Luận văn Tình hình xuất khẩu hạt điều của Việt Nam trong thời gian gần đây

1 LUẬN VĂN Tình hình xuất khẩu hạt điều của Việt Nam trong thời gian gần đâyS 2 LỜI MỞ ĐẦU Ngày nay thị trường thế giới đang mở ra những triển vọng lớn, cùng với chính sách mở cửa của Nhà nước đã tạo điều kiện thuận lợi cho hàng nông sản xuất khẩu phát triển. Kinh nghiệm của các nước đi trước cộng với lợi thế của mình, Việt Nam chọn xuất khẩu nông sản là một trong những ngành xuất khẩu mũi nhọn trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội. Trong đó hạt điều được coi là một trong mười nông sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam. Hiện nay trên thị trường thế giới hạt điều Việt Nam có vị trí rất quan trọng, chiếm 1/6 thị phần hạt điều thế giới. Việt Nam chiếm vị trí thứ 2 thế giới về xuất khẩu hạt điều, chiếm vị trí thứ 3 thế giới về sản lượng hạt điều. Điều này tạo rất nhiều thuận lợi cho việc đẩy mạnh xuất khẩu hạt điều của Việt Nam, tăng kim ngạch xuất khẩu, góp phần tăng ngân sách Nhà nước. Mục đích của việc nghiên cứu: hệ thống hoá các vấn đề chung về xuất khẩu hạt điều của Việt Nam sau khi Việt Nam gia nhập WTO. Trình bày thực trạng và đề suất giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động xuất khẩu điều ở Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu: Tình hình xuất khẩu hạt điều của Việt Nam trong thời gian gần đây. Nghiên cứu và lấy số liệu theo: Trung Tâm thông tin Công Nghiệp va Thương mại; theo Tổng cục thống kê; Bộ công thương; Bộ Ngoại giao; Bộ tài chính va Cục Trồng trọt. 3 Nội dung Thiết kế môn học Kinh tế ngoại thương được chia làm 3 chương: Chương I: Tổng quan về ngành điều 1.1. Tổng quan ngành điều thế giới. 1.2. Vai trò của xuất khẩu điều trong nền kinh tế quốc dân. 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động ngoại thương của ngành điều. Chương II: Thực trạng hoạt động xuất khẩu điều ở nước ta 2.1. Tác động của việc gia nhập WTO. 2.2. Thị trường. 2.3. Kim ngạch xuất khẩu. 2.4. Hiệu quả. 2.5. Đánh giá ưu điểm, hạn chế, nêu nguyên nhân. Chương III: Một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao khả năng cạnh tranh và hiệu quả xuất khẩu hạt điều Việt Nam trong thời gian tới 3.1. Một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao khả năng cạnh tranh 3.2. Một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả xuất khẩu cũng như chất lượng hạt điều 4 CHƯƠNG I: TỔNG QUAN VỀ NGÀNH ĐIỀU 1.1. Tổng quan về ngành điều thế giới 1.1.1. Phân bố địa lý Cây điều sinh trưởng và phát triển ở những quốc gia thuộc khu vực cận xích đạo, nơi có nhiệt độ và độ ẩm cao. Hiện có 32 quốc gia trồng điều trên thế giới. Ấn Độ là nước có diện tích cây điều lớn nhất thế giới và dẫn đầu thế giới về sản lượng điều thô và nhân điều thế giới. Được biết tổng sản lượng điều thô toàn thế giới tại thời điểm từ 1.575- 1.600 nghìn tấn, bao gồm Ấn Độ 400- 500 nghìn tấn, chiếm 25- 30% tổng sản lượng. Tiếp theo là Brazin, Việt Nam, các nước Châu Phi như Bờ Biển Ngà, Tanzania, Guinea Bissau, Benin… Những quốc gia sản xuất điều nổi tiếng, mỗi năm các nước Châu Phi cũng đóng góp khoảng 500 nghìn tấn điều thô vào tổng sản lượng điều thế giới. Trong số những nước xuất khẩu điều thì Ấn Độ, Brazin và Việt Nam tiếp tục là những nước chế biến điều lớn nhất thế giới. Ấn Độ là nước đứng đầu về sản lượng chế biến với khoảng 950 nghìn tấn điều mỗi năm mặc dù quốc gia này chỉ có khả năng tự thoả mãn khoảng một nửa nhu cầu về nguyên liệu. Với năng lực chế biến lớn Ấn Độ phải nhập khẩu điều thô từ các nước Châu Phi và trước kia từ Việt Nam. Việt Nam chế biến được 400 nghìn tấn điều thô mỗi năm trong khi đó Brazin chỉ chế biến được khoảng 250 nghìn tấn. 1.1.2. Cung- cầu Trong khi các nước Ấn Độ, Brazin, Việt Nam cùng nhau sản xuất khoảng 70% tổng sản lượng điều thế giới, thì chỉ riêng Bắc Mỹ đã tiêu thụ khoảng 50% tổng số lượng nhân điều thế giới, tiếp theo là Liên minh Châu Âu (EU) chiếm 29%, còn lại là các nước Châu Á chủ yếu là Ấn Độ và Trung Quốc chiếm 21%. 1.1.3. Mua bán điều Trong chuỗi giá trị điều gồm có nhiều nhân tố tham gia bao gồm nhà sản xuất và kinh doanh điều thô, nhà chế biến điều, nhà trung gian bán nhân điều và nhà bán lẻ hoặc người mua cung cấp hàng cho người tiêu dùng. 5 1.1.4. Về xuất khẩu Việt Nam là nước đứng đầu về xuất khẩu nhân điều tiếp theo là Ấn Độ và Brazin. 1.1.5. Về nhập khẩu Những nước nhập khẩu nhân điều lớn trên thế giới là Hoa Kỳ, Liên minh Châu Âu, Trung Quốc, các tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất (UAE), Nhật Bản và Ả Rập Xê Út. 1.1.6. Mùa vụ điều Ấn Độ và Việt Nam mùa thu hoạch điều kéo dài từ tháng 3 đến tháng 6, ở Brazin mùa vụ kéo dài từ tháng 11 năm nay đến tháng 2 năm sau. Giá điều thô ở Ấn Độ từ 35- 45 Rs/Kg . Điều thô từ các nước Châu Phi giá khoảng 0.35- 0.5 USD/ Kg . 1.2. Vai trò của xuất khẩu điều trong nền kinh tế quốc dân - Xuất khẩu điều mang lại nhiều thuận lợi cho việc đẩy mạnh hoạt động xuất khẩu của Việt Nam, thu ngoại tệ góp phần tăng ngân sách Nhà nước. - Tạo điều kiện cho các ngành liên quan phát triển. - Tạo khả năng mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm, giúp cho sản xuất có điều kiện phát triển và ổn định. - Tạo ra những tiền đề kinh tế- kỹ thuật nhằm mở rộng khả năng cung cấp đầu vào và nâng cao năng lực sản xuất trong nước. - Chế biến xuất khẩu điều được tăng cường cạnh tranh trên thị trường thế giới. - Xuất khẩu điều phát triển sẽ tạo điều kiện mở rộng quy mô sản xuất, tạo việc làm, thu hút lao động, tăng thu nhập. - Góp phần tạo nguồn vốn để nhập khẩu máy móc thiết bị, nguyên vật liệu đáp ứng cho quá trình chế biến để tăng kim ngạch xuất khẩu. 6 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động ngoại thương của ngành điều 1.4.