Mô hình Nhà nước Việt Nam thời kỳ phong kiến

cßn l¹i lµ 5 dinh ®Þa ph−¬ng. 44. Bèi c¶nh n−íc §¹i ViÖt ®Çu thÕ kû XVII kh«ng cho phÐp chóa TrÞnh cã thÓ phÕ truÊt vua Lª (Lª Trung H−ng) v× chÝnh thùc tÕ thÊt b¹i, c« lËp cña nhµ M¹c vµ thùc tÕ th¾ng thÕ cña ngän cê Lª Trung H−ng ®· lµm chóa TrÞnh hiÓu uy tÝn to lín kh«ng g× lay chuyÓn næi cña nhµ Lª, nhµ Lª lµ khu«n mÉu cña nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam. 45. TrÞnh C−¬ng (1686 - 1792) lµ vÞ vua cã tµi, lµ nhµ chÝnh trÞ, nhµ qu¶n lý hµnh chÝnh giái. D−íi thêi nµy, d©n ca ngîi: Ph¸p luËt ®−îc qui ®Þnh l¹i râ rµng, nh©n ®¹o, x· héi ®−îc lËp l¹i kØ c¬ng; Ban hµnh nhiÒu qui ®Þnh nh− cÊm uèng r−îu vµ ®¸nh b¹c, cÊm ®−îc sù ¨n ch¬i r«ng dµi; Ng¨n ngõa ®−îc thãi cÇu c¹nh, −a may, ph¶i phÊn ®Êu b»ng chÝnh n¨ng lùc cña m×nh. 56 ë chÝnh dinh, bªn c¹nh chóa cã bèn viªn quan cao cÊp vµ c¸c ty. Trong c¸c ty cã ba ty c¬ b¶n lµ: Ty X¸ sai víi chøc n¨ng chñ yÕu lµ qu¶n lý hµnh chÝnh, t− ph¸p, do §« tri ®øng ®Çu; Ty T−íng thÇn chñ yÕu qu¶n lý tµi chÝnh, do Cai b¹ ®øng ®Çu; Ty lÖnh sö phô tr¸ch nghi lÔ, tÕ tù, do Nha óy ®øng ®Çu. Dinh ®Þa ph−¬ng ®−îc tæ chøc pháng theo m« h×nh cña ChÝnh dinh, nh−ng ®−îc gi¶n l−îc hãa. Cã dinh chØ cã mét ty lµ ty lÖnh sö, hoÆc cã hai ty: ty LÖnh sö vµ ty X¸ sai hoÆc Ty X¸ sai vµ ty T−íng thÇn. D−íi dinh lµ phñ, do Tri phñ ®øng ®Çu. D−íi phñ lµ huyÖn, do Tri huyÖn ®øng ®Çu. CÊp c¬ së lµ x·. X· ®−îc chia ra lµm nhiÒu lo¹i, tïy theo sè l−îng ng−êi (cã lÏ lµ sè d©n ®inh). ChÝnh quyÒn ë cÊp x· gåm: x· tr−ëng vµ thÇn t−íng (gièng nh− kh¸n th− - lµ ng−êi tr«ng coi trËt tù an ninh trong x·, sau nµy c«ng viÖc cña Kh¸n th− ®−îc chuyÓn sang cho Tr−¬ng tuÇn, mét phÇn cho Phã lý tr−ëng ®¶m tr¸ch ®Ó qu¶n lý x· th«n, thu thuÕ, phôc dÞch). X· d−íi 1000 ng−êi cã 18 t−íng thÇn vµ x· tr−ëng; x· tõ 400 ng−êi trë xuèng cã 8 t−íng thÇn, x· tr−ëng; x· d−íi 200 ng−êi cã 2 t−íng thÇn, x· tr−ëng; x· tõ 70 ng−êi trë xuèng cã 1 t−íng thÇn hoÆc x· tr−ëng. Vµo thêi kú nµy, chÕ ®é mua b¸n chøc t−íc ®Æc biÖt ph¸t triÓn vµ trë thµnh ph−¬ng thøc chñ yÕu ®Ó tuyÓn chän quan l¹i. Lª Quý §«n cho biÕt, theo quy ®Þnh n¨m Êt tþ, ®êi Th¸i B¶o (1725), gi¸ mét t−íng thÇn lµ 49 quan vµ mét x· tr−ëng lµ 41 quan, "do ®ã mµ mäi ng−êi tranh nhau nép tiÒn lÜnh b»ng, ®Õn nay ®· cã chç mét x· cã ®Õn 16 hay 17 t−íng thÇn, h¬n 20 x· tr−ëng"46. Bé m¸y hµnh chÝnh cµng ngay cµng ph×nh to, tham « nhòng l¹m, t×m mäi c¸ch ®ôc khoÐt v¬ vÐt cña d©n, nhµ n−íc kh«ng thÓ nµo qu¶n lý ®−îc. Tõ n¨m 1732 "viÖc ®Æt x· tr−ëng ®Òu do ë d©n" vµ nh− thÕ, theo Phan Huy chó "chøc x· tr−ëng kh«ng ®−îc coi träng n÷a"47 Sù bÊt lùc cña nhµ n−íc phong kiÕn trong viÖc 46. Lª Quý §«n. Toµn tËp. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ N«i, 1977, T1, tr 148. 47. Phan Huy Chó. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, T1, tr 480. 57 qu¶n lý c¸c x· tr−ëng, phã mÆc cho lµng tù quyÕt ®Þnh ng−êi l·nh ®¹o cña m×nh, xÐt vÒ mÆt h×nh thøc lµ sù më réng quyÒn tù trÞ cña lµng x· nh−ng trong thùc tÕ ®©y lµ sù bá mÆc cho bä c−êng hµo hoµng hµnh g©y ra v« vµn tÖ n¹n ë ®Þa ph−¬ng. §Õn n¨m 1744, chóa NguyÔn chia §µng Trong thµnh c¸c dinh nhá, 12 dinh vµ mét trÊn. §øng ®Çu dinh lµ §« ®èc, ®øng ®Çu trÊn lµ TrÊn thñ. Dinh ®−îc chia ra thµnh c¸c huyÖn, ®øng ®Çu huyÖn vÉn lµ Tri huyÖn (còng cã dinh l¹i chia thµnh c¸c phñ do TuÇn phñ ®øng ®Çu, råi phñ l¹i ®−îc chia thµnh c¸c huyÖn - vÝ dô nh− dinh Qu¶ng Ng·i). D−íi huyÖn vÉn lµ cÊp x·. ë miÒn nói vµ ven biÓn, ®¬n vÞ c¬ së cã c¸c tªn gäi kh¸c nhau (x·, ph−êng, nËu, man), ®Æc biÖt, gi÷a c¸c ®¬n vÞ nµy vµ c¸c ch©u th× cã c¸c thuéc, ®øng ®Çu thuéc lµ Cai thuéc, Ký thuéc, tïy theo thuéc lín nhá.48 Tãm l¹i, cïng víi viÖc më réng l·nh thæ vÒ phÝa Nam, tr¶i qua h¬n 200 n¨m chia c¾t tõ n¨m 1572 ®Õn hÕt thêi Lª, mÆc dï cã nhiÒu thay ®æi, xuÊt, nhËp, chóng ta vÉn thÊy xu h−íng chung cña nhµ n−íc c¸c thêi Ng« - §inh - TiÒn Lª - Lý - TrÇn - Hå - Lª lµ ®· tõng b−íc s¾p ®Æt c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh vµ x©y dùng mét bé m¸y nhµ n−íc qu©n chñ víi hÖ thèng chÝnh quyÒn chñ yÕu gåm 4 cÊp: Trung −¬ng, trÊn - lé - dinh, huyÖn - ch©u, lµng - x·. Ngoµi ra cßn cã ®¹o, phñ, tæng ®−îc quan niÖm nh− mét cÊp trung gian, trong ®ã phñ lµ cÊp phøc t¹p nhÊt. ChÝnh quyÒn T©y S¬n: ThÕ kû 18: §µng trong l©m vµo khñng ho¶ng do tÇng líp quÝ téc §µng Trong ¨n ch¬i xa xØ. M©u thuÉn x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn. Bu«n b¸n trªn BiÓn §«ng b−íc vµo thêi kú suy tho¸i, dÉn ®Õn khëi nghÜa T©y S¬n (1771), ph¸t triÓn m¹nh, nhanh. 48. §inh Gia Trinh. S¬ th¶o lÞch sö Nhµ n−íc vµ ph¸p quyÒn ViÖt Nam, TËp I.Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1968, tr 206. 58 ChÝnh quyÒn T©y S¬n còng lµ chÝnh quyÒn qu©n sù. Quang Trung cai trÞ ®Êt n−íc chñ yÕu b»ng mÖnh lÖnh, trªn thùc tÕ ch−a bao giê chÝnh quyÒn T©y S¬n ®−îc x©y dùng trong ®iÒu kiÖn hßa b×nh. §Æc ®iÓm chung nhÊt lµ phÇn lín ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn qu©n sù cã hiÖu qu¶ tøc thêi. H¹n chÕ: Kh«ng thÓ cã mét m« h×nh qu¶n lý trong x· héi thêi b×nh, nã chøa ®ùng mét khuynh h−íng cùc ®oan, qu©n phiÖt, bãc lét d©n chóng, kh«ng cã giíi h¹n quyÒn lùc. §»ng Ngoµi: Kiªu binh næi lo¹n; §»ng Trong: Kh«ng kiÓm so¸t ®−îc quyÒn lùc. TriÒu T©y S¬n: B¾t bí tïy tiÖn... Tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng TriÒu ®¹i Quang Trung (T©y S¬n) (1788 - 1802) VÒ c¬ b¶n, Quang Trung vÉn gi÷ c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh ®· cã tõ tr−íc. ë cÊp trÊn, ®øng ®Çu lµ TrÊn thñ (quan vâ), hai quan v¨n lµ HiÖp trÊn vµ Tham trÊn gióp TrÊn thñ qu¶n lý hµnh chÝnh, t− ph¸p. D−íi trÊn lµ phñ, huyÖn. §øng ®Çu mçi phñ, huyÖn cã Ph©n tri (quan v¨n) vµ Ph©n xuÊt (quan vâ) do nhµ vua bæ nhiÖm. D−íi huyÖn lµ tæng. Mçi tæng qu¶n lý vµi x·, ®øng ®Çu lµ Tæng Tr−ëng. ë giai ®o¹n nµy, x· vÉn lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së, do x· tr−ëng ®øng ®Çu. Nh×n chung, triÒu ®¹i Quang Trung, do tån t¹i qu¸ ng¾n ngñi vµ nhÊt lµ ph¶i tËp trung vµo mét sè c«ng viÖc cã ý nghÜa sèng cßn nh− kh«i phôc kinh tÕ, chèng l¹i cuéc tÊn c«ng cña NguyÔn ¸nh, nªn ch−a cã ®iÒu kiÖn b¾t tay vµo viÖc c¶i tæ bé m¸y nhµ n−íc còng nh− c¶i c¸ch tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng. Tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng triÒu ®¹i Quang Trung vÒ h×nh thøc, c¬ b¶n pháng theo triÒu Lª s¬, nh−ng vÒ tÝnh chÊt th× mang nÆng