. 190 HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM KHOA VĂN HÓA HỌC - - -    - - - PHỤ LỤC 4 TƯ LIỆU HÌNH ẢNH TRONG TANG MA CỦA NGƯỜI THÁI PHÙ YÊN 4.1. Một số nghi thức khi người mới chết 4.2. Hình ảnh một số công việc chuẩn bị cúng ma 4.3. Hình ảnh một số nghi lễ cúng ma 4.4. Hình ảnh một số dụng cụ và nghi lễ đưa ma 4.5. Hình ảnh một số nghi lễ sau khi chôn cất 4.6. Hình ảnh một số dụng cụ nhạc lễ trong tang ma 4.7.Hình ảnh khóc ma và giao nộp một số của cải quan trọng trong tang ma Thái HÀ NỘI 2016 HÀ NỘI, 2014 191 4.1. MỘT SỐ NGHI THỨC KHI NGƯỜI MỚI CHẾT 1.Con cháu canh hơi người sắp chết. (A, LXD, 2009, Bản Chăn, Tường Thượng) 2.Xem mặt người chết. (A,LXD,2014, Mo Nghè 2, Quang Huy) 3. Anh em thợ làm vội áo quan trong đêm tối. (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 4. Tang chủ đã mời anh em chuẩn bị sẵn áo quan (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 192 5. Dỡ 3 viên ngói làm đường cho hồn ma lên trời. (A,LXD,2014, Mo Nghè 2, Quang Huy) 6.Chờ liệm, để người chết nằm trong màn 3 góc. (A,LXD,2014, Khối 7, Thị Trấn) 7.Thi thể người chết khi chưa liệm được quây vải để ngăn ma xấu bắt hồn (A, LXD, 2012, Bản Mo, Quang Huy) 8.Họp họ bàn tổ chức lễ tang, cử trưởng tộc phân bữa cúng, bữa tiếp khách. (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 9.Con cháu gái khâu đồ tang giữa nhà, dưới chân người chết. (A, LXD, 2014, Mo Nghè 2, Quang Huy) 10.Con cháu gái buộc chỉ cổ tay giữ vía người già chồng chết. (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 193 11. Thông báo tin buồn được Ban lễ tang viết bằng tiếng Việt. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 12. Tang chủ trao đổi với nhóm người được cử mang lễ đi mời ông mo.(A,LXD,2014, Mo Nghè 2, Quang Huy) 13.Con cháu giã đất sét trộn dẻo với lá măn làm keo gắn quan tài. (A, LXD, 2012, Bản Mo, Quang Huy) 14.Trước nhập quan ông mo đã được đón đến nhà hiếu để vào việc. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 194 15.Đến nhà đám, ông mo bắt đầu khấn tổ sư Phi Táy (Mọ Táy). (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 16. Trước nhập quan đội kèn được đón đến nhà đám để chuẩn bị vào việc (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 17. Bàn thờ người chết đặt sát đầu quan tài (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 18. Thu đủ áo của con cháu trong nhà để làm lễ nhập quan, xúc hồn con cháu ra. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 19.Lấy đoạn cây chuối lót vải kê quan tài, thu đủ áo con cháu để làm lễ nhập quan. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 20. Dải chè,bông thấm, đặt phên gường trong quan tài, xưa còn cho cả gio bếp. (A, LXD, 2013, Tân Lương, Huy Tường) 195 21.Ông mo xúc hồn con cháu ra ngoài và xúc hồn người chết vào áo quan. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 22.Miết keo bằng đất trộn dẻo chuẩn bị đậy nắp quan tài. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 23. Đóng 3 nhát chày, cùng cối đè ấn áo quan để níu 3 dây buộc ngang quan tài. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 24.Quan tài được níu 3 dây, 4 chốt 2 đầu và miết đất trộn dẻo theo khe mép thật kín. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 25. Quan tài kiểu mới hiện đại (kiểu vuông ghép ván) đã được đậy nắp, vít ốc. (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 26. Trên quan tài luôn được che bằng vó bắt cá để ngăn ma bắt hồn người chết 1 (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 196 27. Trên quan tài luôn được che bằng vó để ngăn ma xấu bắt hồn người chết 2. (A, LXD, 2014, Khối 7, Thị Trấn) 28. Ông mo đang hành lễ mo cởi số (lễ kẹ) trong mâm lễ 3 chân. (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 29. Mâm lễ lợn cởi, chó liếm cầu (mụ ké, mạ lia cau) để làm lễ cởi tội. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 30. Mâm lễ mo cởi tội, chó liếm cầu, mâm chín bát nước. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 197 31.Con cháu đến quỳ 3 lạy trong lễ cởi tội (láy xối). (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 32. Các con trai quàng váy mẹ chuẩn bị làm lễ báo hiếu.(A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 33. Các con trai cắp mẩu xương bò từ trong nhà ra ngoài trong lễ báo hiếu mẹ (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 34. Các con trai đã bò ra ngoài giặt váy mẹ phơi trên sào trong lễ báo hiếu mẹ. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 35.Con cháu gái (xạo chớ) trong họ hàng, trong bản đến giúp việc đám tang. (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 36.Gái giúp việc (xạo chớ) bên ngoài nhà đám tang. (A, LXD, 2014, Khối 11, Thị Trấn) 198 37. Bộ chiêng trống cũng được mượn đến đám tang để tấu các bài phụ họa (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 38. Bộ gõ đuống (cánh lọng) cũng được mượn đến đám để khua đuống phụ họa. (A, LXD, 2010, Bùa Chung,Tường Phù) 39.Chủ nhà đến nghĩa địa cắm đất để đào huyệt sau khi làm lễ xin thổ thần. (A, LXD, 2009, Bản Phố, Huy Bắc) 40. Con cháu trong họ hàng ai cũng tự giác mang vải đến viếng theo vai vế. (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 41. Nhóm con cháu tự giác mang đồ tang đến viếng và chào vong giữ vía trưởng tộc. (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 42. Cảnh một góc nhà đám bắt đầu ăn bữa tối. (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 199 4.2.HÌNH ẢNH MỘT SỐ CÔNG VIỆC CHUẨN BỊ CÚNG MA 43. Lá chuối được gái giúp việc lấy từ rừng dùng để dải sắp mâm, gói cơm các bữa. (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 44.Một nghi lễ giao nộp đồ phúng viếng ngoài hiên do trưởng chi giao trưởng tộc nhận. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 45. Rể ma và phụ rể ma chuẩn bị đạo cụ cho dâu ma trong đêm tối. (A, LXD, 2013, Tân Lương, Huy Tường) 46.Con rể cả vừa khóc vừa dắt trâu chuẩn bị cho lễ cúng nộp trâu trước khi mổ. (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 47.Đầu trâu thui mổ trước mới cúng nộp cho người chết, bao giờ cũng có sợi chỉ để giao (A, LXD, 2011, Chiềng Trung, Quang Huy) 48. Rể ma mới đến để chuẩn bị thực hiện nhiệm vụ, bao giờ cũng có dao nhọn, túi khút... (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 200 49. Rể ma luôn phải khoác dao nhọn bên hông để sử dụng suốt quá trình hành lễ. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 50.Hai rể ma ra mắt trước bàn thờ người chết bắt đầu thực hiện nhiệm vụ suốt đám tang, sắp dọn các loại mâm lễ (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 51. Trai giúp việc (bào chớ) chuẩn bị mâm bữa cho nhà đám ăn các bữa và cúng ma.(A, LXD, 2011, Bùa Chung, Tường Phù) 52. Trai giúp việc chuẩn bị mâm bữa ăn các bữa và cúng ma 2. (A, LXD, 2011, Bùa Chung, Tường Phù) 53. Các nàng dâu ma đến nhà đám tự mang các loại đồ chuẩn bị chầu chực để quạt ma. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 54. Các loại trang phục của nàng dâu ma (váy, áo, vòng bạc, xà tích...).(A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 201 55. Cận cảnh 1, một số đồ nàng dâu ma (túi khút, vòng, xà tích, chuông... (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 56. Cận cảnh 2, một số đồ nàng dâu ma (túi khút, vòng, xà tích... (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 57. Các nàng dâu ma lần lượt quạt thổi cơm xôi chuẩn bị cơm cúng ma. (A, LXD, 2013, Tân Lương, Huy Tường) 58. Một cảnh các nàng dâu ma chuần chực chuẩn bị quạt ma trong một nghi lễ cúng (A, LXD, 2009, Bản Chăn,Tường Thượng) 202 59. Cảnh quây vải mặt chăn, vó giăng, nón ma, quạt ma...chuẩn bị để cúng ma (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 60. Cảnh các mẹ, các chị đang khâu các loại đồ để cúng ma, đưa ma. (A, LXD, 2012, Bản Mo 4, Quang Huy) 61. Trưởng họ cùng con cháu lạy chào cảm ơn và trao tiền công cho ông mo, kèn trống trước khi mo bữa cơm chiều. (A, LXD, 2014, Khối 11, Thị Trấn) 62. Hình ảnh mâm lễ cúng bữa cơm đi, trên mâm treo lưới trời, tờ thông báo về người chết để cúng ma. (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 203 63. Cảnh rể ngoại (khượi tôn) đang sắp mâm lễ cúng bữa cơm trưa. (A, LXD, 2013, Tân Lương, Huy Tường) 64.Cảnh 2 rể ma, con cháu trong nghi thức bê mâm cúng bữa trưa (các bữa khác tương tự).(A, LXD, 2013, Tân Lương, Huy Tường) 65. Một cảnh bưng bê mâm cúng bữa cơm chiều của 2 rể ma (A, LXD, 2014, Khối 11, Thị Trấn) 66.Một trong những mâm lễ cúng bữa bao giờ cũng phủ mảnh chài-“hang hẹ”. (A, LXD, 2011, Bản Tặt, Tường Tiến) 67.Cảnh đón rước mâm cỗ bánh của một chi họ từ ngõ vào dâng cúng hồn người chết. (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 68. Cảnh mâm lễ cỗ bánh chuẩn bị dâng cúng hồn người chết. (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 204 69.Ông mo đang cúng tổ sư (phi táy) trước cúng bữa sớm (trưa-chiều-tối-đi đường tương tự). (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 70. Đội kèn trống sắn sàng trong các nghi lễ cúng bữa. (A, LXD, 2013, Tân Lương, Huy Tường) 71. Phần quà biếu ông Mo trong một đám tang, có kèm tiền công và đồ lễ khác. (A, LXD, 2013, Tân Lương, Huy Tường) 72.Phần quà biếu ông kèn trống (ông tùm), kèm theo tiền và một số đồ lễ, đồ thưởng. (A, LXD, 2013, Tân Lương, Huy Tường) 