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế- xã hội a. Điều kiện tự nhiên - Yếu tố thời tiết khí hậu ở các vùng trồng điều tương đối phù hợp với yêu cầu sinh thái của cây điều. - Đất trồng điều chủ yếu là đất xám với độ dốc biến động từ 3- 4o. - Độ phì đất trồng điều chủ yếu là loại đất xám, nghèo hữu cơ, đạm, lân, kali dễ tiêu. b. Kinh tế- xã hội Thu nhập của các hộ trồng điều vùng nghiên cứu còn rất thấp với 37,7 % số hộ có thu nhập < 4 triệu đồng/năm thuộc loại nghèo và rất nghèo; 17,8 % số hộ thu nhập từ 4- 6 triệu đồng/năm thuộc dạng nghèo và cận nghèo; 54,5 % số hộ thuộc loại cận nghèo và thoát nghèo. 1.4.2. Các yếu tố ảnh hưởng tới năng suất, chất lượng điều Việt Nam đang chiếm 37% thị phần trên thị trường hạt điều nhân trên thế giới. Nhưng tình hình sản xuất điều trong nước đang có nhiều dấu hiệu xấu đi như giảm về diện tích, năng suất không ổn định. Hiện tại lợi nhuận của người nông dân trồng điều và nhà chế biến chỉ đạt một phần rất nhỏ trong chuỗi cung ứng của ngành điều. Cũng giống như các mặt hàng nông sản khác, năng suất của cây điều phải phụ thuộc vào yếu tố thời tiết. Dù có chăm sóc cẩn thận nhưng thời tiết thất thường, trái quy luật sẽ ảnh hưởng đến quá trình ra hoa đậu trái của cây. Giá cả hạt điều lại không ổn định, năng suất thấp. Tác động của biến đổi khí hậu ảnh hưởng lớn đến năng suất mùa màng nông sản nên chất lượng và sản lượng điều của các nước sản xuất chủ chốt trên thế giới đều giảm sút nghiêm trọng. 7 Một nguyên nhân nữa là năm 2010, thời tiết lạnh hơn kèm theo nhiều sương muối làm cho cây điều khó ra hoa kết trái, sâu bệnh nhiều, ảnh hưởng lớn đến năng suất. Các biện pháp kỹ thuật canh tác khác như bón phân, tạo tỉa cành, phòng trừ sâu bệnh... chưa được chú ý áp dụng, nên vườn cây sinh trưởng và phát triển không đồng đều, năng suất bình quân thấp, có nguy cơ thiếu tính bền vững. Trong mắt người nông dân, cây điều mới chỉ đứng ở vị trí là cây xóa đói giảm nghèo. Chính sự không ổn định về sản lượng đã tác động mạnh mẽ đến ngành chế biến, từ đó hoạt động xuất khẩu cũng rất phập phồng. 1.4.3. Các biện pháp kĩ thuật Ở nước ta quy mô sản xuất còn nhỏ hẹp, chưa đáp ứng được nhu cầu sản xuất trong nước với tốc độ nhanh, trình độ kĩ thuật cao. Điều đó ảnh hưởng rất lớn tới hoạt động xuất khẩu điều ở nước ta. Cần tăng hiệu quả quy mô, tăng năng suất chất lượng sản phẩm, tăng khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế. 1.4.4. Ảnh hưởng của thuế quan Giả sử Chính phủ đánh thuế cao vào hàng nhập khẩu điều thô thì các doanh nghiệp sẽ hạn chế nhập khẩu điều thô. Khi đó các thương lái sẽ lùng sục và thu mua toàn bộ điều thô còn tồn đọng trong dân chúng. Giúp bảo vệ nền sản xuất trong nước. Nhưng trong nhiều trường hợp sẽ ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất trong nước, sẽ không đáp ứng được nhu cầu về nguyên liệu, như vậy hiệu quả hoạt động ngoại thương sẽ giảm sút. Ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín cũng như khả năng cạnh tranh với nước ngoài. Vì vậy, cần phải có những biện pháp cụ thể, xử lý một cách linh hoạt đáp ứng nhu cầu về nguyên liệu đảm bảo hoạt động sản xuất và xuất khẩu ra nước ngoài. Tăng hay giảm thuế quan còn tuỳ thuộc vào từng trường hợp cụ thể. 1.4.5. Các rào cản Tại hội nghị khách hàng quốc tế do Hiệp hội Điều Việt Nam tổ chức tại Bình 8 Phước mới đây, Chủ tịch Hiệp hội Điều Việt Nam, ông Nguyễn Thái Học cho biết, xuất khẩu ngày càng gặp nhiều khó khăn bởi phải đối mặt với nhiều rào cản thương mại. Các quy định về điều kiện an toàn vệ sinh thực phẩm của các thị trường nhập khẩu ngày càng gay gắt và thay đổi đột ngột. Trong khi đó, điều kiện sản xuất của ngành chế biến điều Việt Nam còn ở quy mô vừa và nhỏ. Cả nước hiện có khoảng 300 cơ sở chế biến hạt điều nhưng số lượng cơ sở đạt chứng chỉ về tiêu chuẩn ISO, HACCP mới chỉ khoảng 20 doanh nghiệp. Nhưng sau 2 năm gia nhập WTO, hoạt động ngoại thương nói chung, đặc biệt hoạt động xuất nhập khẩu hàng hoá của Việt Nam nói riêng có nhiều thuận lợi để phát triển. Các nhà xuất khẩu Việt Nam có điều kiện tiếp cận thị trường thế giới dễ dàng hơn, những hạn chế và rào cản thuế đối với hàng hoá Việt Nam được cắt giảm. Chúng ta có thị trường xuất khẩu rộng lớn đã và sẽ được cắt giảm cùng các biện pháp phi quan thuế cũng sẽ được loại bỏ theo Nghị định thư gia nhập của các thành viên này mà không bị phân biệt đối xử; tăng cơ hội thâm nhập thị trường nước ngoài cho các sản phẩm của nước ta. Điều đó đã tạo nhiều cơ hội thuận lợi cho hoạt động xuất khẩu điều ở nước ta mau chóng khẳng định thương hiệu trên thị trường thế giới. 9 CHƯƠNG II: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU ĐIỀU Ở NƯỚC TA 2.1. Tác động của việc gia nhập WTO 2.1.1. Tình hình xuất khẩu điều của Việt Nam trước khi gia nhập WTO Trước hết, cho dù có cố gắng tìm số liệu thống kê chính thức cũng không ai có thể biết diện tích và sản lượng điều từ năm 1991 trở về trước là bao nhiêu, còn theo Tổ chức Nông lương Liên hiệp quốc (FAO), năm 1961 Việt Nam mới có 1 nghìn héc ta điều với sản lượng là 700 tấn. Phải tới 25 năm sau, khối lượng điều nhân xuất khẩu mới tăng lên 1.300 tấn, đạt trên 5 triệu USD. Việt Nam lần đầu tiên xuất hiện trên thị trường thế giới với tư cách quốc gia xuất khẩu loại nông sản hiếm và rất đắt giá này. Thế nhưng, như các số liệu thống kê của FAO và Việt Nam cho thấy đây là mặt hàng xuất khẩu, có lẽ là duy nhất, mà Việt Nam vừa có những bước tiến ngoạn mục vừa về lượng, vừa về giá. Trước hết, từ 1.300 tấn, chỉ chiếm 1,7% tổng khối lượng điều xuất khẩu của thế giới năm 1986, phải mất tròn một thập kỷ Việt Nam mới gần chạm ngưỡng 20 nghìn tấn, chiếm 14,5% tổng khối lượng và giành vị trí quốc gia xuất khẩu điều thứ ba thế giới năm 1995 (sau Ấn Độ và Brazin). Nhưng chỉ 5 năm sau, khối lượng xuất khẩu đã tăng lên 34,2 nghìn tấn, chiếm 22,2% (năm 2000), vượt qua Brazin để giành vị trí thứ hai. Và cũng chỉ mất 6 năm, đến năm 2006, Việt Nam đã vượt qua Ấn Độ để giành vị trí số 1 trong “làng xuất khẩu điều thế giới” với khối lượng đạt 126,8 nghìn tấn, chiếm 37,3% thị trường thế giới, Như vậy, tính bình quân từ đó đến nay, Việt Nam đã đạt tốc độ tăng trưởng 26,7%/năm, cao gấp 3,3 lần nhịp độ tăng trưởng