tÝnh qu©n sù. 59 H×nh 9: Tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng thêi kú néi chiÕn §¹o (Tham chÝnh, Gi¸m s¸t Ngù sö) Phñ (Phó sü) Ch©u, huyÖn (HuyÖn thõa, TrÝ huyÖn) Tæng (Tæng chÝnh Trïm tæng) Xø (TrÊn thñ, HiÕn s¸t sø, §« binh) Phñ (Tri phñ) HuyÖn, ch©u (Tri huyÖn) Dinh (Ty x¸ sai, Ty t−íng, Ty lÖnh sö) Phñ (Tri phñ) HuyÖn, ch©u (Tri huyÖn) Thuéc TrÊn (TrÊn thñ, HiÖp trÊn, Tham trÊn) Phñ (Ph©n tri, ph©n xuÊt) HuyÖn (Ph©n tri, ph©n xuÊt) Tæng X· (x· tr−ëng) X· (x· tr−ëng) X· (x· tr−ëng) X· (x· tr−ëng) M¹c §µng ngoµi §µng trong T©y S¬n 60 PhÇn 5 Thêi NguyÔn (tõ n¨m ®Çu thÕ kû XIX ®Õn n¨m 1858): M« h×nh tËp quyÒn chuyªn chÕ 5.1. Tæ chøc chÝnh quyÒn ë trung −¬ng Thêi kú nµy ®Êt n−íc réng vµ giµu tiÒm n¨ng, §øng ®Çu lµ Vua (hoµng ®Õ) n¾m hÕt mäi quyÒn hµnh trong tay, d−íi vua lµ 6 Bé (L¹i, Hé, LÔ, Binh, H×nh, C«ng) do Th−îng th− ®øng ®Çu, cã c¸c Tham tri, ThÞ lang gióp viÖc. D−íi c¸c bé cã c¸c Khoa (L¹i, Hé, LÔ, Binh, H×nh, C«ng) do cÊp sù trung ®øng ®Çu vµ s¸u tù (th¸i th−êng, ®¹i lý, quang léc, hång l«, th¸i béc, th−îng b¶o) do tù khanh ®øng ®Çu chuyªn tr¸ch tõng viÖc, chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc vua. Bªn c¹nh bé, Khoa cã nhiÖm vô vµ quyÒn h¹n kiÓm so¸t c«ng viÖc cña c¸c Bé vµ c¸c c¬ quan nhµ n−íc kh¸c ë trung −¬ng. Ngoµi c¸c Bé, Khoa, Tù cßn cã c¸c c¬ quan chuyªn m«n gäi lµ c¸c ViÖn, Gi¸m, Ty, Phñ. §ã lµ Hµn L©m ViÖn: coi viÖc biªn so¹n, th¶o v¨n tõ, s¾c, mÖnh cña vua, th¶o luËn kinh ®iÓn. Quèc Tö Gi¸m: coi viÖc gi¶ng d¹y kinh s¸ch, ®µo t¹o nh©n tµi...Kh©m Thiªn Gi¸m trong coi viÖc quan s¸t tinh tó, khÝ t−îng, lµm lÞch. Th¸i Y ViÖn nghiªn cøu viÖc ®iÒu trÞ bÖnh tËt, thuèc thang chñ yÕu ®Ó phôc vô nhµ vua vµ hoµng téc. Tõ tÕ ty coi viÖc gi÷ g×n c¸c dông cô, vËt phÈm tÕ tù. BÞ nhiÒu ®Þnh kiÕn tõ phÝa c¸c tÇng líp c− d©n. (NguyÔn ¸nh chèng l¹i phong trµo T©y S¬n lµ phong trµo ®−îc ng−êi d©n ñng hé, bÊt lîi vÒ chÝnh trÞ. NguyÔn ¸nh cã rÊt nhiÒu kÎ thï lµ cùu thÇn nhµ Lª, ng−êi thuéc nghÜa qu©n T©y S¬n...). Thêi kú nµy ®· x©y dùng mét triÒu ®×nh trung −¬ng víi c¸c c¬ quan chøc n¨ng hoµn bÞ, gåm cã lôc bé, c¸c c¬ quan chuyªn tr¸ch (nh− viÖn c¬ mËt, t«n nh©n phñ, quèc sö qu¸n, th¸i y viÖn). §Ò cao Khæng gi¸o vµ coi ®ã lµ m« h×nh cai trÞ h÷u hiÖu nhÊt. 61 - Vua kh«ng chia sÎ quyÒn lùc víi bÊt cø thÕ lùc nµo: LËp ra tø bÊt (kh«ng lËp tÓ t−íng; kh«ng lËp hoµng hËu49; kh«ng lÊy Tr¹ng Nguyªn; kh«ng phong V−¬ng); - §Ò cao Nho gi¸o (Nho gi¸o cùc ®oan), coi ®ã lµ hÖ t− t−ëng h÷u hiÖu nhÊt; - Chän HuÕ lµ kinh s− (trung t©m) - §Þnh chÕ c«ng ®ång: (1 th¸ng cã 4 ngµy cho häp c¸c quan tõ tø phÈm gãp ý vÒ ý kiÕn cña vua kh«ng bÞ trõng ph¹t); ChÕ ®é ®×nh nghÞ: (C¸c quan tõ lôc phÈm trë lªn gãp ý trùc tiÕp); §Æt ra T«n Nh©n Phñ - Héi ®ång hoµng téc gãp ý cho vua - Quay trë l¹i më khoa thi thu hót nh©n tµi; VÒ ph¸p luËt: D−íi thêi Gia Long, thi hµnh mäi biÖn ph¸p tËp trung quyÒn lùc vµo trong tay hoµng ®Õ, bé luËt Gia Long m« pháng luËt nhµ Thanh (ph¶n ¸nh ý nguyÖn chñ quan). Nh÷ng c¶i c¸ch hµnh chÝnh d−íi thêi Minh M¹ng: Gi¶i thÓ dinh, trÊn thµnh tØnh, t¨ng c¸c biÖn ph¸p chuyªn chÕ, ban hµnh c¸c ®¹o luËt c«ng vô. Nhµ NguyÔn b¹c nh−îc kh«ng chèng cù næi giÆc Ph¸p v× d©n chèng ®èi, kh«ng h−ëng øng; qu¸ l¹c hËu vÒ mÆt nhËn thøc; phô thuéc qu¸ nÆng nÒ vµo mét nÒn kinh tÕ lÊy n«ng nghiÖp lµm gèc... 5.2. Tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng TriÒu NguyÔn (1802 - 1884) 5.2.1. Tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng TriÒu NguyÔn trong giai ®o¹n tõ n¨m 1802 ®Õn n¨m 1831 Sau khi ®¸nh b¹i nhµ T©y S¬n, tr−íc t×nh h×nh khã kh¨n phøc t¹p, v−¬ng triÒu NguyÔn kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng vµ uy tÝn trùc tiÕp qu¶n lý hai vïng 49. Trong lÞch sö ViÖt Nam, chøc vÞ hoµng hËu xuÊt hiÖn tõ khi Ng« QuyÒn x−ng v−¬ng n¨m Kû Hîi (939) lËp D−¬ng ThÞ lµm Hoµng HËu. N¨m Canh Ngä (970) §inh Tiªn Hoµng lËp 5 Hoµng hËu lµ §an Gia, Trinh Minh, KiÒu Quèc, Cå Quèc, Ca ¤ng nh−ng kh«ng nãi ai lµ chÝnh thª. Nhµ NguyÔn kh«ng lËp Hoµng hËu (duy nhÊt cã Nam Ph−¬ng Hoµng hËu). 62 Nam - B¾c réng lín cña ®Êt n−íc. Nhµ vua ®· ph¶i chÊp nhËn mét biÖn ph¸p linh ho¹t, t¹m thêi ®Æt hai vïng B¾c Hµ vµ Gia §Þnh gäi lµ B¾c Thµnh vµ Gia §Þnh Thµnh, giao cho vâ quan cao cÊp qu¶n lý. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ gi÷a cÊp trung −¬ng vµ c¸c trÊn, lé ë B¾c Hµ; dinh trÊn, ®¹o ë Gia §Þnh xuÊt hiÖn mét cÊp trung gian. §©y lµ ®Æc tr−ng c¬ b¶n trong hÖ thèng tæ chøc chÝnh quyÒn c¸c cÊp v−¬ng triÒu NguyÔn tõ n¨m 1802 ®Õn n¨m 1831 (®−îc quan niÖm lµ mét thêi kú qu¸ ®é). Nh− vËy, ë thêi kú nµy, nÕu nh− ë miÒn Trung, gi÷a triÒu ®×nh vµ phñ, huyÖn, ch©u chØ cã mét cÊp lµ trÊn (dinh, doanh) th× ë Nam vµ B¾c cã hai cÊp ®ã lµ thµnh vµ trÊn. ë cÊp thµnh, ngoµi c¸c chøc quan nh−: tæng trÊn (vâ quan) ®øng ®Çu cÊp thµnh, hiÖp tæng trÊn vµ tham hiÖp tæng trÊn (v¨n quan), cßn cã 3 tµo gióp viÖc: Hé tµo kiªm viÖc C«ng; Binh tµo kiªm viÖc LÔ; H×nh tµo kiªm viÖc L¹i. Bªn c¹nh 3 tµo do ThÞ Lang phô tr¸ch cßn cã T¶ Thõa Ty vµ H÷u Thõa Ty do Th«ng ph¸n, Kinh lÞch ®øng ®Çu qu¶n 6 phßng L¹i, Binh, H×nh, Hé, LÔ, C«ng. Nh− vËy, ngay tõ buæi ®Çu qu¶n lý, Thµnh ®· tá ra phøc t¹p. Víi tµo vµ ty, Thµnh hiÖn ra nh− mét triÒu ®×nh thu nhá, mÆt kh¸c nh− mét trÊn dinh më réng. Thùc chÊt, ®©y lµ mét biÖn ph¸p t×nh thÕ buéc nhµ n−íc qu©n chñ ph¶i chÊp nhËn t¹m thêi mét thø ph©n quyÒn. CÊp tiÕp theo lµ cÊp trÊn, dinh. Ngay tõ ®Çu khi míi cÇm quyÒn, v−¬ng triÒu NguyÔn vÉn duy tr× tªn gäi cò trÊn vµ dinh (doanh). Sau ®ã, vµo c¸c n¨m 1808, 1827 míi lÇn l−ît thèng nhÊt gäi tªn chung lµ trÊn. Cho dï tªn gäi cña ®¬n vÞ nµy cã kh¸c nhau, chøc danh ng−êi ®øng ®Çu cßn ch−a thèng nhÊt, nh−ng vÒ tæ chøc qu¶n lý ®Òu thèng nhÊt ë mçi ®¬n vÞ thµnh lËp 2 ty víi 6 phßng t−¬ng øng víi 6 bé, ph©n bæ vµo 2 ty: T¶ Thõa Ty qu¶n 3 phßng L¹i, Binh, H×nh; H÷u Thõa Ty qu¶n 3 phßng Hé, C«ng, LÔ. Víi tæ chøc nµy, cÊp trÊn, dinh cã ®Çy ®ñ bé phËn theo mét hÖ thèng däc g¾n víi tæ chøc lôc bé, quy m« nhá h¬n thµnh. Cã thÓ nhËn thÊy c¸ch tæ chøc nµy gÇn gièng nh− c¸ch tæ chøc hÖ thèng c¬ quan chuyªn m«n ë ®Þa ph−¬ng n−íc ta hiÖn nay. 63 Nh− vËy, ë cÊp dinh, trÊn, nhµ n−íc qu©n chñ trong gÇn 30 n¨m ®Çu triÒu NguyÔn, trªn ®¹i thÓ mét mÆt kÕ thõa tæ chøc cña thêi Lª, mét mÆt dùa theo quy m« tæ chøc nhµ Minh. D−íi cÊp trÊn, dinh lµ cÊp phñ, huyÖn (ch©u); ®øng ®Çu cÊp nµy lµ tri phñ, tri huyÖn, tri ch©u do Hoµng ®Õ trùc tiÕp bæ nhiÖm. HuyÖn lµ cÊp hµnh chÝnh ë miÒn ®ång b»ng, ch©u dµnh cho c¸c khu vùc d©n téc Ýt ng−êi ë miÒn nói. Phñ d−íi thêi NguyÔn cã mÆt c¶ ë miÒn xu«i lÉn miÒn ng−îc, cã lóc lµ ngang cÊp huyÖn, ch©u; nh−ng ®Çu thêi NguyÔn, phñ bao gåm mét sè huyÖn, ch©u vµ lµ cÊp trung gian gi÷a trÊn, dinh vµ huyÖn, ch©u. Nh− vËy, sau khi n¾m quyÒn qu¶n lý ®Êt n−íc, v−¬ng triÒu NguyÔn ®· kÕ thõa tæ chøc huyÖn, ch©u ®· cã tõ tr−íc. VÒ ch©u - mét cÊp chÝnh quyÒn t−¬ng ®−¬ng víi huyÖn, ë miÒn th−îng du, biªn viÔn thuéc d©n téc Ýt ng−êi; thêi kú ®Çu do thå tï, thæ môc qu¶n lý thÕ tËp (cha truyÒn con nèi) theo truyÒn thèng, nhµ n−íc chØ qu¶n lý láng lÎo qua cÊp trÊn, dinh. B−íc sang thêi Minh MÖnh, v»o n¨m 1827 nhµ n−íc ®· thèng nhÊt chøc danh thæ ty, thæ cai ch©u lµ tri ch©u. §Õn n¨m 1828, Nhµ NguyÔn ®· b·i bá chÕ ®é thÕ tËp, bá thæ quan vµ ®Æt l−u quan do nhµ n−íc bæ nhiÖm ng−êi ë n¬i kh¸c ®Õn lµm quan50. Ngoµi phñ, huyÖn, ch©u, chóng ta cÇn l−u ý ®Õn tæng, xuÊt hiÖn tõ thêi M¹c (cã nhiÒu quan ®iÓm cho r»ng cÊp tæng xuÊt hiÖn tõ thêi Lª) ®−îc v−¬ng triÒu NguyÔn b¶o l−u vµ tån t¹i cho ®Õn tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945. Ngay tõ ®Çu (n¨m 1802) vua Gia Long ®· ®Æt Tæng tr−ëng, sau gäi lµ Cai tæng vµ ®Æt thªm phã tæng. §Õn n¨m 1828 Nhµ NguyÔn ®· quy ®Þnh râ: Mçi tæng cã mét cai tæng, ®−îc chän trong hµng lý tr−ëng. Tæng nµo nhiÒu viÖc th× ®Æt thªm mét phã tæng. Cai cæng ®−îc xÕp vµo hµng l¹i dÞch cña huyÖn vµ ®−îc cÊp mçi th¸ng 1 quan tiªn vµ 1 ph−¬ng g¹o. Nh− vËy, xÐt trªn mäi mÆt tõ quy chÕ tuyÓn bæ, chøc tr¸ch cho ®Õn 50. §ç Bang. Tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc triÒu NguyÔn (1802 - 1884). Nxb thuËn Hãa, HuÕ, 1997, tr 141. 64 quyÒn lîi, tæng kh«ng ph¶i lµ mét cÊp chÝnh quyÒn. Trong thùc tÕ, tæng lµ c¸nh tay v−¬n dµi cña phñ, huyÖn, ch©u ®Õn lµng x·, lµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó TriÒu NguyÔn kiÓm so¸t, can thiÖp s©u h¬n ®Õn lµng x· cæ truyÒn víi hai môc tiªu lµ thu thuÕ vµ ®¶m b¶o an ninh x· héi.51 Thêi Gia Long, vÉn thõa nhËn tæ chøc lµng x· nh− cò, vÉn chÊp nhËn viÖc d©n bÇu x· tr−ëng vµ sù tù trÞ cña lµng. Gia Long vÉn xÕp x· tr−ëng (thËm chÝ lµ c¶ th«n tr−ëng vµ trang tr−ëng) vµo hµng quan l¹i nh−ng chØ lµ h¹ng phÈm cÊp thÊp nhÊt.52 D−íi quyÒn x· tr−ëng cã 3 kú hµo: H−¬ng tr−ëng (tr«ng coi viÖc hµnh chÝnh); H−¬ng môc (phô tr¸ch ruéng ®Êt, ®iÒn thæ, tµi s¶n); Trïm tr−ëng: gi÷ g×n trËt tù trÞ an). 5.2.2. Tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng triÒu NguyÔn trong giai ®o¹n tõ n¨m 1832 ®Õn tr−íc n¨m 1884 Tõ cuèi n¨m 1832, nhµ NguyÔn bá cÊp thµnh, thèng nhÊt gäi thµnh, trÊn, dinh lµ tØnh (vµ mét phñ Thõa Thiªn). Cã thÓ nãi viÖc tæ chøc bé m¸y hµnh chÝnh cÊp tØnh chñ yÕu dùa theo m« h×nh tæ chøc cña Nhµ Minh, nhµ Thanh nh−ng cã s¾p ®Æt, c¶i tæ l¹i. Do t×nh tr¹ng thiÕu ng−êi cã tr×nh ®é, uy tÝn vµ kinh nghiÖm ®Ó qu¶n lý tØnh nªn Nhµ NguyÔn ph¶i ®Æt 14 liªn tØnh (gåm c¸c tØnh gÇn nhau). Sau khi thèng nhÊt tªn gäi tØnh trong c¶ n−íc, nhµ NguyÔn ®ång thêi c¶i tæ c¬ cÊu tæ chøc vµ chøc danh quan l¹i. §øng ®Çu mçi tØnh lµ quan TuÇn phñ, gióp viÖc lµ cã quan Bè chÝnh phô tr¸ch Ty Phiªn (hay ty H÷u Thõa), coi viÖc thuÕ m¸, ®inh ®iÒn; quan ¸n s¸t phô tr¸ch Ty NiÕt (hay ty T¶ Thõa), coi viÖc h×nh ¸n; L·nh binh tr«ng coi qu©n ®éi. Phô tr¸ch liªn tØnh lµ mét tæng ®èc. Tæng ®èc ®−îc c¬ cÊu nh− ñy viªn Héi ®ång chÝnh phñ phô tr¸ch ë mét ®Þa ph−¬ng vµ ®ãng ë 51. §ç Bang. Kh¶o cøu kinh tÕ vµ tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc triÒu NguyÔn nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra hiÖn nay. Nxb thuËn Hãa, HuÕ, 1998, tr 152. 52. Phan §¹i Do·n, NguyÔn Quang Ngäc. Kinh nghiÖm tæ chøc qu¶n lý n«ng th«n ViÖt Nam trong lÞch sö. Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, tr 24. 65 tØnh quan träng h¬n (Ngo¹i trõ tØnh Thanh Hãa lµ mét tØnh ®éc lËp do Tæng ®èc ®øng ®Çu). Tæng ®èc ë t¹i tØnh nµo th× kiªm nhiÖm c«ng viÖc TuÇn phñ cña tØnh ®ã. C¸ch tæ chøc nµy gièng nh− c¸ch tæ chøc hµnh chÝnh cÊp vïng ë Ph¸p ®−¬ng thêi (vïng bao gåm mét sè tØnh, vïng tr−ëng còng ®ång thêi lµ tØnh tr−ëng ë tØnh quan träng nhÊt). CÊp phñ, huyÖn, ch©u sau c¶i c¸ch hµnh chÝnh cã hiÖn t−îng thay ®æi theo h−íng t¨ng c−êng phñ. §èi víi mét sè phñ ë vïng biªn viÔn míi qu¶n lý, nhµ n−íc ®Æt mét ¸n phñ sø hµm viªn ngo¹i lang ë Bé Binh sang gi÷, ë c¸c phñ ch−a æn ®Þnh ngoµi tri phñ cßn cã ®Æt thªm mét quan phñ. Riªng ®èi víi c¸c huyÖn, ch©u ë miÒn d©n téc Ýt ng−êi, nhµ n−íc tiÕp tôc ®Èy m¹nh thùc hiÖn chñ tr−¬ng bá thæ quan, ®Æt l−u quan. Nhµ n−íc quy ®Þnh râ sè l−îng nh− sau: sè ®inh tõ 500 ng−êi, ®iÒn tõ 500 mÉu trë lªn th× mçi ch©u ®Æt 1 thæ tri ch©u, huyÖn ®Æt 1 thæ tri huyÖn53, vµ 1 thæ l¹i môc; sè ®inh ®iÒn 100 trë lªn chØ ®Æt 1 thæ tri ch©u hoÆc 1 thæ huyÖn thõa; sè ®inh ®iÒn kh«ng ®Çy 100 chØ ®Æt 1 thæ l¹i môc. N¨m 1835, TriÒu NguyÔn chñ tr−¬ng bá thæ quan, ®Æt l−u quan. C¸c thæ tri huyÖn, thæ chi ch©u, thæ huyÖn thõa vÉn l−u gi÷ chøc cò, nh−ng bæ sung thªm 1 viªn tri huyÖn hoÆc tri ch©u do nhµ n−íc c¾t cö. Víi chñ tr−¬ng nµy, chÕ ®é thæ quan chuyÓn sang chÕ ®é l−u quan sÏ kh«ng ®ét ngét, kh«ng g©y nªn nh÷ng x¸o ®éng ë vïng c− d©n mµ chÕ ®é thæ tï, ch©u môc thÕ tËp ®· thµnh nh− mét h×nh thøc qu¶n lý truyÒn thèng trong lÞch sö. VÒ tæng, hÇu nh− thêi kú sau kh«ng cã g× thay ®æi, vÉn chØ lµ c¸nh tay dµi cña phñ, huyÖn, ch©u tíi tõng côm lµng x·. §øng ®Çu tæng vÉn lµ Cai tæng, ngang víi l¹i môc cña huyÖn, ng¹ch tßng cöu phÈm. Tæng lín cã thªm Phã tæng gióp viÖc, kh«ng n»m trong ng¹ch quan chøc nhµ n−íc. VÒ chÝnh quyÒn cÊp x·, viÖc qu¶n lý lµng x· ®−îc thùc hiÖn bëi hai c¬ quan: c¬ quan quyÕt nghÞ vµ c¬ quan chÊp hµnh. 53. Thªm ch÷ thæ (chØ ng−êi b¶n ®Þa) thµnh thæ tri ch©u vµ thæ tri huyÖn. 