205 4.3.HÌNH ẢNH MỘT SỐ NGHI LỄ CÚNG MA 73.Cảnh nhóm con cháu chờ đến lượt đón rước mâm cỗ bánh vào cúng ma (A, LXD, 2014, Mo Nghè 2, Quang Huy) 74.Cảnh nhóm con cháu đón rước mâm cỗ bánh vào cúng ma (A, LXD, 2014, Mo Nghè 2, Quang Huy) 75.Cảnh lạy chào động viên nhau giữa các chi họ để vào cúng ma (A, LXD, 2012, Chiềng Trung, Quang Huy) 76.Cảnh ông mo bản Phai Lang đang hành lễ cúng ma ăn bữa cơm sáng (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 77.Cảnh ông mo bản Phai Làng đang hành lễ cúng ma ăn bữa cơm trưa (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 78.Ông mo bản Phai Làng đang tập trung hành lễ cúng ma ăn bữa chiều tối (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 206 79. Cảnh hai rể ma đang chẩu chực trong một nghi lễ mo cúng ma ăn bữa chiều (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 80.Ông mo bản Tầm Ốc đang tập trung hành lễ cúng ma ăn bữa chiều tối (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 81.Cảnh các nàng dâu ma chầu chực quạt ma trong một lễ mo mời ma ăn bữa (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 82.Cảnh các nàng dâu ma chầu chực quạt ma trong một lễ mo mời ma ăn bữa (A, LXD, 2011, Bùa Trung, Tường Phù) 83.Cảnh rể ma, con cháu lần lượt rót rượu mời hồn ma ăn uống (A, LXD, 2014, Khối 11 Thị Trấn) 84.Cảnh con cháu lần lượt vào lạy rót rượu mời hồn ma ăn uống (A, LXD, 2014, Khối 11 Thị Trấn) 207 85.Cảnh con cháu dâu rể ma đón nhà vong vào giao nộp cho hồn người chết (A, LXD, 2014, Khối 11, Thị Trấn) 86.Cảnh ông mo bản Mo Nghè đang đứng hành lễ bữa cơm chiều tối 3 (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 87.Cảnh ông mo Bùa Chung đang hành lễ. (A, LXD, 2011, Bùa Trung, Tường Phù) 88.Cảnh ông mo Bản Khoa đang hành lễ (A, LXD, 2012, Tân Lương, Huy Tường) 89.Ông mo bản Phai Làng đang tập trung hành lễ cúng ma đi đường (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 90.Cảnh ông mo Bản Chăn đang hành lễ (A, LXD, 2012, Bản Chăn, Tường Thượng) 208 91.Cảnh ông mo bản Mo Nghè đang hành lễ (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 92.Cảnh ông mo Bản Phố đang hành lễ(A, LXD, 2012, Chiềng Trung, Quang Huy) 93.Cảnh rể ma úp hồn bằng bát chầu chực canh mo bữa chiều (A, LXD, 2011, Bùa Trung, Tường Phù) 94.Cảnh đội kèn trống phụ họa nghi lễ mo bữa chiều (A, LXD, 2014, Khối 11, Thị Trấn) 95.Cảnh cháu ngoại rót rượu bữa cơm chuẩn bị đi đường (A, LXD, 2012, Mo Nghè ,Quang Huy), 96. Cảnh phụ nữ chơi gõ đuống làm vui cho ma ăn uống ((A, LXD, 2011, Bùa Trung, Tường Phù, 209 4.4. HÌNH ẢNH MỘT SỐ DỤNG CỤ VÀ NGHI LỄ ĐƯA MA 97.Dàn khiêng quan tài bản Bùa Trung (A, LXD, 2011, Bùa Chung, Tường Phù) 98.Dàn khiêng quan tài Bản M (A, LXD, 2014, Khối 11, Thị Trấn) 99.Cuộn dây buộc vải để buộc quan tài (A, LXD, 2014, Tường Quang, Quang Huy) 100.Khung nhà ma (hươn pà) được chuẩn bị sẵn từ nhà (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 101.Một kiểu cờ ma (co cao) nữ bản Tường Quang, Quang Huy(A, LXD, 2014,Tường Quang, Quang Huy) 102.Một kiểu cờ ma (co cao) nam bản Bùa Trung, Tường Phù (A, LXD, 2011, Bùa