bình quân 7,9%/năm của thế giới nói chung và càng cao hơn so với 5,4%/năm của Ấn Độ và 2,3%/năm của Brazin. Không những vậy, thành công về giá xuất khẩu loại hàng này càng đáng được phân tích. Các số liệu thống kê cho thấy, trong 23 năm qua, Việt Nam đã xuất khẩu được trên 1 triệu tấn điều ra thị 10 trường thế giới với giá bình quân 4.351 USD/tấn, cao hơn giá bình quân của thế giới 26 USD/tấn. Tuy mức giá này vẫn thấp nhất trong nhóm “tứ đại gia” (giá bình quân của Brazil đạt 4.381 USD/tấn; của Ấn Độ 4.867 USD/tấn và của Hà Lan là 5.039 USD/tấn), nhưng đó vẫn là thành công ngoạn mục của Việt Nam. Sở dĩ như vậy là vì trong vòng hơn 20 năm, Việt Nam rơi vào hai trạng thái bất lợi về giá hoàn toàn trái ngược nhau. Đó là, những năm đầu gia nhập “làng xuất khẩu điều thế giới”, với “rổ hàng xuất khẩu” còn hết sức khiêm tốn, lại “lạ nước lạ cái” trên thị trường, việc bán hàng với giá “mềm” hơn hẳn các “đại gia” là điều đương nhiên. Thế nhưng, khi đã “bén duyên” trên thị trường này, khối lượng xuất khẩu tăng rất mạnh qua từng năm thì nó cũng đồng nghĩa với áp lực giảm giá càng lớn. 2.1.2. Những thuận lợi và khó khăn trong hoạt động xuất khẩu điều sau khi gia nhập WTO Ngày 11/01/2007 Việt Nam là thành viên đầy đủ của Tổ chức thương mại thế giới. Gia nhập WTO là một bước ngoặt lớn trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế và có tác động tích cực tới sự phát triển kinh tế của Việt Nam. Đây là thời cơ lớn cho nước ta trong hoạt động ngoại thương, đặc biệt là hoạt động xuất nhập khẩu hàng hoá đã có bước phát triển mạnh mẽ. Bởi xuất khẩu là hướng ưu tiên và là trọng điểm của hoạt động ngoại thương ở các nước nói chung và Việt Nam nói riêng. Sự phát triển của ngoại thương đã góp phần đưa nền kinh tế Việt Nam hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới; góp phần tăng tích luỹ nội bộ nền kinh tế nhờ sử dụng hiệu quả lợi thế so sánh trong trao đổi quốc tế; là động lực thúc đẩy tăng trưởng kinh tế; nâng cao trình độ công nghệ và chuyển dịch cơ cấu ngành nghề trong nước; tạo việc làm, tăng thu nhập, cải thiện đời sống cho người lao động. 11 Thực trạng hoạt động xuất khẩu điều ở Việt Nam sau 2 năm gia nhập WTO để thấy được những cơ hội và thách thức đối với ngành điều Việt Nam nói chung va xuất khẩu hàng hoá nói riêng. Sau 2 năm gia nhập WTO, xuất khẩu điều có sự thay đổi đáng kể: - Năm 2007, cả nước xuất khẩu được 151,73 nghìn tấn hạt điều các loại với trị giá 650,6 triệu USD, tăng 19,66% về lượng và tăng 29,15 % về trị giá so với năm 2006, tăng 39,24% về lượng và tăng 29,73% về trị giá so với năm 2005. - Năm 2008, xuất khẩu đạt 167 nghìn tấn tương đương với kim ngạch 914,34 triệu USD, tăng 16% về lượng và 42% về giá trị so với năm 2007. Gia nhập WTO, tạo nhiều điều kiện thuận lợi cho Việt Nam duy trì và mở rộng cả thị trường truyền thống và thị trường xuất nhập khẩu lớn như Mỹ, Trung Quốc va EU. Đến năm 2007, hạt điều của Việt Nam được xuất khẩu sang 78 quốc gia và vùng lãnh thổ, tăng 10 quốc gia so với năm 2006. Năm 2008, hạt điều Việt Nam được xuất khẩu sang 83 thị trường và lãnh thổ, tăng 5 thi trường so với năm 2007. Bên cạnh những tác động thuận lợi khi gia nhập WTO, Việt Nam cũng gặp phải những thách thức như: Gia nhập WTO đòi hỏi tự do hoá thương mại và áp dụng các nguyên tắc tối huệ quốc và đối xử quốc gia, điều này tất yếu dẫn đến tình trạng cạnh tranh ngày càng quyết liệt ngay trên thị trường nội địa. Đặc biệt các doanh nghiệp Việt Nam vốn đã quen với việc sản xuất những hàng hoá và dịch vụ phục vụ thị trường nội địa trong điều kiện có bảo hộ bằng thuế quan hoặc các hàng rào phi thuế quan thì nay phải cạnh tranh với các doanh nghiệp nước ngoài, đây là một thách thức vô cùng lớn, nếu không có lợi thế tất yếu sẽ bị loại bỏ, trước hết là các doanh nghiệp thương mại. Như vậy sẽ gia tăng sức ép cạnh tranh quốc tế khắc nghiệt ngay trong thị trường nội địa. Các cơ sở xuất khẩu của Việt Nam chưa có biện pháp ứng phó hiệu quả với các rào cản thương mại và những biến động khó lường của thị trường thế giới, bởi các rào cản thương mại quốc tế được các nước nhập khẩu dựng lên ngày càng tinh vi, phức tạp và tỷ giá hối đoái biến động trên thị trường thế giới theo hướng bất lợi cho hoạt động xuất khẩu. Mức thuế quan của 12 Việt Nam còn tương đối cao so với các nước trong khu vực cũng như thế giới. Theo nguyên tắc của WTO là chỉ sử dụng thuế quan để bảo hộ sản xuất trong nước, do vậy Việt Nam phải xây dựng lộ trình cắt giảm các hàng rào phi thuế quan một cách hợp lý, đây cũng là thách thức đối với các doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam. 2.2. Thị trường 2.2.1. Thị trường trong nước- cơ chế quản lý và chính sách ngoại thương đối với ngành điều a/ Thị trường Tại thị trường trong nước, tình hình thu mua của các doanh nghiệp cũng khá nóng bỏng. Ông Nguyễn Đức Thanh cho biết, các doanh nghiệp ngành chế biến điều phải đối mặt với sự cạnh tranh không lành mạnh giữa các thành viên trong cùng ngành về cách thức thu gom, giá cả. Vì lợi nhuận, không ít nhà nhập khẩu tìm mua hàng của những cơ sở không đảm bảo về an toàn vệ sinh thực phẩm. Từ đó, "con sâu làm rầu nồi canh" đã ảnh hưởng mạnh đến giá cả bán buôn và uy tín của tất cả các đơn vị khác trong ngành điều trong thời gian qua. Trong 10 nước đứng đầu về xuất khẩu nhân điều thì đã có đến 6 nước tạm nhập tái xuất. Từ đó có thể nói giới đầu cơ trung gian buôn bán nhân điều chiếm thị phần ngày một tăng, và rất dễ dẫn đến tình trạng thông tin ảo về giá và cung cầu trên thị trường. Bởi vậy, hoạt động xuất khẩu điều tiềm ẩn nhiều rủi ro. a.1. Giá Điều xuất khẩu qua các năm gần đây: - Giá Điều xuất khẩu của Việt Nam năm 2008 đạt mức trung bình khoảng 5406,4 USD/tấn, tăng 29% so với năm 2007 và tăng 22% so với mức giá trung bình 10 năm trở lại đây. Tuy nhiên vẫn còn thấp hơn 15% so với mức cao nhất đạt được vào năm 1999 (6324,3 USD/tấn). Năm 2008, mặc dù giá Điều thô trong nước không tăng, thậm trí còn giảm nhẹ vào đầu năm do doanh