66 C¬ quan quyÕt nghÞ ®−îc gäi lµ Héi ®ång kú môc (cã n¬i gäi lµ Héi ®ång kú hµo, Héi ®ång lµng, Héi ®ång x· - C¬ quan nµy ra ®êi tõ rÊt xa x−a, cã thÓ b¾t ®Çu h×nh thµnh tõ sau khi nhµ Lª bá chøc x· quan, giao l¹i quyÒn qu¶n lý lµng x· cho c¸c quan viªn ng−êi lµng)54. Ng−êi cã quyÒn cao nhÊt trong Héi ®ång lµ Tiªn chØ. Nh− vËy, tõ triÒu NguyÔn trë ®i, nh©n vËt cã uy tÝn nhÊt trong lµng kh«ng ph¶i lµ lý tr−ëng mµ lµ tiªn chØ trong lµng. Tiªn chØ cã quyÒn hßa gi¶i c¸c viÖc hé vµ xÐt xö c¸c téi ph¹m nhá vÒ h×nh sù. Héi ®ång Kú môc kh«ng ph¶i do d©n bÇu, kh«ng giíi h¹n vÒ sè l−îng hoÆc nhiÖm kú, tiªu chuÈn tham gia Héi ®ång Kú môc lµ c¸c th©n hµo cã danh tiÕng trong x· (nh−: nh÷ng ng−êi ®ç ®¹t trong c¸c kú khoa cö, nh÷ng ng−êi cã phÈm hµm do vua ban, nh÷ng ng−êi cã tµi s¶n hoÆc nh÷ng bËc cao niªn cã uy tÝn trong lµng); Héi ®ång Kú môc kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc c¬ quan hµnh chÝnh Nhµ n−íc mµ chØ chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc c− d©n trong x·. §Ó thùc hiÖn c¸c quyÕt ®Þnh cña Héi ®ång ë c¸c lµng x· cã c¬ quan tæ chøc thùc hiÖn, ®−îc gäi lµ c¬ quan chÊp hµnh ë ®Þa ph−¬ng: ®¹i diÖn cho c¬ quan chÊp hµnh x· lµ Lý tr−ëng (X· tr−ëng), Phã lý (Phã x· tr−ëng), Tr−¬ng tuÇn gäi chung lµ chøc dÞch lµng x·. Lý tr−ëng vµ Phã lý do d©n bÇu lªn vµ ®−îc chÝnh quyÒn cÊp trªn xÐt duyÖt. Ho¹t ®éng theo nhiÖm kú 3 n¨m vµ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc c¬ quan hµnh chÝnh cÊp trªn. Tr−¬ng TuÇn (®Æc tr¸ch viÖc b¶o vÖ an ninh trËt tù trong x·) do Héi ®ång Kú môc chØ ®Þnh, kh«ng ph¶i tr×nh lªn chÝnh quyÒn cÊp trªn phª duyÖt. ë giai ®o¹n nµy, TriÒu NguyÔn quy ®Þnh mét x· chØ cã mét lý tr−ëng vµ tuy theo quy mçi lµng x· nÕu "®inh sè 50 ng−êi trë lªn th× ®Æt thªm mét phã lý tr−ëng; ®inh sè 150 ng−êi trë lªn th× ®Æt thªm hai phã lý tr−ëng"55. Tr¸ch nhiÖm cña lý tr−ëng theo nh− quy ®Þnh cña Minh MÖnh còng rÊt nÆng nÒ nh−ng cã lÏ v× sî sù léng hµnh cña lý tr−ëng mµ chÝnh Minh MÖnh l¹i lµ ng−êi g¹t h¼n lý tr−ëng ra khái hµng quan chÕ. Lý tr−ëng 54. Xem Phan §¹i Do·n, NguyÔn Quang Ngäc. Kinh nghiÖm tæ chøc qu¶n lý n«ng th«n ViÖt Nam trong lÞch sö. Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1994, tr 147. 55. §¹i Nam thùc lôc (chÝnh biªn). Nxb Sö häc, Hµ Néi, 1963, T2, tr85. 67 kh«ng cßn ®−îc xÕp trong hµng tßng cöu phÈm nh− quy ®Þnh tr−íc ®©y n÷a. TriÒu ®×nh chØ biÕt ®Õn lý tr−ëng, kho¸n tr¾ng cho lý tr−ëng vµ th«ng qua lý tr−ëng ®Ó qu¶n lý lµng x· nh−ng l¹i kh«ng quy tr¸ch nhiÖm ®Çy ®ñ ®èi víi hä nªn hä ®· dÔ dµng nh©n danh phÐp vua ®Ó øc hiÕp d©n lµng vµ nh©n danh d©n lµng ®Ó tr× ho·n viÖc thi hµnh phÐp n−íc. §©y l¹i lµ mét c¬ héi tèt ®Ó cho bän c−êng hµo ®øng sau lý tr−ëng thao tóng lµng x·. Do vËy, c¶i c¸ch cña Minh MÖnh kh«ng nh÷ng kh«ng diÖt trõ ®−îc c−êng hµo mµ c−êng hµo l¹i cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn m¹nh lªn. Tuy nhiªn, ®iÒu cÇn l−u ý ®ã lµ: nÕu chøc x· tr−ëng tr−íc ®©y cã thÓ cã tõ 1 ®Õn nhiÒu ng−êi th× nay mçi x· chØ cã mét lý tr−ëng bÊt kÓ x· cã quy m« lín hay nhá. §ång thêi chøc phã lý tr−ëng (t−¬ng ®−¬ng th«n tr−ëng tr−íc ®©y) còng ®−îc gi¶m xuèng tèi ®a cßn 2 ng−êi. NÕu nh− tr−íc ®©y chøc danh x· tr−ëng ¸p dông ®èi víi c¸c tr−êng hîp ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së lµ x· hoÆc th«n (bao gåm c¸c x· cã nhiÒu th«n vµ nh÷ng th«n thuéc x·), cßn ng−êi ®øng ®Çu c¸c së, trang tr¹i, gi¸p…56 vÒ hµnh chÝnh gäi lµ së tr−ëng, trang tr−ëng, tr¹i tr−ëng th× nay ®ång lo¹t ®Òu gäi lµ lý tr−ëng. ViÖc thèng nhÊt tªn gäi chøc danh ng−êi ®øng ®Çu ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së lµ mét biÖn ph¸p quan träng ®Ó Nhµ n−íc cã thÓ qu¶n lý khu vùc n«ng th«n mét c¸ch thuËn lîi h¬n. Trong giai ®o¹n nµy, nÕu mét x· cã nhiÒu th«n th× d−êng nh− x· kh«ng cßn cã ®Çy ®ñ ý nghÜa vÒ mÆt hµnh chÝnh n÷a, mµ th«n ë ®©y ®ãng vai trß nh− mét cÊp c¬ së, mçi th«n cã mét lý tr−ëng vµ mét, hai phã lý tr−ëng, mÆt kh¸c, gi÷a c¸c th«n l¹i kh«ng cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau ngoµi viÖc lµ cïng thuéc mét x· nµo ®ã. Trªn thùc tÕ, th«n thêi ®ã t−¬ng ®−¬ng víi lµng, lµ ®¬n vÞ tô c− sinh sèng, s¶n xuÊt, ®¬n vÞ tÝn ng−ìng vµ sinh ho¹t v¨n hãa d©n gian. Do ®ã, c¸c th«n (lµng) tån t¹i t−¬ng ®èi biÖt lËp. Tuy nhiªn, ngoµi nh÷ng thay ®æi chÝnh nªu trªn vÒ hÖ thèng chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, vÒ c¬ b¶n ë lµng x·, nhµ NguyÔn vÉn kÕ thõa thiÕt chÕ qu¶n lý truyÒn thèng, cã nghÜa lµ thõa nhËn bé m¸y tù trÞ lµng x· (lµng - 56. §©y cã thÓ lµ tªn ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së hoÆc trung gian ë c¸c vïng miÒn nói. Xem Vò Quèc Th«ng. Ph¸p chÕ sö. Nxb Sµi Gßn, 1971 tr 151. 68 hä) tån t¹i song song víi bé m¸y chÝnh quyÒn (lý tr−ëng - phã lý) trong viÖc tham gia qu¶n lý x· - th«n. §iÒu nµy chøng tá nhµ NguyÔn cã mét hiÓu biÕt kh¸ s©u s¾c vÒ lµng x·. Cã thÓ nãi: biÖn ph¸p ®Ó nhµ n−íc qu¶n lý kh¸ chÆt chÏ vµ hiÖu qu¶ x· - th«n lµ ®−a c¸c thiÕt chÕ cã s½n ®ã vµo chÕ ®Þnh cña luËt ph¸p nhµ n−íc. ViÖc Nhµ NguyÔn kh«ng nh÷ng kh«ng chèi bá c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng tù qu¶n lµng x·, mµ cßn khai th¸c chóng ®Ó n©ng cao hiÖu suÊt qu¶n lý n«ng th«n râ rµng lµ mét chñ tr−¬ng hîp lý. Cho ®Õn hiÖn nay, viÖc t×m ra mét ph−¬ng s¸ch h÷u hiÖu ®Ó xö lý mét c¸ch ®óng ®¾n mèi quan hÖ gi÷a c¸c hÖ thèng qu¶n lý: hµnh chÝnh vµ tù trÞ, luËt ph¸p vµ tôc lÖ, chÝnh trÞ vµ x· héi ®ang cßn lµ vÊn ®Ò lín, cÊp b¸ch cña c«ng cuéc ®æi míi tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng ë n−íc ta. Tãm l¹i, tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng triÒu NguyÔn mµ ®Æc biÖt lµ chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng sau c¶i c¸ch cña Minh MÖnh cã nh÷ng ®iÓm ®¸ng chó ý nh− sau: - Thø nhÊt, tæ chøc qu¶n lý hµnh chÝnh gän, nhÑ. TÝnh chÊt gän nhÑ ®−îc thÓ hiÖn kh¸ râ t¹i c¬ quan ®øng ®Çu c¸c tØnh. Sau c¶i c¸ch n¨m 1831, 1832, c¶ n−íc ViÖt Nam ngµy ®ã, ®−îc chia thµnh 30 tØnh vµ mét Phñ Thõa thiªn (n¬i cã kinh ®« HuÕ). Trong 30 tØnh, trõ tØnh Thanh Hãa, 29 tØnh cßn l¹i chia thµnh 14 liªn tØnh. Th−êng lµ ë nh÷ng liªn tØnh quan träng míi ®Æt chøc Tæng ®èc, cßn c¸c liªn tØnh kh¸c kh«ng ®Æt tæng ®èc. T¹i mçi tØnh ®Æt d−íi sù cai trÞ trùc tiÕp cña TuÇn phñ, cã 2 ty: Ty Phiªn phô tr¸ch viÖc thuÕ, ®inh ®iÒn, hé tÞch do mét viªn Bè chÝnh ®iÒu khiÓn. Ty NiÕt coi viÖc h×nh ¸n. Ngoµi ra cã mét viªn L·nh binh phô tr¸ch viÖc binh. - Thø hai, viÖc ph©n chia ®¬n vÞ hµnh chÝnh l·nh thæ ®−îc dùa trªn c¬ së mËt ®é d©n c− vµ cã tÝnh ®Õn lîi Ých cña ng−êi d©n.57 57. NguyÔn Minh T−êng. C¶i c¸ch hµnh chÝnh d−íi triÒu Minh MÖnh.Xem §inh Xu©n L©m, D−¬ng Lan H¶i. Nghiªn cøu viÖt Nam-Mét sè vÊn ®Ò lÞch sö, kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa. Nxb ThÕ giíi, Hµ Néi, 1998, tr 77 - 78. 