Chung, Tường Phù) 210 103.Nghi lễ trao tiền công cho ông mo và đội kèn trống trước khi mo đi đường (A, LXD, 2014, Khối 11, Thị Trấn) 104.Nghi lễ trả công ông mo, kèn, trống và lại lộc trưởng họ, dâu, rể ma. (A, LXD, 2012,Mo Nghè 3, Quang Huy) 105.Trưởng họ dạycon cháu cách líu vòng dây bằng vải cuộn để khiêng quan tài(A, LXD, 2014, Tường Quang, Quang Huy) 106.Vòng dây bằng vải cuộn cuốn để khiêng quan tài đã sẵn sàng(A, LXD, 2014, Tường Quang, Quang Huy) 107.Cận cảnh một mâm lễ vật trong mo đi đường (A, LXD, 2014, Tường Quang, Quang Huy) 108.Gia đình chầu chực nghe mo giao nộp các loại đồ dùng trong đám tang người chết trẻ (A, LXD, 2010, Khối 11,Thị Trấn) 211 109.Con cháu dâu rể chầu chực nghe mo đi đường, có đoạn giao nộp các loại đồ dùng (A, LXD, 2014,Tường Quang, Quang Huy) 110.Ông mo bản Phai Làng đang hành lễ đưa ma đi đường rạng sáng (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 111.Cảnh ông mo bản Phai Làng đang hành lễ đưa ma người chết trẻ đi đường (A, LXD, 2010, Khối 11,Thị Trấn) 112.Cảnh ông mo bản Bùa Trung đang hành lễ đưa ma đi đường rạng sáng sớm(A, LXD, 2014, Tường Quang, Quang Huy) 113.Đội kèn trống nghe mo đi đường, khi nào thổi ông mo sẽ bảo (A, LXD, 2012, Tân Lương, Huy Tường) 114.Cảnh con cháu đang chầu chực nghe mo đi đường. (A, LXD, 2014, Khối 7,Thị Trấn) 212 115.Cận cảnh quan tài được mặc áo hoa, dâu chầu chực nghe mo đi đường rạng sáng (A, LXD, 2009, Bản Chăn,Tường Thượng) 116.Cảnh ông mo Bản Chăn đang mo đi đường chuẩn bị đưa ma (A, LXD, 2013, Bản Chăn,Tường Thượng) 117.Cảnh hành lễ mo đưa ma bắt đầu đi đường con cháu đều quay ra cửa đi A, LXD, 2012, Tân Lương, Huy Tường) 118.Cảnh ông mo bản Tầm Ốc đang hành lễ mo đưa ma đi đường (A, LXD, 2012, Khối 9, Thị Trấn) 119.Cảnh hành lễ mo đưa ma bắt đầu đi đường con cháu đều quay ra cửa đi (A, LXD, 2012, Mo Nghè 3, Quang Huy) 120.Cảnh ông mo bản Phai Lang đang hành lễ mo đưa ma đi đường (A, LXD, 2012, Khối 7, Thị Trấn) 213 121.Đòn khiêng và nhà mồ đã được trang trí chuẩn bị sẵn (A, LXD, 2014,Khối 11,Thị Trấn) 122.Nhà mồ được lợp vải trang trí bằng vải mặt chăn bông Thái (A, LXD, 2014,Khối 11,Thị Trấn) 123.Chuẩn bị đến giờ khiêng quan tài, con cháu xúm vào khóc dặn thảm thiết (A, LXD, 2014,Khối 11,Thị Trấn) 124.Ông trưởng tộc họ ngoại đọc lời chia ly trước khi đến giờ khiêng quan tài ra (A, LXD, 2009, Bản Chăn,Tường Thượng) 125.Quan tài lúc cả đám đang ở ngoài sân nghe trưởng họ ngoại đọc lời chia ly (A, LXD, 2009, Bản Chăn,Tường Thượng) 126.Đến giờ định, con cháu dân bản bắt đầu chuyển quan tài ra ngoài (A, LXD, 2009, Bản Chăn,Tường Thượng) 214 127.Khi đưa quan tài ra cửa, các dâu ma sẽ đá ghế ra ngoài, để ý xem ghế lật thế nào? (A, LXD, 2014, Khối 14,Thị Trấn) 128.Bắt đầu hành trình đưa tang bằng xe ô tô, xe máy trên Quốc lộ 37 (A, LXD, 2009, Bùa Thượng, Tường Phù) 129.Cảnh đưa tang bố của quan chức cấp cao, trên Quốc lộ 37, đoạn khối 16, Thị Trấn (A, LXD, 2014, Khối 16, Thị Trấn) 130.Đưa tang lên nghĩa địa của bản Mo Nghè (A, LXD, 2012, Mo Nghè, Quang Huy) 131.Đưa tang lên đồi nghĩa địa của Bản Phố (A, LXD, 2012, đồi Na Vang, Huy Bắc) 132.