nghiệp thu mua thiếu vốn nhưng giá Điều xuất khẩu 13 vẫn tăng, nguyên nhân chính là do được lợi về tỷ giá và chi phí của các doanh nghiệp tăng kéo giá bán lên theo. - Đầu năm 2009 những đợt mưa trái mùa đã làm cho trên 100 nghìn ha cây điều ở các tỉnh Bình Phước, Bình Dương, Đồng Nai, Tây Ninh... bị nhiễm bệnh, ảnh hưởng rất lớn đến năng suất (bình quân chỉ từ 200- 500 kg trái/ha) làm cho sản luợng điều thô năm 2009 sụt giảm rất nhiều so với các năm trước. Hiệp hội điều Việt Nam (Vinacas) cho biết, diện tích cây điều của cả nước hiện vào khoảng 400 nghìn ha, trong đó chỉ có khoảng 300 nghìn ha đang thu hoạch, giảm 30 nghìn ha so với vụ điều năm 2008. Theo tính toán của Hội Nông dân Bình Phước (nơi có đến 47% sản lượng điều cả nước), năng suất điều bình quân hiện chỉ đạt khoảng 1 tấn/ha, giá bán điều thô tại vườn chỉ khoảng 6,8- 7 nghìn đồng/kg, chỉ bằng chi phí đầu tư nên người nông dân hầu như không thu lợi được gì. Giá Điều xuất khẩu trung bình đạt 4861 USD/tấn. - Năm 2010, điều nhân WW320 có giá xuất khẩu trung bình là 6.525 USD/tấn- FOB (trong đó giá xuất khẩu trung bình ở các thị trường như Mỹ là 6.452 USD/tấn, thị trường Trung Quốc là 6.528 USD/tấn, thị trường Hà Lan là 6.506 USD/tấn- FOB), điều nhân W320 có giá xuất khẩu trung bình là 6.669 USD/tấn- FOB (trong đó giá xuất khẩu trung bình ở các thị trường như Mỹ là 6.684 USD/tấn, thị trường Trung Quốc là 6.747 USD/tấn- FOB), điều nhân W240 có giá xuất khẩu trung bình ở mức 6.970 USD/tấn- FOB. Trong quý 3/2010, giá điều nhân đạt 7,81 USD/kg, nguyên nhân chính là do sản lượng điều của các nước Ấn Độ, Brazin, Indonesia giảm mạnh trong khi nhu cầu lại tăng đột biến, đây chính là lợi thế cho nhân điều chế biến của Việt Nam tung mạnh ra thị trường thế giới. 14 - Đầu vụ năm 2011, giá điều thô được dự báo khoảng 24.500-27.500 đồng/kg, sau điều chỉnh lên 30.000 đồng/kg và liên tục được đẩy giá. Ngày 4/3, giá điều thô tại Bình Phước đã chạm mức 42.000 đồng/kg. Tuy nhiên, chỉ hôm sau, điều thô lại quay đầu giảm giá mạnh. Đến chiều 24/3, giá điều thô chỉ còn 24.000-25.000 đồng/kg. Cuối tháng 3 giá hạt điều nhân tăng cao. Hạt điều nhân của Việt Nam được chào bán FOB, loại W240 có giá 4,20-4,30 USD/lb, loại W320 có giá 3,70-3,80 USD/lb. Đây là mức giá cao ít gặp trong nhiều năm qua. a.2. Thị trường xuất khẩu của Việt Nam Xuất khẩu hạt điều sang các thị trường quý I/2011 Hoa Kỳ luôn luôn là thị trường lớn nhất của xuất khẩu hạt điều Việt Nam, cả quý I xuất khẩu sang Hoa Kỳ đạt 66,16 triệu USD, chiếm 32,31% trong tổng kim ngạch, tăng 56,05% so cùng kỳ. Trung Quốc đứng vị trí số 2 về kim ngạch, cả quý I xuất sang thị trường này 47,3 triệu USD, chiếm 23,1% tổng kim ngạch, tăng 92,9% so cùng kỳ. Kim ngạch xuất khẩu sang Hà Lan xếp vị trí thứ 3, đưa kim ngạch xuất khẩu cả quý I sang thị trường này lên 29,72 triệu USD, chiếm 14,52% tổng kim ngạch, tăng 28,05% so với cùng kỳ. Singapore là thị trường được đặc biệt chú ý bởi sự tăng trưởng đột biến về kim ngạch, tổng cộng cả quý I tăng tới 1.347% so với cùng kỳ. a.3. Sản phẩm và giá bán trong nước: Tại các siêu thị thuộc hệ thống Saigon Co.op, mặt hàng hạt điều có các loại như điều rang muối, chao dầu, ướp mật ong, còn vỏ lụa, kẹo hạt điều đóng trong hộp thiếc, nhựa được bày bán khá nhiều và thường chưng ở vị trí tốt nhất. Trong đó, có thể kể đến thương hiệu điều Xuân Hồng, Tuấn Đạt (TP.HCM), Yến Nhung, Yến Ngọc, Yến Nhi (Biên Hoà- Đồng Nai). So với một số loại hạt 15 phục vụ tết như hạt dưa, dẻ, bầu, bí... thì giá hạt điều chế biến cao hơn hẳn. Chẳng hạn: 500g hạt điều rang muối của Xuân Hồng giá bán là 91,5 nghìn đồng. Các sản phẩm của các cơ sở khác cũng dao động trên dưới 200 nghìn đồng/kg. Tại chợ Bình Tây, ngoài một số loại có thương hiệu, đóng trong các gói nhỏ hay hộp như Kim Thành, Thương Thương (TP.HCM), hạt điều còn được bán dưới dạng hàng xá. Theo khảo sát có đến năm loại hạt điều chế biến bày bán tại chợ Bình Tây như: hạt điều sấy nhỏ, loại nửa hạt giá bán từ 65- 70 nghìn đồng/kg; loại còn vỏ lụa giá khoảng 130 nghìn đồng/kg; ép chân không giá 140- 150 nghìn đồng/kg. Bà Năm, chủ sạp Giác Đức ở chợ Bình Tây cho biết, giá hạt điều năm nay cao hơn năm ngoái từ 15- 20 nghìn đồng/kg. Tuy có mức giá cao, nhưng theo thừa nhận của nhiều doanh nghiệp và cơ sở chế biến, mặt hàng hạt điều chế biến đang có mặt tại thị trường nội địa phần nhiều là loại thứ cấp, nghĩa là hạt loại hai trở đi chứ không phải như hàng xuất khẩu. Bằng chứng là hạt điều rang muối hạt nhỏ, không đều nhau và có nhiều hạt gẫy, nát vụn. Ngay như loại còn nguyên vỏ lụa hạt cũng không đều. Một doanh nghiệp chuyên xuất khẩu nhân điều cho biết, thường thì tỷ lệ hạt không đạt bị loại ra chiếm khoảng 2- 5%. "Số này phải bán rẻ cho cơ sở chế biến tiêu thụ trong nước chứ không làm hàng xuất khẩu được". Cho đến nay, ngoài những cơ sở chế biến, một vài doanh nghiệp tư nhân tham gia chế biến hạt điều bán nội địa, thị trường cũng đã xuất hiện một vài công ty chuyên làm hàng xuất khẩu nhảy vào tham gia như Nhật Huy (Bình Dương), Tanimexco, Lafooco (Long An), Dannon (Bình Dương)... Hiện tại, nhu cầu tiêu thụ điều đang tăng trở lại cùng với sự phục hồi của kinh tế thế giới. Đặc biệt, với tác dụng tốt cho sức khoẻ, không chứa nhiều cholesterol và rất tốt cho những người trên 40 tuổi, khiến cho nhu cầu tiêu thụ hạt điều tại các nước phát triển cũng như các nền kinh tế mới nổi như Trung Quốc, Hàn Quốc, Đài Loan… được dự báo sẽ ngày càng tăng. Đây cũng chính là một trong những yếu tố giúp giá nhân điều sẽ còn tăng thêm trong thời gian tới, khi mà những tín hiệu tích cực về sự phục hồi của kinh tế Mỹ và kinh tế thế giới ngày càng rõ nét hơn. 16 b/ Cơ chế quản lý và chính sách ngoại thương của Việt Nam đối với ngành điều Để hoạt động ngoại thương Việt Nam phát triển tốt, vượt qua được những thách thức và khó khăn, vẫn nằm trong danh sách các nước có tốc độ tăng trưởng xuất khẩu, nhập khẩu cao của khu vực và thế giới. Trong thời gian tới, Việt Nam cần