69 H×nh 10: Tæ chøc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng TriÒu NguyÔn Thµnh (Tæng trÊn) TrÊn, Dinh (T¶ thõa ty, H÷u thõa ty) Phñ (Tri phñ) HuyÖn, ch©u (Tri huyÖn, Tri ch©u) X· (X· tr−ëng) TØnh, Liªn tØnh (TuÇn phñ, Tæng ®èc) Giai ®o¹n 1802 - 1831 Giai ®o¹n 1832 - 1884 Phñ (Tri phñ) HuyÖn, ch©u (Tri huyÖn, Tri ch©u) X· (X· tr−ëng) 70 PhÇn 6 NhËn xÐt vÒ m« h×nh tæ chøc Nhµ n−íc ViÖt Nam thêi kú phong kiÕn 6.1. NhËn xÐt vÒ nh÷ng thµnh tùu cña nhµ n−íc phong kiÕn ë mét sè lÜnh vùc 6.1.1. VÒ kinh tÕ VÊn ®Ò së h÷u ruéng ®Êt: Së h÷u c«ng: Së h÷u cña lµng x· (chiÒng, ch¹) do viÖc khai ph¸ mang tÝnh céng ®ång. Do mét tËp thÓ gåm nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu ®¹i diÖn lµ tr−ëng lµng, thñ lÜnh qu¶n lý vµ chia cho c¸c thµnh viªn s¶n xuÊt vµ ®−îc h−ëng mét phÇn hoa lîi. Khi nhµ n−íc ra ®êi: nhµ vua t×m c¸ch ®Ó cã quyÒn së h÷u tèi cao ®èi víi ruéng ®Êt. Cho phÐp c¸c lµng x· tiÕp tôc qu¶n lý nh−ng kh«ng ph¶i ng−êi së h÷u, mµ chÞu sù chi phèi ®iÒu hµnh cña nhµ vua vµ ph¶i nép s¶n phÈm cho vua. Tõ ®ã h×nh thµnh së h÷u nhµ n−íc. Nhµ n−íc phong kiÕn cµng ph¸t triÓn th× së h÷u c«ng cña lµng x· ngµy cµng bÞ thu hÑp do nhµ n−íc cho phÐp c¸c c«ng x· gi÷ l¹i mét phÇn ®Êt c«ng. §Êt c«ng lµng x· kh«ng mÊt ®i, mµ tån t¹i song song cïng së h÷u c«ng cña nhµ n−íc. T− ®iÒn: chiÕm l−îng nhá lµ ®Êt cña ®×nh chïa, ®Òn vÒ nguyªn t¾c lµ thuéc së h÷u nhµ n−íc nh−ng nhµ chïa ®−îc phÐp khai th¸c ®Ó thu hoa lîi phôc vô cho chi phÝ. T− h÷u: Nhµ n−íc cho phÐp c¸c v−¬ng hÇu së h÷u theo c«ng tr¹ng hoÆc chøc t−íc. H×nh thøc nµy ra ®êi muén nh−ng ph¸t triÓn chËm. NÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp lµ chñ yÕu. Tuy nhiªn, do ®Êt hÑp, manh món, dÉn ®Õn n«ng nghiÖp kÐm ph¸t triÓn, kinh tÕ hµng hãa ph¸t triÓn chËm. Ngoµi ra cßn cã kinh tÕ thñ c«ng, nh−ng chØ lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n lµm ra c¸c s¶n phÈm phôc vô cho ®êi sèng cña m×nh vµ gia ®×nh, dÉn ®Õn ph¸t triÓn chËm, mang tÝnh c¸ thÓ, g¾n chÆt víi kinh tÕ n«ng nghiÖp. Tõ 71 thêi nhµ TrÇn trë ®i, thñ c«ng nghiÖp ph¸t triÓn t−¬ng ®èi m¹nh nh−ng vÉn lµ s¶n xuÊt nhá, kh«ng tËp trung, dÉn ®Õn c¸c tr−êng thñ c«ng ph¸t triÓn rÊt chËm, ®« thÞ kh«ng cã ®iÒu kiÖn trë thµnh trung t©m kinh tÕ mµ chØ lµ trung t©m chÝnh trÞ, v¨n hãa. NÒn kinh tÕ kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn thµnh ®¹i c«ng nghiÖp vµ ®¹i c¬ khÝ. C¸c chñ kinh doanh xuÊt th©n tõ ®Þa chñ, khi giµu cã kh«ng tiÕp tôc ®Çu t− cho kinh doanh, ®Ó trë thµnh nhµ t− b¶n mµ quay trë vÒ ®Ó mua ®Êt trë thµnh ®Þa chñ, kh«ng trë thµnh chñ nhµ m¸y. Th−¬ng nghiÖp ph¸t triÓn sím: Cã quan hÖ bu«n b¸n víi c¸c n−íc l¸ng giÒng, nh−ng ph¸t triÓn rÊt chËm so víi n«ng nghiÖp, do ¶nh h−ëng cña t− duy con ng−êi sèng trong c«ng x· n«ng th«n (tiÓu n«ng), dÉn ®Õn kh«ng cã tÇm nh×n xa, kh«ng cã t− t−ëng ngo¹i giao víi bªn ngoµi. Trong bu«n b¸n kh«ng chñ ®éng xuÊt hµng mµ ta cã kh¶ n¨ng, vµ mua hµng mµ ta cÇn. ChØ b¸n nh÷ng hµng mµ ng−êi n−íc ngoµi cÇn, trong khi ng−êi n−íc ngoµi chØ mang vµo n−íc ta nh÷ng c¸i mµ hä muèn, kh«ng ph¶i lµ thø mµ ta cÇn. (Lu«n bÞ ®éng). Ngay c¶ khi c¸c khu ®« thÞ th−¬ng nghiÖp ®· ph¸t triÓn m¹nh, nh−ng víi chÝnh s¸ch bÕ quan táa c¶ng, triÒu NguyÔn kh«ng thóc ®Èy th−¬ng nghiÖp. Néi th−¬ng ph¸t triÓn nh−ng kh«ng m¹nh, k×m h·m kinh tÕ do t− t−ëng s¶n xuÊt nhá, nhiÒu v−¬ng triÒu t×m c¸ch ph¸t triÓn néi th−¬ng: ph¸t hµnh tiÒn, lËp chî nh−ng còng kh«ng thóc ®Èy ®−îc. Thµnh thÞ chØ lµ trung t©m chÝnh trÞ vµ trung t©m v¨n hãa dµnh cho tÇng líp trªn. TÇng líp th−¬ng nh©n rÊt Ýt, th−¬ng nh©n còng lµ nh÷ng thî thñ c«ng. C¸c khu ®« thÞ th−¬ng nghiÖp tån t¹i ®−îc lµ do ®ã lµ n¬i thuËn tiÖn cho c¸c th−¬ng gia n−íc ngoµi bu«n b¸n. 6.1.2. VÒ chÝnh trÞ VÊn ®Ò c¬ b¶n lµ gi÷ ®éc lËp d©n téc, toµn vÑn l·nh thæ, chñ quyÒn quèc gia lu«n lµ nguyÖn väng hµng ®Çu nhµ n−íc phong kiÕn, lu«n lÊy nhiÖm vô nµy lµ nhiÖm vô hµng ®Çu dÉn ®Õn h×nh ý thøc trung qu©n, ¸i quèc, dÉn ®Õn c¶ vua vµ quan l¹i ®Òu ph¶i tù kiÒm chÕ tham väng riªng, h¹n chÕ bãc lét d©n ®Ó kªu gäi ®−îc sù ®oµn kÕt cña d©n. DÉn ®Õn chÝnh s¸ch 72 bãc lét kh¸c nhau, ChÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ kh¸c nhau. ý thøc ®oµn kÕt thÓ hiÖn trong c¶ c¸c chÝnh s¸ch mäi v−¬ng triÒu. Trong lÞch sö nhiÒu triÒu ®¹i kh«ng dùa vµo søc m¹nh toµn d©n, dÉn ®Õn sù khñng ho¶ng, sôp ®æ tr−íc sù tÊn c«ng ph−¬ng B¾c. VÊn ®Ò ®oµn kÕt toµn d©n còng trë thµnh nhiÖm vô quan träng cña nhµ n−íc. Tõ khi b¾t ®Çu cho ®Õn khi suy tµn, ®Òu tæ chøc theo h×nh thøc qu©n chñ tËp quyÒn. MÆc dï thêi Ng« cã mÇm mèng h×nh thøc c¸t cø ph©n quyÒn nh−ng ®ã còng lµ qu¸ tr×nh lùa chän ®Ó t×m ng−êi cã thÓ th©u tãm ®−îc quyÒn lùc, ®oµn kÕt toµn qu©n, lµ qu¸ tr×nh chuÈn bÞ ®Ó tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc. Mét sè triÒu ®¹i tæ chøc theo kiÓu qu©n chñ chuyªn chÕ: Vua Lª Th¸nh T«ng, Nhµ NguyÔn. QuyÒn lùc tËp trung thèng nhÊt thuéc trung −¬ng, c¸c cÊp ®Þa ph−¬ng ph¶i chÞu sù chØ huy, phôc tïng. Vua n¾m quyÒn tèi cao, chØ huy trùc tiÕp c¸c cÊp ®Þa ph−¬ng chØ lµ bé m¸y gióp viÖc qu¶n lý ë ®Þa ph−¬ng, nh−ng ruéng ®Êt l¹i n»m trong tay lµng x· dÉn ®Õn vua ph¶i th«ng qua c«ng x· ®Ó thùc thi quyÒn lùc, dÉn ®Õn kh«ng thÓ chuyªn chÕ ®éc ®o¸n ®−îc, ®ång thêi c«ng x· n«ng th«n tån t¹i còng lµ c¬ së ®Ó cho nhµ vua qu¶n lý. Ngoµi ra cßn do nguyªn nh©n lu«n ph¶i chèng ngo¹i x©m cho nªn c¸c c«ng x· ph¶i ®oµn kÕt víi nhau dÉn ®Õn nhµ n−íc chÝnh lµ yÕu tè liªn kÕt ®Ó ph¸t huy søc m¹nh cña c¸c céng ®ång, thèng nhÊt céng ®ång ®Ó ph¸t huy søc m¹nh toµn d©n. Thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt còng ®ßi hái ph¶i cã sù ®oµn kÕt cña nhiÒu c«ng x·, dÉn ®Õn c«ng x· ph¶i cïng phôc tïng trung −¬ng. 6.1.3. V¨n hãa TruyÒn thèng v¨n hãa ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ngµy cµng ®−îc b¶o tån vµ ph¸t triÓn.