Đưa tang lên đồi nghĩa địa của Bản Phố (A, LXD, 2012, đồi Na Vang, Huy Bắc) 215 133.Quan tài được khiêng đến miệng huyệt chuẩn bị làm thủ tục khấn hạ huyệt.(A, LXD, 2012, Tân Lương, Huy Tường) 134.Quan tài được tắm nước rượu, rồi hun lửa trước khi hạ huyệt. (A, LXD, 2012, Tân Lương, Huy Tường) 135.Hạ huyệt lấp mộ, nhiều nhà xây sẵn phần chìm, sau này xây tiếp phần nổi(A, LXD, 2013, Tân Lương, Huy Tường) 136.Khi lấp huyệt một người giữ sợi chỉ kết nối để dòng vào nhà mồ và cây cao (A, LXD, 2014, Tường Quang, Quang Huy) 216 4.5.HÌNH ẢNH MỘT SỐ NGHI LỄ SAU KHI CHÔN CẤT 137.Con cháu trồng các loại cây thông dụng xung quanh ngôi mộ (A, LXD, 2014,Muống Thượng, Huy Tường) 138.Con cháu gái kiếm 9 bó củi cho hồn ma có củi đun nấu. (A, LXD, 2013, Khối 10,Thị Trấn) 139.Ông mo làm lễ đóng cửa mả (Hắp tụ ma), tại phía dưới mộ (1) (A, LXD, 2012,Tân Lương, Huy Tường) 140.Ông mo làm lễ đóng cửa mả (Hắp tụ ma),tại dưới mộ (2) (A, LXD, 2012,Khối 7,Thị Trấn) 141.Ông mo niệm bùa chú để làm nghi lễ tẩy uế nhà trước làm vía (hệt khoặn)(1) (A, LXD, 2012,Khối 7,Thị Trấn) 142.Ông mo làm nghi lễ tẩy uế từ trong nhà ra ngoài trước khi làm vía (2) (A, LXD, 2014,Khối 14,Thị Trấn) 217 143.Ông mo làm lễ vía cho gia đình, trưởng họ, dâu rể ma...(1) (A, LXD, 2012,Khối 7,Thị Trấn) 144.Ông mo làm lễ vía cho gia đình, trưởng họ, dâu rể ma...(2) (A, LXD, 2012,Khối 9,Thị Trấn) 145.Ông mo làm lễ vía cho gia đình, trưởng họ, dâu rể ma...(3) (A, LXD, 2012,Khối 7,Thị Trấn) 146.Ông mo làm lễ vía cho gia đình, trưởng họ, dâu rể ma...(4) (A, LXD, 2012,Khối 9,Thị Trấn) 147.Dâu rể tranh nhau bốc thức ăn sau khi mo xong để mừng vía (chôm khoặn) (1) (A, LXD, 2012,Khối 7,Thị Trấn) 148.Dâu rể tranh nhau bốc thức ăn khi mo xong để mừng vía (chôm khoặn) (2)(A, LXD, 2012,Tân Lương, Huy Tường) 218 149.Ông mo buộc chỉ cổ tay cho trưởng họ nội bên mâm lễ. (A, LXD, 2014,Khối 11,Thị Trấn) 150.Ông mo lần lượt buộc chỉ cổ tay cho các nàng dâu ma. (A, LXD, 2012,Khối 9,Thị Trấn) 151.Ông mo buộc chỉ cổ tay cho 2 rể ma (A, LXD, 2014,Khối 11,Thị Trấn) 152.Ông mo buộc chỉ cổ tay cho con cháu trong nhà.(A, LXD, 2012,Khối 9,Thị Trấn) 153.Các con buộc chỉ cổ tay giữ thêm vía cho bố đẻ, hoặc người vai trên... (A, LXD, 2012,Khối 9,Thị Trấn) 154.Ông mo đang hành lễ giỗ 49 ngày ông Chấng. (A, LXD, 2014,Bản Chăn, Tường Thượng) 219 4.6. MỘT SỐ DỤNG CỤ NHẠC LỄ TRONG TANG MA THÁI 155.Dụng cụ kèn, trống ếch, thanh la của đội kèn (A, LXD, 2012,Khối 7,Thị Trấn) 156.Ngòi kèn, thân kèn, loa kèn và trống ếch (A, LXD, 2012,Khối 7,Thị Trấn) 157.Đội kèn trống lúc giải lao (A, LXD, 2012,Tân Lương, Huy Tường) 158.Đội kèn trống đang thổi bên mâm tổ sư (A, LXD, 2012,Tân Lương, Huy Tường) 159.Thổi kèn trong mo cúng ma ăn bữa trưa (A, LXD, 2012,Chiềng Trung, Quang Huy) 160.Thổi kèn lúc mo cúng ma ăn bữa chiều (A, LXD, 2012,Chiềng Trung, Quang Huy) 220 161.Đội kèn trống ếch đi đầu trong lễ đón rước mâm cỗ bánh của chú bác họ hàng (A, LXD, 2012,Tân Lương, Huy Tường) 162.Đội kèn trống đi đầu trong lễ đón rước mâm cỗ bánh gia đình trưởng trai (A, LXD, 2012,Tân Lương, Huy Tường) 163.