thực hiện tốt một số nội dung cơ bản sau: Một là, tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến kiến thức và luật lệ cuả WTO. Hai là, phải tăng kim ngạch xuất khẩu để đáp ứng nhu cầu nhập khẩu. Ba là, xây dựng và phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng. Bốn là, đẩy mạnh cải cách hành chính trong hoạt động xuất nhập khẩu. Năm là, nâng cao sức cạnh tranh của các doanh nghiệp và sản phẩm xuất khẩu. Sáu là, đẩy mạnh công tác xúc tiến thương mại. Bảy là, phát triển nguồn nhân lực. Chính sách quản lý xuất khẩu: Mục tiêu lớn nhất của Việt Nam là phải hoàn thiện tất cả các yêu cầu mà WTO đặt ra như hoàn thiện hệ thống luật pháp, cắt giảm thuế quan, bỏ các biện pháp bảo hộ mậu dịch không được WTO cho phép. Ngoài ra, Việt Nam tích cực tham gia các khu vực mậu tự do (FTA) như đã tham gia AFTA, ký các hiệp định thương mại song phương, như đã ký hiệp định thương mại Việt Mỹ (BTA).Các biện pháp này đều có lợi cho xuất khẩu điều nói riêng và xuất khẩu hàng hoá của Viẹt Nam nói chung, là điều tất yếu phải làm khi hội nhập quốc tế. Gia nhập WTO, thuế quan tất nhiên phải bị cắt giảm, thêm vào đó nhà nước không được dùng các biện pháp bảo hộ xuất khẩu như trước kia. Cùng với đó, khi gia nhập WTO, Việt Nam chấp nhận là nền kinh tế thị trường (Non-Market 17 Economy) trong vòng 12 năm, điều này gây ra không ít khó khăn cho Việt Nam trong thương mại quốc tế, đặc biệt phải chống bán phá giá điều. Trong thời gian tới, Nhà nước sẽ có những cơ chế chính sách hỗ trợ, tạo điều kiện thuận lợi cho người trồng điều đẩy mạnh các hoạt động sản xuất, kinh doanh, như cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất lâu dài cho người dân vùng quy hoạch trồng điều để tạo điều kiện cho họ vay vốn ngân hàng đầu tư sản xuất. Xem xét giảm thuế cho các doanh nghiệp chế biến sử dụng công nghệ tiên tiến, mang tính tiên phong trong quá trình phát triển hoặc di chuyển cơ sở chế biến từ khu đô thị về vùng nông thôn trồng điều tập trung. Hỗ trợ lãi suất vay vốn cho các doanh nghiệp chế biến, đầu tư cho vùng nguyên liệu điều phát triển bền vững và đầu tư trang thiết bị, máy móc, nhà xưởng hiện đại để nâng cao chất lượng sản phẩm, tăng sức cạnh tranh trên thị trường. Nhà nước hỗ trợ kinh phí cho ngành điều đẩy mạnh các chương trình xúc tiến thương mại, quảng bá nâng cao vị thế và sức cạnh tranh của sản phẩm điều Việt Nam trên thị trường quốc tế, đồng thời mở rộng thị trường tiêu thụ trong nước. Đầu tư từ nguồn vốn ngân sách cho các chương trình nghiên cứu khoa học về cây điều, các chương trình khuyến nông, khuyến công phát triển ngành điều. 2.2.2. Thị trường Mỹ - cơ chế quản lý và chính sách ngoại thương đối với ngành điều Hạt điều Việt Nam đã có mặt tại trên 40 nước và vùng lãnh thổ, trong đó thị trường Hoa Kỳ đứng đầu với 40%, Trung Quốc 20%, các nước châu Âu 20%, 10% còn lại được xuất sang Nga, Nhật Bản và khu vực Trung Đông. Năm 2010 Hoa Kỳ nhập khẩu được 119.113 tấn điều nhân các loại với kim ngạch nhập khẩu 692.179.176 USD, tăng nhẹ 1,85% về lượng và tăng 18,71% về trị giá so với năm 2009. Giá nhập khẩu bình quân của Hoa Kỳ năm 2010 đạt 5.811 USD/tấn- Hoa Kỳ là một trong những quốc gia có giá trị nhập khẩu cao nhất thế giới. Tính cả năm 2010, Việt Nam chiếm đến 48,96% thị phần nhập khẩu điều 18 nhân của Hoa Kỳ (58.313 tấn và 340.411.029 USD), tiếp theo là Ấn Độ (25,73% thị phần), Brazin (19,59% thị phần). Chính sách: Giám sát chặt chẽ các hoạt động mua bán Điều trên đất nước của họ. Kiểm tra kỹ lưỡng chất lượng sản phẩm, đưa ra yêu cầu về chất lượng cao thì mới được xuất khẩu vào đất nước của họ. Chống bán phá giá giúp cho việc cạnh tranh lành mạnh, làm cho các đơn vị có sản phẩm kém chất lượng sẽ không thể xâm nhập vào thị trường nội địa… 2.3. Kim ngạch Cây điều trước kia chỉ mang ý nghĩa phủ xanh đất trống đồi trọc, xoá đói giảm nghèo. Những năm gần đây, cây điều với sự bứt phá mạnh mẽ trên thị trường tiêu thụ thế giới, mang về nguồn thu đáng kể cho cả người trồng và cả cơ sở chế biến. Việc đầu tư có chiều sâu để đem về năng suất cao đã được tiến hành từ khâu giống, môi trường chăm sóc đến chế biến. Nhờ vậy cây điều Việt Nam trở thành thương hiệu ở vị trí số 1 về kim ngạch xuất khẩu trên thị trường thế giới. Xuất khẩu hạt điều tăng trưởng liên tục qua các năm: - Năm 2001 lượng xuất khẩu chỉ ở mức 43,6 nghìn tấn, qua 4 năm lượng xuất khẩu đã lên tới 126,8 nghìn tấn vào năm 2006. - Năm 2007, tiếp tục lần thứ 2 Việt Nam đứng số 1 thế giói về xuất khẩu hạt điều, đồng thời đạt mức cao kỷ lục về số lượng cũng như trị giá. Cả năm, nước ta xuất khẩu được 151,73 nghìn tấn hạt điều các loại với trị giá 650,6 triệu USD. Với lượng điều xuất khẩu trong năm 2007, nước ta tiếp tục chiếm trên 50 lượng điều xuất khẩu thế giới. - Con số không chỉ dừng lại ở đó, đến năm 2008, Việt Nam xuất khẩu 167 nghìn tấn nhân điều tương đương kim ngạch 914,34 triệu USD. - Năm 2009, kim ngạch xuất khẩu hạt điều giảm nhẹ 7,06% so với cùng kỳ 2008. Xuất khẩu hạt điều năm 2009 đạt 177,15 tấn, trị giá 846,7 triệu USD. - Năm 2010, cả nước xuất khẩu đạt 198 nghìn tấn hạt điều đến 52 quốc gia và 19 vùng lãnh thổ, thu được 1,14 tỷ USD. trở thành năm đầu tiên xuất khẩu điều vượt qua ngưỡng 1 tỷ đô la. - Năm 2011 + Tháng 1/2011 cả nước xuất khẩu 13.529 tấn hạt điều, thu về 96,45 triệu USD, giảm 20,9% về lượng và giảm 19,1% về kim ngạch so với tháng 12/2010; nhưng tăng 5% về lượng và tăng 38,6% về kim ngạch so với tháng 1/2010. + Theo số liệu thống kê, lượng hạt điều của Việt Nam xuất khẩu trong tháng 2/2011 đạt 5.985 tấn với kim ngạch hơn 41 triệu USD, so với tháng trước giảm 55,8% về lượng và giảm 57,5% về kim ngạch; đồng thời so với cùng kỳ năm 2010 giảm 16,38% về lượng nhưng lại tăng 12,85% về kim ngạch. Tính chung tổng lượng hạt điều xuất khẩu của cả nước trong 2 tháng đầu năm nay đạt 19.596 tấn với kim ngạch 138,1 triệu USD giảm nhẹ 3,5% về lượng nhưng lại tăng 28,6% về kim ngạch so với 2 tháng/10. Có sự gia tăng về kim ngạch chủ yếu là do giá xuất khẩu trung bình của hạt điều trong 2 tháng đầu năm 2011 đứng ở mức 6.856 USD/tấn cao hơn so với cùng kỳ khoảng 1.776 USD/tấn. + Quý I/2011 cả nước xuất khẩu 28,971 tấn hạt điều, thu về 204,74 triệu USD (giảm 5,4% về lượng nhưng tăng 28,34% về kim ngạch so với cùng kỳ năm 2010). Với kết quả ấn tượng này, trong 4 năm liên tục (2006-2010) VN đã trở thành nước có số lượng và kim ngạch xuất khẩu nhân điều số 1 thế giới và giữ vững vị trí nước chế biến đứng thứ 2 thế giới sau Ấn Độ và đứng thứ 3 thế giới về năng suất và sản lượng sau Ấn Độ và bờ biển Ngà. - Ông Nguyễn Thái Học, Chủ tịch Hiệp hội điều VN (VINACAS) cho biết: Ngành điều VN đang thực hiện chiến lược phát triển sản xuất kinh doanh theo hướng: năng suất, chất lượng, hiệu quả và tăng khả năng cạnh tranh, phấn đấu đưa kim ngạch xuất khẩu lên 1,2 tỷ USD vào năm 2015 và 1,5 tỷ USD vào năm 2020. 