§©y lµ vai trß tÝch cùc cña lµng x·,tÝnh tù qu¶n cña lµng x· gióp duy tr× b¶o tån phong tôc tËp qu¸n khái sù x©m h¹i cña v¨n hãa ngo¹i bang vµ c¬ quan chÊp hµnh. C¬ quan quyÕt nghÞ cã tªn lµ héi ®ång kú hµo tïy theo h−¬ng −íc,phong tôc tËp qu¸n cña tõng lµng x·. H×nh thøc gièng nhau nh−ng ë 73 mçi lµng c¬ quan quyÕt nghÞ cã néi dung kh¸c nhau (c¬ cÊu tæ chøc ®iÒu lÖ kh¸c nhau). C¬ quan chÊp hµnh kh«ng chØ do cÊp trªn bæ nhiÖm mµ do d©n bÇu vµ ®−îc phª chuÈn, khi kh«ng cã sù thèng nhÊt th× bÇu l¹i,nÕu bÇu l¹i mµ vÉn kh«ng trïng hîp th× cÊp trªn ph¶i t«n träng sù bÇu cö cña d©n.TÝnh tù qu¶n ®−îc thÓ hiÖn c¶ ë c¬ quan chÊp hµnh. Mçi v−¬ng triÒu cã mét c¸ch riªng nh−ng ®Òu t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó b¶o l−u vµ ph¸t triÓn b¶n s¾c b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc VÒ v¨n hãa: tån t¹i tµn d− cña c«ng x· n«ng th«n. Do ®Æc thï cña kinh tÕ.giai cÊp ®Þa chñ, quÝ téc ra ®êi chËm, vÉn g¾n kÕt víi ruéng ®Êt. ChÝnh c¸c cuéc chèng ngo¹i x©m l¹i gióp cho tµn d− ®ã tån t¹i vµ dung d−ìng nã. DÉn ®Õn ®Þa chñ cã rÊt Ýt ruéng ®Êt còng ph¶i lao ®éng. Ng−êi n«ng d©n kh«ng cã ruéng ®Êt dÉn ®Õn trë thµnh thî thñ c«ng nhµn rçi. 6.2. Nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n vÒ nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam Nhµ n−íc phong kiÕn ®éc lËp ViÖt nam tån t¹i tõ ®Çu thÕ kû X ®Õn cuéc x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p ®Çu thÕ kû thø XIX Thø nhÊt, n−íc ta lµ mét quèc gia lËp quèc sím cã nÒn v¨n hiÕn l©u ®êi, víi sù ph¸t triÓn rùc rì cña c¸c triÒu ®¹i nh− Lý, TrÇn, Lª trong lÞch sö. C¬ së kinh tÕ - x· héi cña nhµ n−íc phong kiÕn qu©n chñ trung −¬ng tËp quyÒn ViÖt Nam lµ chÕ ®é së h÷u ruéng ®Êt tèi cao cña nhµ vua kÕt hîp víi viÖc duy tr× l©u dµi nh÷ng di tÝch cña c«ng x· n«ng th«n nguyªn thñy d−íi h×nh thøc lµng x· víi chÕ ®é c«ng ®iÒn c«ng thæ, sèng chñ yÕu vÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp l¹c hËu. Ngay tõ thêi lËp quèc, ngay tõ khi nhµ n−íc "siªu lµng" ra ®êi ®· cho thÊy tÝnh chÊt lµng n−íc hßa ®ång, vµ chØ cÇn c¸i tªn lµng n−íc hßa ®ång Êy còng ®· ®ñ cho thÊy mét sù thiÕu r¹ch rßi tõ c¸ch tæ chøc nhµ n−íc ®Õn sù vËn hµnh, còng nh− mèi quan hÖ gi÷a chÝnh quyÒn trung −¬ng vµ 74 chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, hiÓu réng ra lµ c¶ nh÷ng thiÕt chÕ, nh÷ng qui t¾c ®Ó cho chóng vËn hµnh còng ®· hµm chøa mét ®iÒu g× ®ã ch−a thùc sù s¸ng tá, ch−a thùc sù r¹ch rßi vÒ mÆt chøc n¨ng, thÈm quyÒn. Thø hai, b¶n chÊt cña nhµ n−íc §¹i ViÖt, còng nh− nh÷ng nhµ n−íc phong kiÕn kh¸c, mÆc dï ë møc ®é kh¸c nhau, ®Òu lµ thÓ chÕ chÝnh trÞ b¶o vÖ quyÒn lùc vµ quyÒn lîi cña giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn. VÒ h×nh thøc chÝnh thÓ th× trong suèt thêi kú phong kiÕn, h×nh thøc qu©n chñ trung −¬ng tËp quyÒn lµ chñ yÕu (mÆc dï cã thêi kú cã nh÷ng biÓu hiÖn cña sù ph©n quyÒn c¸t cø). VÊn ®Ò c¬ b¶n cña nhµ n−íc phong kiÕn lµ gi÷ v÷ng ®éc lËp d©n téc, toµn vÑn l·nh thæ, chñ quyÒn quèc gia; Thø ba, vÒ chøc n¨ng nhµ n−íc, nhµ n−íc ra ®êi chñ yÕu ®Ó gi¶i quyÕt hai chøc n¨ng ®Æc biÖt quan träng ®ã lµ chøc n¨ng tæ chøc c«ng cuéc trÞ thñy vµ chøc n¨ng tæ chøc c¸c c«ng cuéc chèng ngo¹i x©m. Nhµ n−íc tËp quyÒn trung −¬ng h×nh thµnh sím trong khi trong x· héi ch−a ph¸t sinh c¸c quan hÖ s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa, chñ yÕu lµ do nh÷ng ®Æc ®iÓm cña t×nh h×nh lÞch sö cña nhµ n−íc ViÖt Nam ®ã lµ nhu cÇu thèng nhÊt ®Êt n−íc, tËp trung chÝnh quyÒn Nhµ n−íc ®Ó chèng ngo¹i x©m. Trong giai ®o¹n lÞch sö dµi h¬n 9 thÕ kû, Nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt nam ®· ph¶i tiÕn hµnh nhiÒu cuéc chiÕn tranh gian khæ, anh dòng chèng l¹i sù x©m l−îc cña nhµ n−íc phong kiÕn Trung quèc: Ng« QuyÒn chèng qu©n Nam H¸n, TiÒn Lª vµ LÝ chèng qu©n Tèng hai lÇn ë thÕ kû X vµ XI, TriÒu TrÇn chèng qu©n Nguyªn ba lÇn trong thÕ kû XIII, chèng qu©n Minh, gi¶i phãng ®Êt n−íc ë ®Çu thÕ kû XV, chèng qu©n x©m l−îc Thanh ë cuèi thÕ kû XVIII. VÒ tæ chøc c¸c c«ng cuéc trÞ thñy, thñy lîi bªn c¹nh viÖc quan t©m ch¨m lo x©y dùng hÖ thèng ®ª ®iÒu, th× tõ thêi LÝ - TrÇn ®· cã nh÷ng chøc quan chuyªn tr¸ch phô tr¸ch vÊn ®Ò nµy nh− Hµ ®ª ch¸nh sø, Hµ ®ª phã sø, ngay c¶ c¸c qui ®Þnh luËt ph¸p còng trõng trÞ rÊt nÆng nh÷ng hµnh vi vi ph¹m c¸c qui t¾c b¶o vÖ ®ª ®iÒu, ®ång thêi qui ®Þnh tr¸ch nhiÖm cña quan l¹i ë c¸c ®Þa ph−¬ng trong viÖc tr«ng nom, tu bæ vµ b¶o vÖ ®ª ®iÒu, m−¬ng m¸ng. 75 Thø t−, Vua ViÖt Nam - cã nhiÒu ®Æc ®iÓm chung víi ®Æc ®iÓm vÒ ng−êi ®øng ®Çu nhµ n−íc phong kiÕn, nh−ng còng chøa ®ùng nhiÒu ®iÓm ®Æc thï: §Æc ®iÓm chung: - Ph−¬ng thøc h×nh thµnh: kÕ truyÒn (cha truyÒn con nèi); - Vua së h÷u tèi cao vÒ ruéng ®Êt, thùc hiÖn chÝnh s¸ch thÇn d©n hãa toµn thÓ; - Vua n¾m v−¬ng quyÒn (ban hµnh ph¸p luËt; thi hµnh ph¸p luËt; xÐt xö tèi cao); - Vua n¾m thÇn quyÒn (chÝnh thÇn linh lµ thuéc h¹ cña nhµ vua: trong sö chÐp Lª Th¸nh T«ng phong cho §«ng H¶i 1 cÊp; tõng trÞ téi thÇn ph¸p v©n); §Æc ®iÓm riªng, ®Æc thï: - §a phÇn Vua ViÖt Nam ®éc quyÒn nh−ng kh«ng cùc quyÒn - chuyªn chÕ mÒm (VD: Vua cã bæn phËn th©n d©n nhËn tr¸ch nhiÖm vÒ m×nh khi ®Ó d©n ®ãi khæ) - Cã mét truyÒn thèng chÝnh trÞ: vua ®êi sau kÕ thõa chÝnh s¸ch cai trÞ cña vua ®êi tr−íc; - C¸c chÝnh s¸ch cña Vua hÇu hÕt c¸c triÒu ®¹i ®Òu chó ý x©y dùng lùc l−îng qu©n sù m¹nh, mÆc dï c¸ch thÓ hiÖn kh¸c nhau; Nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nã ®· thùc hiÖn viÖc më réng dÇn l·nh thæ vÒ Ph−¬ng nam sau nh÷ng cuéc chiÕn tranh th¾ng lîi tiÕn hµnh chèng c¸c n−íc Chiªm thµnh vµ Ch©n l¹p. §Çu thÕ kû X, biªn giíi ViÖt Nam vÒ phÝa Nam míi tíi Hoµnh S¬n, ®Õn ®Çu thÕ kû X, dÞch xuèng tíi B¾c Qu¶ng trÞ, ®Õn ®Çu thÕ kû XIV tiÕn tíi Thõa thiªn (ThuËn Hãa), vµo cuèi thÕ kû XV ®−îc më réng tíi vïng B×nh §Þnh. Sau cïng tõ cuèi thÕ kû thø XVII ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII, c¸c chóa NguyÔn ®· 76 më réng l·nh thæ nhµ n−íc §µng trong tíi nh÷ng vïng chiÕm ®−îc thªm cña Chiªm Thµnh vµ Ch©n L¹p thuéc nam Trung Bé ngµy nay. Vµo ®Çu thÕ kû XIX l·nh thæ thèng nhÊt cña ViÖt Nam ®i tõ L¹ng S¬n ®Õn Cµ Mau vÒ c¬ b¶n lµ l·nh thæ cña Nhµ n−íc ViÖt nam hiÖn ®¹i.58 Thø n¨m, tÝnh ®iÒu tiÕt cña c¸c quan hÖ lµng x· còng lu«n ®−îc coi lµ mét ®Æc tr−ng rÊt ®¸ng l−u ý. Lµng trong lÞch sö ViÖt Nam lµ mét ®¬n vÞ tô c−, cã kh«ng gian v¨n hãa, ®−îc sö dông nh− mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së mµ nhµ n−íc ph¶i dùa vµo. Lµng x· ViÖt Nam cã nh÷ng ®Æc tr−ng ®iÓn h×nh sau: 1. TÝnh céng ®ång: ChÝnh tõ c¸ch tæ chøc cña lµng x· ®· cho thÊy tÝnh chÊt tréi v−ît cña tÝnh céng ®ång. Ng−êi ViÖt kh«ng thÓ sèng, kh«ng thÓ tån t¹i nÕu t¸ch ra khái dßng hä, l¸ng giÒng. Ng−êi ViÖt cã thÓ sèng l©u dµi trong mét kh«ng gian lµng vµ còng kh«ng mÊy khi hoÆc còng kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó tiÕp xóc nhiÒu víi bªn ngoµi … (Giät m¸u ®µo h¬n ao n−íc l·; B¸n anh em xa mua l¸ng giÒng gÇn…) 2. TÝnh tù trÞ: Mçi lµng lµ mét v−¬ng quèc nhá khÐp kÝn: + LuËt ph¸p riªng (h−¬ng −íc) vµ TiÓu triÒu ®×nh riªng (Héi ®ång k× môc lµ c¬ quan lËp ph¸p, lÝ dÞch lµ c¬ quan hµnh ph¸p); 3. V¨n hãa øng xö: Lµng øng xö víi nhau theo lèi t×nh c¶m; ý thøc vÒ ph¸p luËt kÐm. (LuËt lµ luËt lÖ, kh¸c víi Ph−¬ng T©y lµ luËt ph¸p); Con ng−êi ®−îc −a chuéng lµ: con ng−êi hiÒn lµnh, t×nh nghÜa, ca tông sù kh«n khÐo, a sù kÝn ®¸o h¬n ph« tr−¬ng, sù hßa ®ång h¬n sù r¹ch rßi). Thø s¸u, luËt ph¸p ph¸t triÓn muén, giai ®o¹n ®Çu lµ c«ng cô ®ång hãa, d©n coi ®ã lµ ®èi lËp m×nh. Kinh nghiÖm ë ViÖt nam lµ ph¶i t×m sù dung hîp ®Ó hãa gi¶i. LuËt ph¸p thêi phong kiÕn cã nhiÒu qui ®Þnh rÊt tiÕn bé ®Æc biÖt trong bé luËt Hång §øc nh− qui ®Þnh cô thÓ nghÜa vô b¶o vÖ chñ 58. Xem §inh Gia Trinh, S¬ th¶o lÞch sö nhµ n−íc vµ ph¸p quyÒn ViÖt Nam (Tõ nguån gèc ®Õn thÕ kû XIX), NXB Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1968, tr.80. 