Đội kèn trống trong nghi lễ tiễn hồn người chết ra nghĩa địa tại đồi Na Vang (Huy Bắc) (A, LXD, 2012,Khối 7,Thị Trấn) 164.Tấu chiêng trống cái trong tang ma Thái tại bản Bùa Chung, Tường Phù. (A, LXD, 2011, Bùa Trung, Tường Phù) 165.Tấu chiêng trống cái trong tang ma Thái tại bản Mo Nghè 3,Quang Huy (A, LXD, 2012,Mo Nghè 3, Quang Huy) 166.Đội kèn trống đi đầu trong lễ đón rước mâm cỗ bánh gia đình trưởng trai (A, LXD, 2012,Tân Lương, Huy Tường) 221 167.Tấu chiêng trống cái trong tang ma Thái tại bản Tân Lương, Huy Tường (A, LXD, 2012,Tân Lương, Huy Tường) 168.Tấu chiêng trống cái khi đón rước mâm cỗ bánh chi họ (A, LXD, 2012,Mo Nghè 3, Quang Huy) 169.Chiêng đánh dạo lúc đưa tang tiễn hồn người chết ra nghĩa địa tại đồi Na Vang (A, LXD, 2012, Bản Phố, Huy Bắc) 170.Chiêng đánh đưa tang đến nhà mồ (A, LXD, 2012, Bản Phố, Huy Bắc) 171.Ông mo dạo chiêng nhỏ-khánh (pe ngenh) lúc nghỉ giải lao sau mo bữa. (A, LXD, 2012,Mo Nghè 3, Quang Huy) 172.Khua đuống tập thể trong tang ma Thái tại bản Mo Nghè 3. (A, LXD, 2012,Mo Nghè 3, Quang Huy) 222 173.Khua đuống tập thể trong tang ma Thái tại bản Bùa Chung (1) (A, LXD, 2011, Bùa Trung, Tường Phù) 174.Khua đuống tập thể trong tang ma Thái tại bản Bùa Chung (2) (A, LXD, 2011, Bùa Trung, Tường Phù) 175.Tập khua đuống ngày xuân của người Mường Bản Kẽm (Mường Lang) (A, LXD, 2012, Bản Kẽm, Mường Lang) 176.Khua đuống tập thể chuẩn bị cho lễ hội xuống đồng người Mường, Bản Mỏ. (A, LXD, 2012, Bản Mỏ, Tân Lang) 177.Hai nghệ nhân Mường truyền dạy cho học sinh khua đuống (A, LXD, 2013, THPT Tân Lang) 178.Thanh niên Mường chạm gậy, khua đuống, gõ trống cái trong Lễ hội đón vía lúa. (A, LXD, 2011, Thu Cúc, Tân Sơn) 223 4.7. HÌNH ẢNH VỀ KHÓC MA VÀ GIAO NỘP MỘT SỐ CỦA CẢI QUAN TRỌNG TRONG TANG MA THÁI 179.Toàn cảnh khóc ma trong một đám tang người Thái (A, LXD, 2013,Tân Lương,Huy Tường) 180.Thường thì phụ nữ Thái khóc ma nhiều hơn nam giới (A, LXD, 2013,Tân Lương, Huy Tường) 181. Cảnh con gái khóc mẹ (A, LXD, 2013,Tân Lương, Huy Tường) 182. Con cháu vừa khóc ma vừa buộc chỉ cổ tay động viên người già (A, LXD, 2013,Tân Lương, Huy Tường) 183.Con cháu khóc ma về đêm khuya (A, LXD, 2012,Mo Nghè 3, Quan Huy) 184. Con cháu khóc ma lúc rước mâm cỗ (A, LXD, 2012,Mo Nghè 3,Quang Huy) 224 185. Con rể cả khóc ma trước lúc mo nộp trâu chiều tối (A, LXD, 2012,Mo Nghè 3,Quang Huy) 186.Nghi lễ mua bán nhà vong tại nơi đội thợ làm để rước vào nộp cho người chết (A, LXD, 2014, Khối 11, Thị Trấn) 187. Nộp nhà vong trong nhà đám lúc ông mo giao bằng sợi chỉ (A, LXD, 2014, Khối 11, Thị Trấn) 188. Tập trung đồ đạc của cải để ông mo giao nộp trong nghi lễ mo đi đường... (A, LXD, 2012,Mo 3,Quang Huy) 189. Nộp cả vải cuộn để phủ mái nhà cây, làm dây vải buộc kéo quan tài hạ huyệt(A, LXD, 2012,Chiềng Trung, Quang Huy) 190. Nộp cả con dấu cổ thời phong kiến các cứ Thái... (A, LXD, 2012,Mo Nghè 3,Quang Huy) 225 HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM KHOA VĂN HÓA HỌC - - -    - - - PHỤ LỤC 5 TƯ LIỆU HÌNH ẢNH VỀ TANG MA CỦA NGƯỜI THÁI MỘT SỐ NƠI 5.1. HÌNH ẢNH VỀ TANG MA CỦA NGƯỜI THÁI ĐEN TỈNH SƠN LA 5.2. VÀI HÌNH ẢNH VỀ TANG MA NGƯỜI THÁI TRẮNG MƯỜNG LAY (LAI CHÂU) HÀ NỘI, 2016 226 5.1.HÌNH ẢNH VỀ TANG MA CỦA NGƯỜI THÁI ĐEN TỈNH SƠN LA 1.Nhà mồ nam dân tộc Thái Đen (Tư liệu bảo tàng Sơn La) Ảnh: Lò Xuân Dừa-chụp 2011 2.Thang nhà mồ nam dân tộc Thái Đen chẵn bậc (Tư liệu bảo tàng Sơn La) Ảnh: Lò Xuân Dừa-chụp 2011 3.Cận cảnh nhà mồ nam dân tộc Thái Đen (Tư liệu bảo tàng Sơn La) Ảnh: Lò Xuân Dừa-chụp 2011 227 4.Toàn cảnh nhà mồ và ngôi mộ nữ dân tộc Thái Đen(A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 5.Cận cảnh nhà mồ và ngôi mộ nữ dân tộc Thái Đen (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 6.Người sống cấp cho người chết các loại đồ dùng hàng ngày để trên gác nhà mồ (A,LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 7.Người sống cấp đồ ăn thức uống cho người chết đặt sẵn trên gác nhà mồ (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 8.Người sống cấp cả nón ma cho người chết, viền nón khâu bằng vải thổ cẩm đỏ (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 9.Cận cảnh cây cao được cấp cho người chết dựng bên nhà mồ nữ người Thái Đen (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 228 10.Người chết được cấp khăn piêu ma đặt dưới cây cao bên nhà mồ nữ người Thái Đen (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 11.Người chết được cấp áo thổ cẩm truyền thống treo bên cây cao của nhà mồ nữ (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 12.Dây vải kết nối âm dương dưới gác nhà mồ nối với ngôi mộ nữ người Thái Đen(A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 13.Khăn piêu ma đặt dưới cây cao bằng cây gỗ to của nhà mồ nữ người Thái Đen (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 229 13.Người sống chu cấp cho người chết ghế vải, quần áo... đặt trên nhà mồ (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 14.Người chết như đang đắp chăn ngủ trong nhà mồ bên hòm đựng đồ cá nhân A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 15.Cận cảnh thanh gác nhà mồ trên ngôi mộ nữ dân tộc Thái Đen (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 16.Nhà mồ nữ dân tộc Thái Đen (Tư liệu bảo tàng Sơn La) Ảnh: Lò Xuân Dừa-chụp 2011 17.Xung quanh nhà mồ có hàng rào, củi đun, trồng cây dứa... (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 18.Hai bên cây cao có treo áo nam và áo nữ đen thổ cẩm Thái. (A, LXD, 2011, Hua Noong, Cò Nòi, Mai Sơn) 230 5.2.VÀI HÌNH ẢNH VỀ TANG MA NGƯỜI THÁI TRẮNG MƯỜNG LAY (LAI CHÂU) 19.Cây cao nam (to) và cây cao nữ (nhỏ) của dân tộc Thái Trắng Mường Lay, Điện Biên. Tư liệu Thư viện Quốc Gia Hà Nội. (Ảnh: Lò Xuân Dừa-chụp 2013) 20.Cây cao nam theo bản vẽ tác giả Lương Thị Đại (Điện Biên) Ảnh: LXD- chụp 2013) 21.Cây cao nữ theo bản vẽ tác giả Lương Thị Đại (Điện Biên) (Ảnh: LXD-chụp 2013) 231 22.Ký họa nón ma nhỏ (cúp nọi), cờ nhỏ, cờ nàng Han (dẫn đường), nhà xe (hươn xe). Theo tác giả Lương Thị Đại (Điện Biên) (Ảnh: LXD-chụp 2013) 23.Quang cảnh trong lễ Bok ngái nọi (Cúng bữa trưa).Theo tác giả Lương Thị Đại (Điện Biên) (Ảnh: LXD-chụp 2013)