2.4. Hiệu quả Trong những năm gần đây, tốc độ xuất khẩu điều của Việt Nam liên tục tăng. Năm 2006, kim ngạch xuất khẩu chỉ đạt gần 500 triệu USD. Đến năm 2007, xuất khẩu mặt hàng này của Việt Nam tăng 26% về sản lượng và 34% về giá trị so với 20 năm trước. Tốc độ tăng trưởng không chỉ dừng ở mức độ đó, mà còn tăng hơn nhiều được thể hiện ở năm 2008, tốc độ tăng trưởng này đạt 16% về lượng và 42% về giá trị so với năm 2007. Đến năm 2009, tốc độ tăng trưởng 7,15% về lượng nhưng giảm 7,06% về giá trị so với cùng kỳ 2008. Đến năm 2010, tốc độ này cao hơn hẳn cụ thể tăng 11,8% về lượng và 34% về giá trị so với năm 2009. Trong 2 tháng đầu năm 2011, tốc độ tăng trưởng đạt 16% về lượng và tăng 55,2% về giá trị so với cùng kỳ 2010. Như vậy so với chỉ tiêu đề ra của Bộ Nông nghiệp – Phát triển nông thôn, ngành điều Việt Nam vượt cả 3 chỉ tiêu về sản lượng chế biến, sản lượng nhân điều xuất khẩu và kim ngạch xuất khẩu (vượt từ 27% đến hơn 52%). Tuy nhiên, các chỉ tiêu về diện tích cây điều, năng suất và sản lượng điều nguyên liệu cho chế biến còn thấp (đạt từ 60% đến hơn 87% chỉ tiêu). 2.5. Đánh giá ưu điểm, hạn chế; nêu nguyên nhân 1.1.1. Ưu điểm Việt Nam giữ vị trí số 1 về xuất khẩu nhân điều. Trong 32 nước trồng điều trên thế giới, Việt Nam là 1 trong 3 nước có diện tích và sản lượng điều cao nhất. Hiện diện tích điều của cả nước gần 390 nghìn ha được trồng tập trung nhiều nhất chủ yếu ở các tỉnh Đông Nam Bộ như: Bình Phước, Bà Rịa- Vũng Tàu, Đồng Nai và vùng Tây Nguyên. Việt Nam đã vượt qua Ấn Độ để giành vị trí số 1 trong “làng xuất khẩu điều thế giới” với khối lượng đạt 126.800 tấn, chiếm 37,3% thị trường thế giới. Cùng với thông tin này, Quyền Chủ tịch Hiệp hội điều Việt Nam Nguyễn Đức Thanh cũng dẫn lại nhận định của các doanh nghiệp nhập khẩu điều hàng đầu thế giới tại một hội nghị về điều được tổ chức ở Mỹ hồi tháng 4/2010 vừa qua, cho rằng chất lượng nhân điều Việt Nam thơm ngon hơn hẳn so với sản phẩm của nhiều quốc gia khác. Công bằng mà nói dù không được coi trọng đúng mức nhưng hạt điều nhân xuất khẩu lại chính là mặt hàng Việt Nam thành công nhất trong xuất khẩu trong hơn hai thập kỷ qua. 21 2.5.2. Hạn chế Tuy là nước xuất khẩu nhân điều đứng vị trí số 1 thế giới, nhưng hàng năm Việt Nam phải nhập khẩu một số lượng điều thô đáng kể để đáp ứng công suất chế biến ngày càng tăng. Với diện tích điều hiện có và sản lượng điều thô khoảng 350 nghìn tấn, mới đáp ứng 60% nguyên liệu cho các nhà máy chế biến điều. Do đó, hàng năm VN phải nhập thêm từ các nước trên dưới 250 nghìn tấn điều thô cho chế biến. Như vậy các doanh nghiệp xuất khẩu đang phải nhập tới hơn 40% lượng điều thô. Trong khi đó, tiềm năng trồng điều trong nước không nhỏ, và một số nơi, người nông dân đã phải chặt bỏ cây điều. Năm 2010, ngành Điều thế giới bắt đầu hồi phục trở lại nhưng những yếu tố bất lợi về mùa vụ, sản lượng điều thô và sự biến động của giá cả điều thô sẽ gây những bất lợi cho ngành điều Việt Nam giai đoạn cuối năm 2010 đầu năm 2011 và các năm tiếp theo. Trong đó, khó khăn lớn nhất là nguồn nguyên liệu điều thô cho chế biến xuất khẩu thiếu và bấp bênh. Mặt khác, cây điều trồng trong nước cũng đang bị một số cây trồng khác cạnh tranh, nhất là cây cao su luôn giữ giá cao liên tiếp trong nhiều năm qua. Bên cạnh đó, thiếu lao động khâu chế biến điều và chi phí đầu vào từ khâu trồng, thu hoạch đến chế biến, bảo quản tăng cũng là một trong những khó khăn thách thức trong thời gian tới. Có thể nói xuất khẩu điều của Việt Nam khá chật vật. Trong những năm qua, kim ngạch xuất khẩu không những không ổn định mà còn sụt giảm. Diện tích trồng điều của cả nước lại có xu hướng "co" lại, sản lượng bấp bênh; thị trường giá cả thu mua không ổn định; chưa có sự gắn kết chặt chẽ giữa vùng nguyên liệu và cơ sở chế biến; chưa có sự liên kết, thống nhất giữa các doanh nghiệp nên đã tạo sự cạnh tranh không lành mạnh… Giá bán quá cao cộng với có quá ít dòng sản phẩm để người tiêu dùng lựa chọn (Ấn Độ có bánh kẹo chế biến từ hạt điều, chocolate, mè hạt điều... còn Việt Nam thì đơn điệu) nên hạt điều chưa phải là dòng sản phẩm phổ biến. Ông Nguyễn Đức Thanh, phó chủ tịch hiệp hội Điều Việt Nam từng thừa nhận: "Lâu nay hầu 22 như các doanh nghiệp chỉ chú trọng đến xuất khẩu mà bỏ quên thị trường nội địa”. Sản phẩm hạt điều chế biến mới ở dạng bán thành phẩm, thiếu đa dạng hóa sản phẩm nên giá trị hàng hóa chưa được nâng cao. 2.5.3. Nguyên nhân Theo Vinacas, những năm gần đây, năng suất cây điều liên tục sụt giảm do giá vật tư tăng cao, người trồng điều bị lỗ vốn nên ít có khả năng đầu tư và nảy sinh tâm lý chán nản, bỏ bê chăm sóc. Năm 2009, tình trạng mất mùa điều diễn ra ở khắp các tỉnh Đồng Nai, Bình Dương, Bình Phước, cùng tác động của những đợt mưa trái mùa vừa qua đã làm cho hơn 100 nghìn ha điều bị nhiễm bệnh cho năng suất rất thấp khiến sản lượng điều trong nước sụt giảm đáng kể (năm 2007 sản lượng điều thô đạt 400 nghìn tấn nhưng năm 2008 chỉ còn 350 nghìn tấn và năm 2009 sản lượng thấp hơn nhiều). Năng suất thấp, cùng với giá hạt điều thô rất thấp trên thị trường thế giới tiếp tục gây khó khăn cho người trồng điều. Hiện nay, thương lái thu mua tại vườn chỉ với giá 6,8- 7 nghìn đồng/kg, giảm 3- 5 nghìn đồng/kg so với thời điểm đầu năm 2009 khiến nông dân lỗ nặng. Vì vậy, ở một số nơi, người nông dân ồ ạt chặt bỏ cây điều để trồng cây khác với hy vọng mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn khiến diện tích trồng điều trong nước bị sụt giảm khá lớn. Một tính toán đơn giản sau đây cũng đủ cho thấy việc nông dân Việt Nam ruồng bỏ cây điều để chạy theo các loại cây trồng khác là điều hoàn toàn dễ hiểu. Đó là, nếu chia đều tổng kim ngạch xuất khẩu ở thời điểm năm 1992 cho mỗi héc ta diện tích bốn loại cây công nghiệp lâu năm chủ yếu được trồng tại các vùng đất trù phú của Tây Nguyên và Đông Nam bộ thì cây tiêu đạt kỷ lục 2.391 USD, cây cà phê về nhì với 832 USD, cây điều đứng áp chót với 523 USD và cây cao su “đội sổ” với 315 USD. Còn ở thời điểm cây điều đạt kỷ lục năm 2007 thì chính nó lại ở vị trí “đội sổ” vì chỉ tăng được 964 USD, trong khi cây cao su cũng tăng được 2.189 USD, còn cà phê tăng được 2.871 USD và cây tiêu tăng kỷ lục 3.209 USD. Mặc dù tăng tốc xuất khẩu ngoạn mục và cũng được giá như vậy, nhưng vị thế của cây điều trong các loại cây trồng của Việt Nam lại đang bị lung lay. Trước hết, các số liệu thống kê của Việt Nam cho thấy cho dù đạt được nhịp độ tăng bình 23 quân xấp xỉ 10%/năm trong 17 năm qua, đứng thứ ba về nhịp độ tăng trong số sáu loại cây công nghiệp lâu năm (gồm: cao su, cà phê, dừa, chè, điều và hồ tiêu), nhưng tỷ trọng của cây điều trong tổng diện tích cây công nghiệp lâu năm đã từ 24,1% năm 2006 giảm chỉ còn 20,6% năm 2009. Về số tuyệt đối thì giảm từ kỷ lục 440 nghìn ha xuống chỉ còn 398 nghìn ha, tức là mất 42 nghìn ha. Đây chính là nguyên nhân quan trọng hàng đầu khiến cho ngành công nghiệp chế biến điều vốn là niềm tự hào của Việt Nam những năm gần đây lâm vào tình trạng thiếu nguyên liệu. Khởi điểm thiếu điều thô cho công nghiệp chế biến có nhiều khả năng là năm 2005. Và khối lượng bị thiếu trong hai năm 2006 và 2007 cũng chỉ mới khoảng trên 10 nghìn tấn, nhưng năm 2008 đã tăng vọt lên hơn 60 nghìn tấn, năm 2009 là trên 70 nghìn tấn, năm 2010 lập kỷ lục với 194 nghìn tấn và được bù đắp bằng điều nhập khẩu. Các con số nói trên cũng chưa có dấu hiệu dừng lại. Có thể khẳng định rằng, dù có nhiều nguyên nhân, nhưng nguyên nhân quan trọng nhất khiến cây điều thất thế so với các cây công nghiệp lâu năm khác nói riêng và cây trồng nói chung của Việt Nam là do năng suất điều của nước ta vẫn còn quá thấp. Các số liệu thống kê của nước ta và FAO cho thấy, trong 17 năm gần đây, năng suất điều của nước ta tăng bình quân 5,4%/năm và với nhịp độ tăng như vậy thì có lẽ phải mất khoảng ba thập kỷ nữa năng suất điều của Việt Nam mới theo kịp năng suất điều bình quân của thế giới. Tất cả những điều nói trên cho thấy, cho dù điều nhân là thứ nông sản đắt tựa vàng trên thị trường thế giới, nhưng nếu không có những giải pháp đủ mạnh, diện tích điều không những thiếu hụt so với năng lực chế biến như hiện nay, mà sẽ tiếp tục “co lại” nhanh hơn. Như vậy ngành công nghiệp chế biến điều của Việt Nam sẽ phải tiếp tục tăng nhập khẩu điều thô và một khi điều này không thể tiếp tục, công nghiệp chế biến điều tất yếu cũng lập tức phải “co lại” và vị trí cường quốc xuất khẩu điều số 1 của Việt Nam cũng sẽ chấm dứt. Theo Hiệp hội điều Việt Nam (Vinacas), diện tích cây điều của nước ta vào khoảng 400 nghìn ha trong đó có khoảng 300 nghìn ha đang thu hoạch, giảm 30 24 nghìn ha so với vụ điều năm 2008. Do từ những tháng đầu năm 2009, những đợt mưa trái mùa đã làm cho trên 100 nghìn ha cây điều ở các tỉnh Bình Phước, Bình Dương, Đồng Nai, Tây Ninh… bị nhiễm bệnh, ảnh hưởng rất lớn đến năng suất (bình quân chỉ từ 200 đến 500 kg trái/ha) là cho sản lượng điều thô năm nay dự kiến sẽ sụt giảm nhiều so với các năm trước. Mặt khác, nguyên nhân sụt giảm diện tích cũng là do giá vật tư nông nghiệp những năm gần đây tăng cao trong khi giá mua hạt điều lại giảm xuống khá thấp làm cho nhiều hộ trồng điều bị lỗ. Năng suất điều bình quân hiện nay chỉ đạt khoảng 1 tấn/ha, giá bán điều thô tại vườn của nông dân chỉ vào khoảng 6,8- 7 nghìn đồng/kg, chỉ bằng chi phí đầu tư nên người nông dân hầu như không thu được lợi gì từ vườn điều. Doanh nghiệp nhập khẩu điều thô tới hơn 40%, trong khi nông dân chặt bỏ cây điều không phải do giá trị hạt điều nguyên liệu của Việt Nam thấp mà là do thiếu sự kết hợp chặt chẽ giữa doanh nghiệp và người dân tạo điều kiện cho thương lái "hoành hành". Mức giá bán tại vườn là 6.800 đồng/kg nhưng doanh nghiệp chế biến phải thu mua từ thương lái tới 11 nghìn đồng/kg. Trong khi đó, nông dân không thể tiếp cận để bán điều thô trực tiếp cho nhà máy. Mức giá mua từ thương lái cao hơn giá điều thô của một số nước trên thế giới nên nhiều doanh nghiệp đã quay sang nhập khẩu điều thô thay vì hợp tác lâu dài với nông dân để xây dựng vùng nguyên liệu bền vững. Lý giải vấn đề này, ông Nguyễn Đức Thanh, quyền Chủ tịch Vinacas phân trần, bên cạnh những doanh nghiệp tiếp tục đầu tư cho vùng nguyên liệu, có nhiều doanh nghiệp tính toán lợi nhuận trước mắt, nhập khẩu điều thô từ các nước Tây Phi, đồng thời đầu tư cho vùng nguyên liệu theo cách bỏ lửng để… "dìm" giá nông dân. Một điểm yếu nữa là tổ chức chế biến của ngành điều nước ta rất manh muốn và tự phát, năng suất lao động còn thấp, sản phẩm không đa dạng và ít sản phẩm có hàm lượng giá trị gia tăng cao. Hiện nay cả nước có 203 doanh nghiệp tham gia xuất khẩu nhưng đa phần có quy mô nhỏ, thậm chí một số doanh nghiệp xuất khẩu điều chưa có nhà máy chế biến. Với quy mô sản xuất và xuất khẩu nhỏ lẻ, các doanh nghiệp ít có khả năng đầu tư lớn cho vùng nguyên liệu là điều dễ hiểu. 25 CHƯƠNG III: MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM NÂNG CAO KHẢ NĂNG CẠNH TRANH VÀ HIỆU QUẢ XUẤT KHẨU HẠT ĐIỀU VIỆT NAM TRONG THỜI GIAN TỚI 3.1. Một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao khả năng cạnh tranh Các nhà sản xuất và xuất khẩu trong nước đang tiếp tục triển khai nhiều giải pháp về quy hoạch, sản xuất và chế biến để duy trì vị trí đứng đầu thế giới về xuất khẩu mặt hàng này. Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn vừa công bố Chiến lược phát triển ngành điều đến năm 2011 theo hướng phát triển diện tích điều chất lượng cao đi đôi với việc hình thành những có sở chế biến quy mô lớn và đa dạng hoá sản phẩm điều chế biến. Việc đổi mới công nghệ chế biến, đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm cũng được ngành điều chú trọng để tạo dựng và giữ vững thương hiệu hạt điều Việt Nam trên thị trường thế giới. Theo Chủ tịch VINACAS, mục tiêu đề ra của ngành điều đến năm 2020 là giữ diện tích trồng điều từ 315- 350 nghìn ha. Trong đó, tập trung vùng Đông Nam bộ 180- 200 nghìn ha, Tây Nguyên 90- 100 nghìn ha và Duyên Hải Nam Trung bộ 25- 30 nghìn ha; sản lượng điều thô cho chế biến 350.000- 400.000 tấn; kim ngạch xuất khẩu đạt 1,5 tỷ USD vào năm 2020. Để chủ động nguồn điều thô cho các nhà máy chế biến điều xuất khẩu, ngoài việc tập trung đầu tư xây dựng vùng nguyên liệu trong nước, ngành điều hướng đến gắn với vùng nguyên liệu Campuchia và có thể cả Lào để hình thành vùng nguyên liệu chung 3 nước, phấn đấu đến năm 2020 đạt diện tích 600 nghìn ha. Trong đó, Việt Nam khoảng 300 nghìn ha, Campuchia 250 nghìn ha và Lào khoảng 50 nghìn ha, với sản lượng 1,2- 1,4 tấn/ha (hiện chỉ đạt gần 1 tấn/ha). Tiếp tục thực hiện chương trình giống điều quốc gia, thành lập Viện Nghiên cứu điều Việt Nam với 3 Trung tâm ở Đông Nam bộ, Tây Nguyên và Duyên Hải Nam Trung bộ nhằm phát triển giống điều quốc gia đến năm 2020 theo hướng 26 năng suất cao, chất lượng hạt tốt. Hiện ngành điều hướng đến tuyển chọn, lai tạo và đưa vào sản xuất nhiều giống điều cho năng suất cao 2,5- 3 tấn/ha, hạt to làm tăng tỷ lệ nhân từ 27- 34% như giống PN1, CH1, LG1, còn tập đoàn giống MH có khả năng cho năng suất 3- 4 tấn/ha; thành công trong việc sản xuất giống điều ghép cho chất lượng cao, giúp giá thành giảm từ 10 nghìn đ/cây xuống chỉ còn 4- 5 nghìn đồng/cây. Ngành điều cũng sẽ hình thành bốn trung tâm chế biến xuất nhập khẩu điều lớn của toàn quốc trên cơ sở tổ chức hoạt động hiệu quả nhóm 20 doanh nghiệp xuất khẩu hạt điều hàng đầu Việt Nam hiện nay hướng đến chất lượng sản phẩm, vệ sinh an toàn thực phẩm theo tiêu chuẩn quốc tế ISO, HACCP, GMP để đưa uy tín hạt điều VN ngày càng cao trên thị trường quốc tế. Bên cạnh đó, VINACAS sẽ nghiên cứu phối hợp với các đơn vị hội viên sản xuất máy móc thiết bị của ngành điều đề xuất đề án phân loại nhân điều xuất khẩu bằng máy tự động và đề án sản xuất dầu vỏ hạt điều xuất khẩu. Tiến tới xây dựng thương hiệu điều "made in Vietnam " cho các sản phẩm điều có hàm lượng giá trị gia tăng cao, đủ sức cạnh tranh, hội nhập kinh tế quốc tế. 3.2. Một số giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao hiệu quả xuất khẩu cũng như chất lượng hạt điều Trong thời gian tới, cây điều sẽ được phát triển trên những địa bàn có điều kiện, nhất là những vùng đất xám ở Tây nguyên, Đông Nam bộ, Duyên hải Nam Trung bộ. Các địa phương trồng điều rà soát quy hoạch, bảo đảm đất trồng điều phải phù hợp và có khả năng thâm canh cho năng suất cao, theo hướng hình thành những vùng nguyên liệu tập trung; đồng thời chuyển một số diện tích điều không có khả năng thâm canh sang trồng cây khác để nâng cao hiệu quả sử dụng đất. Thay thế dần giống điều cũ bằng giống mới có năng suất, chất lượng cao; đổi mới thiết bị và công nghệ chế biến theo hướng hiện đại hóa, chế biến sâu. Chuyển đổi mạnh từ trồng trọt và chế biến phân tán, quy mô nhỏ sang sản xuất hàng hóa theo hướng công nghiệp và bán công nghiệp trên cơ sở quy hoạch vùng sản xuất tập trung. Phát triển ngành điều gắn kết chặt chẽ, đồng bộ từ khâu sản xuất- thu mua- chế biến- bảo quản- tiêu thụ, đồng thời ứng dụng nhanh các tiến bộ khoa học kỹ thuật về giống, kỹ thuật canh tác, quy trình công nghệ để nâng cao năng suất, chất 27 lượng sản phẩm. Xây dựng vùng nguyên liệu kết hợp với vùng chế biến (kể cả các sản phẩm phụ) để tạo ra ngày một nhiều sản phẩm có chất lượng cao, khối lượng hàng hóa lớn, chất lượng đồng đều, bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm phục vụ tiêu thụ nội địa và xuất khẩu. Đối với diện tích điều trên đất rừng sản xuất thì thực hiện theo chế độ khoán, cho thuê đất nông nghiệp và rừng theo chủ trương của Chính phủ để người nhận khoán có điều kiện đầu tư thâm canh. Đối với diện tích điều trồng trên đất rừng phòng hộ thì tiếp tục khoán cho các hộ bảo vệ và hỗ trợ đầu tư thâm canh tăng năng suất, cũng như tăng khả năng phòng hộ của rừng trồng. Về lâu dài để có vườn điều tốt, năng suất cao thì giải pháp căn cơ nhất là phải tiến hành thay đổi giống cũ, trồng các giống điều ghép đã được Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn công nhận để đảm bảo được năng suất cao và bền vững thì đối với các vườn điều hiện tại trước mắt, ngoài các giải pháp kỹ thuật cần phải lưu ý đầu tư chăm sóc như bón phân, tạo cành tỉa tán, phòng trừ sâu bệnh hại, thì việc áp dụng các chế phẩm có tác dụng làm tăng tỷ lệ loại hoa lưỡng tính, tăng tỷ lệ đậu quả, giảm tỷ lệ rụng quả sẽ góp phần rất quan trọng trong việc tăng năng suất và chất lượng hạt. Về đầu tư máy móc thiết bị cho ngành điều nhằm giải quyết tình trạng thiếu lao động khâu chế biến hạt điều, VINACAS đã thành công bước đầu việc nghiên cứu, thiết kế chế tạo thực nghiệm thiết bị tự động tách vỏ cứng hạt điều; đồng thời chế tạo thành công và áp dụng rộng thiết bị bóc vỏ lụa nhân điều cho kết quả tăng năng suất lao động từ 10- 20 lần so với lao động thủ công, giảm thiểu hao hụt trong quá trình chế biến, đem lại hiệu quả kinh tế rõ rệt. Hiện VINACAS và các cộng sự đang tiếp tục nghiên cứu để các thiết bị này cho năng suất cao hơn, chất lượng tốt hơn, giá thành hạ hơn để tạo ra một cuộc cách mạng trong thiết bị tự động chế biến hạt điều.