77 quyÒn l·nh thæ; khuyÕn khÝch ph¸t triÓn n«ng nghiÖp: ®ª ®iÒu, søc kÐo..; B¶o vÖ quyÒn lîi ng−êi phô n÷: ThÝ dô, LuËt h×nh sù ®èi víi n÷ nhÑ h¬n nam; con g¸i cã quyÒn thõa kÕ, quyÒn ly h«n v.v...nhiÒu qui ®Þnh ®Ò cao ®¹o ®øc, sù hiÕu th¶o cña con ch¸u, chung thñy; nh©n, lÔ nghÜa chÝ tÝn, trung qu©n v.v... VÒ mÆt tÝnh chÊt luËt ph¸p phong kiÕn thÓ hiÖn râ sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ®øc trÞ vµ ph¸p trÞ. Tõ thêi Lª s¬, Nho gi¸o ®· ®−îc chÝnh thøc trë thµnh hÖ t− t−ëng chÝnh thèng, lÊy tam c−¬ng, ngò th−êng lµm ®−êng lèi mµ theo. NÕu lÔ lµ môc ®Ých th× h×nh lµ biÖn ph¸p b¶o vÖ, vµ v× vËy nh÷ng hµnh vi nµo x©m ph¹m ®Õn lÔ nghÜa ®Òu bÞ trõng ph¹t. T− t−ëng "ngo¹i nho, néi ph¸p" Êy thùc sù ®· ®−îc truyÒn t¶i vµo trong luËt ph¸p, v× vËy ®¶m b¶o ®−îc sù tu©n thñ ®Çy ®ñ, thèng nhÊt. Thø b¶y, lÖ lµng song song tån t¹i víi luËt ph¸p, võa cã sù thèng nhÊt võa cã sù ®èi lËp víi luËt ph¸p. NÕu xÐt vÒ mÆt thêi ®iÓm, lÖ lµng ®· ra ®êi tr−íc khi cã ph¸p luËt thµnh v¨n, tr−íc khi nhµ n−íc ra ®êi, ngay c¶ khi ra ®êi nhµ n−íc phong kiÕn dï muèn hay kh«ng vÉn ph¶i thõa nhËn sù hiÖn h÷u cña lÖ lµng. Vµ tõ ®ã, nhiÒu lÖ lµng phï hîp víi lîi Ých quÇn chóng, kh«ng tr¸i víi lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ, ®−îc giai cÊp thèng trÞ thõa nhËn vµ trë thµnh mét bé phËn trong hÖ thèng ph¸p luËt, ®−îc ®¶m b¶o thùc hiÖn bëi nhµ n−íc b»ng sù c−ìng chÕ khi cÇn thiÕt. Sù thèng nhÊt gi÷a lÖ lµng vµ luËt ph¸p thÓ hiÖn ë chç, lÖ lµng ®−îc nhµ n−íc mÆc nhiªn thõa nhËn vµ ®· trë thµnh mét phÇn trong hÖ thèng ph¸p luËt. Thùc chÊt lÖ lµng ®· trë thµnh mét c«ng cô quan träng hç trî cho luËt ph¸p khi ch−a cã luËt ®iÒu chØnh, ®ång thêi ë mét khÝa c¹nh kh¸c, lÖ lµng cßn gãp phÇn ®¶m b¶o cho luËt n−íc ®−îc tu©n thñ mét c¸ch ®Çy ®ñ. 78 Gi÷a lÖ lµng vµ luËt n−íc kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã sù thèng nhÊt mµ thùc chÊt lÖ lµng còng cã nhiÒu qui ®Þnh tr¸i víi luËt n−íc. LÖ lµng lµ yÕu tè phi quan ph−¬ng b¶n chÊt cña nã ®−îc h×nh thµnh lµ xuÊt ph¸t tõ chÝnh cuéc sèng cña ®Þa ph−¬ng ®ã. Tuy nhiªn mçi mét lµng x· sÏ cã nh÷ng phong tôc tËp qu¸n kh¸c nhau, nhiÒu qui ®Þnh cña lÖ lµng cã thÓ do kh¸ch quan hoÆc chñ quan mµ cã qui ®Þnh kh¸c biÖt víi luËt n−íc. Gi¶i quyÕt sù xung ®ét nµy, chÝnh quyÒn phong kiÕn th−êng t×m c¸ch h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña lÖ lµng thµnh v¨n, tuy nhiªn khi luËt n−íc ®i xuèng lµng nã ®· bÞ khóc x¹ bëi lÖ lµng, nh− vËy ë khÝa c¹nh nµy nã l¹i lµ nguyªn nh©n lµm suy gi¶m hiÖu qu¶ vµ hiÖu lùc cña luËt n−íc. VËy t¹i sao lÖ lµng l¹i cã søc sèng m¹nh nh− vËy? §¬n gi¶n v× néi dung cña nã ®· chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè thiÕt thùc, cô thÓ nh− ma chay, c−íi hái, trËt tù trÞ an, b¶o vÖ mïa mµng, ph©n chia ruéng ®Êt... ®ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò rÊt thiÕt th©n ®Õn cuéc sèng cña ng−êi n«ng d©n, do vËy thËm chÝ kh«ng cÇn ®Õn luËt n−íc lµng x· còng ®· tù qu¶n lÝ ®−îc c− d©n cña m×nh b»ng lÖ lµng, h¬n n÷a lÖ lµng cã tÝnh hiÖu lùc trùc tiÕp, vµ quan träng lµ nã rÊt gÇn, cã chÕ tµi th−ëng ph¹t nghiªm minh vµ ®−îc b¶o ®¶m thùc hiÖn b»ng d− luËn céng ®ång. D− luËn céng ®ång chÝnh lµ ®¶m b¶o nghiªm kh¾c nhÊt vµ còng lµ thø søc m¹nh mµ kh«ng ai d¸m giÉm ®¹p ®Ó sèng theo c¸ch riªng cña m×nh. Thø t¸m, vÒ kinh tÕ: - VÒ së h÷u ruéng ®Êt + Së h÷u nhµ n−íc: Vua tuyªn bè: §Êt ®ai lµ cña vua + Së h÷u c«ng lµng x·: Lµng x· cã ®Êt c«ng (®×nh, chïa...) + T− ®iÒn: chñ yÕu lµ ®Êt cña c¸c v−¬ng hÇu. - C¸c lÜnh vùc kinh tÕ chñ yÕu: + Kinh tÕ n«ng nghiÖp (KTNN): - §Êt hÑp, manh món nªn KTNN ph¸t triÓn nh−ng ch−a m¹nh; 79 + Kinh tÕ thñ c«ng nghiÖp: - Mang tÝnh c¸ thÓ, chñ yÕu vÉn lµ s¶n xuÊt nhá, thiÕu tËp trung, g¾n chÆt víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp; th−¬ng nghiÖp: + Gèc n«ng nghiÖp? träng t×nh c¶m; trong khi bu«n b¸n lÊy lîi nhuËn lµm ®Çu; S¶n xuÊt n«ng nghiÖp tù cÊp tù tóc Ýt nhu cÇu trao ®æi hµng hãa; + ChÝnh quyÒn? kh«ng muèn kinh tÕ ph¸t triÓn; + §« thÞ: trung t©m chÝnh trÞ, v¨n hãa - kh«ng ph¶i trung t©m kinh tÕ vµ lu«n trong xu thÕ bÞ n«ng th«n hãa do yªu cÇu b¶o tån m¹nh h¬n yªu cÇu ph¸t triÓn; C¸c khu ®« thÞ tån t¹i chñ yÕu v× ®ã lµ n¬i thuËn tiÖn cho c¸c th−¬ng gia n−íc ngoµi bu«n b¸n; + T©m lý: T©m lý tiÓu n«ng - ng¹i ®Çu t− lín, −a tÝch tr÷, ®Ó dµnh: "Bu«n tÇu bu«n bÌ kh«ng b»ng ¨n dÌ hµ tiÖn"; §Þa chñ kinh doanh cã l·i quay trë vÒ mua ®Êt ®Ó trë thµnh ®Þa chñ giµu cã h¬n; + T− t−ëng: Nho gi¸o kh«ng khuyÕn khÝch viÖc lµm giµu "Qu©n tö - −u ®¹o bÊt −u bÇn"; + "Th−¬ng" lµ nghÒ bÞ coi rÎ nhÊt trong x· héi: sÜ, n«ng, c«ng, th−¬ng; X· héi ViÖt Nam ®Êt + N−íc viÖt nam (§Êt = æn ®Þnh; N−íc = linh ho¹t > §« ThÞ Lµng ThuÇn N«ng Lµng C«ng Th−¬ng Bé phËn Qu¶n lý Bé phËn Kinh tÕ > > N«ng th«n 80 kÕt luËn VÊn ®Ò x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn hiÖn nay ®ang ngµy cµng ®ßi ngµy cµng râ viÖc nghiªn cøu c¸c chøc n¨ng cô thÓ cña nhµ n−íc nh− chøc n¨ng c«ng quyÒn59; Chøc n¨ng tµi ph¸n; Chøc n¨ng gi÷ g×n trËt tù an ninh quèc phßng60, ®ßi hái ph¶i ph¸t huy néi lùc, kÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ trong viÖc tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc. LÞch sö kh«ng ph¶i lµ mét tÊm g−¬ng qu¸ lín ch¾n ®Æt tr−íc mÆt, chØ khiªm tèn lµ chiÕc g−¬ng chiÕu hËu cña mét cç xe tuy nhá bÐ nh−ng v« cïng cÇn thiÕt ®Ó khi tiÕn vÒ phÝa tr−íc vÉn kh«ng quªn häc hái ch¾t läc nh÷ng truyÒn thèng, kinh nghiÖm mµ cha «ng thuë tr−íc ®· ph¶i b»ng x−¬ng m¸u ®¸nh ®æi míi cã ®−îc. 59. Lµ chøc n¨ng b¶o vÖ lîi Ých cña c«ng d©n, vµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò chung. 60. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ng−êi ta ®· nãi ®Õn nhiÒu quan ®iÓm vÒ nhµ n−íc vµ c¸c quan ®iÓm nµy cã xu h−íng xÝch l¹i gÇn nhau. §ã lµ x©y dùng nhµ n−íc "hiÖu qu¶", tinh gän, gi¶m ®Çu mèi, gi¶m c¸c nÊc trung gian. 81 82 Tµi liÖu tham kh¶o 1. §µo Duy Anh, §Êt n−íc ViÖt Nam qua c¸c ®êi, Nxb Sö häc, Hµ Néi, 1964. 2. §µo Duy Anh. ViÖt Nam V¨n hãa Sö c−¬ng, Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi, 2003. 3. §µo Duy Anh, LÞch sö ViÖt Nam, quyÓn th−îng, Nxb V¨n hãa, Hµ Néi, 1958. 4. NguyÔn ThÕ Anh, Kinh tÕ vµ x· héi ViÖt Nam d−íi c¸c triÒu vua NguyÔn, Nxb Tr×nh bµy, Sµi gßn, 1968. 5. Ban chØ ®¹o Kû niÖm Quèc gia 1000 n¨m Th¨ng Long - Hµ Néi, Tr−êng §¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n (§¹i häc Quèc gia Hµ Néi), Kû yÕu héi th¶o khoa häc Lý C«ng UÈn vµ V−¬ng triÒu Lý (Kû niÖm 990 n¨m Th¨ng Long - Hµ Néi, Nxb §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2001. 6. NguyÔn L−¬ng BÝch, L−îc sö Ngo¹i giao ViÖt Nam c¸c thêi tr−íc, Nxb Qu©n ®éi nh©n d©n, Hµ Néi, 2003. 7. Phan Huy Chó, LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, Nxb Sö häc, Hµ Néi, 1960 - 1961. 8. Phan §¹i Do·n (chñ biªn), Mét sè vÊn ®Ò vÒ Nho gi¸o ViÖt Nam, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1998. 9. §¹i nam thùc lôc chÝnh biªn, B¶n dÞch cña Nxb KHXH, Hµ Néi, 1974. 10. TrÇn B¸ §Ö (chñ biªn), Mét sè chuyªn ®Ò lÞch sö ViÖt Nam, Nxb §¹i häc Quèc Gia Hµ Néi. 11. Lª Quý §«n, §¹i ViÖt th«ng sö, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1978. 12. Guy Thuillier, Les Ðcoles historiquÐ, Presses Universitaires de France, 1990. 13. Hoµng Xu©n H·n, Lý Th−êng KiÖt - LÞch sö ngo¹i giao vµ t«ng gi¸o triÒu Lý, Nxb Qu©n ®éi nh©n d©n, Hµ Néi, 2003. 14. Vò §×nh Hße, Thanh NghÞ Håi Ký, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 2000. 15. INSUN YU, LuËt vµ x· héi ViÖt Nam thÕ kû XVII - XVIII, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1994. 83 16. TrÇn Träng Kim. Nho Gi¸o. Nxb V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi, 2001. 17. TrÇn Träng Kim. ViÖt Nam Sö l−îc. Nxb §µ n½ng, 2003. 18. Khoa LuËt, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, Nhµ n−íc vµ ph¸p luËt ViÖt nam tr−íc thÒm thÕ kû XXI, Nxb C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi, 2002. 19. Phan Huy Lª - TrÇn Quèc V−îng - Hµ V¨n TÊn - L−¬ng Ninh. LÞch sö ViÖt Nam tËp I (thêi kú nguyªn thñy ®Õn thÕ kû X), Nxb §¹i häc vµ trung häc chuyªn nghiÖp, Hµ Néi,1983. 20. Phan Huy Lª, Chu Thiªn, V−¬ng Hoµng Tuyªn, §inh Xu©n L©m, LÞch sö chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, TËp III, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1960. 21. Phan Huy Lª, LÞch sö chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, TËp II, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1960. 22. Phan Huy Lª, ChÕ ®é ruéng ®Êt vµ kinh tÕ n«ng nghiÖp thêi Lª s¬, Nxb V¨n Sö §Þa - 1959. 23. NguyÔn HiÕn Lª - Thiªn Giang. LÞch sö thÕ giíi. Nxb V¨n hãa - Th«ng tin, Hµ Néi, 1998. (tËp 1) 24. NguyÔn HiÕn Lª - Thiªn Giang. LÞch sö thÕ giíi. Nxb V¨n hãa - Th«ng tin, Hµ Néi, 1998. (tËp 2) 25. NguyÔn HiÕn Lª. Khæng Tö. Nxb V¨n hãa - Th«ng tin, Hµ Néi, 2001. 26. NguyÔn Quang Lª, Tõ LÞch sö ViÖt Nam nh×n ra thÕ giíi (LÞch sö ®èi chiÕu), Nxb V¨n hãa - Th«ng tin, Hµ Néi, 2001. 27. Cao V¨n Liªn. Ph¸p luËt c¸c triÒu ®¹i ViÖt Nam vµ c¸c n−íc. Nxb Thanh niªn, 1998. 28. Montesquieu. L'esprit des lois. Garnier FrÌres, Libraires - Ðditeurs, Paris, 1874. 29. Vò V¨n MÉu. Tõ ®iÓn Ph¸p - ViÖt Ph¸p - ChÝnh - kinh - tµi x· - héi (dictionnaire francais - Vietnamien des sciences juridiques, politiques, Ðconomiques, financieres et sociologiques. ViÖn ®¹i häc V¹n - H¹nh, UniversitÐ bouddhique Van Hanh, Sai Gon, 1970. 84 30. Vò V¨n MÉu, Cæ LuËt ViÖt Nam l−îc kh¶o, LuËt khoa §¹i häc, Sµi gßn, 1970. 31. Vò V¨n MÉu, Ph¸p luËt diÔn gi¶ng, LuËt khoa §¹i häc, Sµi gßn, 1975. 32. M.T. Stepaniants. TriÕt häc Ph−¬ng §«ng. Nhµ xuÊt b¶n khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2003. 33. L−¬ng Ninh - §inh Ngäc B¶o - §Æng Quang Minh - NguyÔn Gia Phu - §ç V¨n Ninh, Tõ ®iÓn chøc quan ViÖt Nam, Nxb thanh niªn, Hµ Néi - 2002 34. Vò D−¬ng Ninh - NguyÔn V¨n Hång. LÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i. Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2002. 35. Phan Ngäc, B¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam, Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi, 1998 36. NguyÔn Quang Ngäc (chñ biªn), TiÕn tr×nh lÞch sö ViÖt Nam. Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2002. 37. NguyÔn Gia Phu - NguyÔn V¨n ¸nh - §ç §×nh H·ng - TrÇn V¨n La. LÞch sö thÕ giíi trung ®¹i. Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2002. 38. Vò ThÞ Phông, Gi¸o tr×nh LÞch sö nhµ n−íc vµ ph¸p luËt ViÖt Nam, Nxb §¹i häc Quèc gia Hµ Néi. 39. NguyÔn Phan Quang, Vâ Xu©n §µn, LÞch sö ViÖt nam tõ nguån gèc ®Õn n¨m 1884, Nxb Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 2000. 40. D−¬ng Kinh Quèc, ViÖt nam - nh÷ng sù kiÖn lÞch sö (1858 - 1945), Nxb Khoa häc x· héi Hµ Néi, 1975. 41. Quèc TriÒu H×nh LuËt (LuËt H×nh TriÒu Lª - LuËt Hång §øc). Nxb Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 2003. 42. Tr−¬ng H÷u Quýnh - §inh Xu©n L©m - Lª MËu H·n. §¹i c−¬ng lÞch sö ViÖt Nam toµn tËp. Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2001. 43. NguyÔn Kh¸nh Toµn, Vµi nhËn xÐt vÒ thêi kú tõ cuèi Lª ®Õn NguyÔn Gia Long, Hµ Néi, 1954. 85 44. TrÇn Ngäc Thªm. C¬ së v¨n hãa ViÖt Nam. Nxb Gi¸o dôc, 1999. 45. TrÇn Ngäc Thªm. T×m vÒ b¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam. Nxb Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 2001. 46. L−¬ng Kim Thoa. Nh÷ng ngµy lÞch sö trong n¨m. Nxb §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2002. 47. NguyÔn Kh¾c ThuÇn. §¹i c−¬ng lÞch sö v¨n hãa ViÖt Nam. Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2001. 48. NguyÔn Kh¾c ThuÇn. ThÕ thø c¸c triÒu vua ViÖt Nam, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2002. 49. §inh Gia Trinh, S¬ th¶o lÞch sö nhµ n−íc vµ ph¸p quyÒn ViÖt Nam (Tõ nguån gèc ®Õn thÕ kû XIX), Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1968. 50. NguyÔn Minh TuÊn, Nhµ n−íc V¨n Lang - nhµ n−íc ®Çu tiªn trong lÞch sö ViÖt Nam, T¹p chÝ D©n chñ vµ ph¸p luËt - Bé T− ph¸p, sè 11 (140) vµ sè 12 (141) Th¸ng 11 vµ 12, n¨m 2003. 51. NguyÔn Minh TuÊn, D©n chñ trong chÕ ®é phong kiÕn ë n−íc ta, T¹p chÝ Khoa häc vµ Tæ quèc - Liªn hiÖp c¸c héi khoa häc vµ kü thuËt ViÖt Nam, Sè 13-2004 (241), Ra ngµy 5/7/2004. 52. NguyÔn Minh TuÊn, X©y dùng x· héi c«ng d©n tõ x· héi lµng x· cæ truyÒn ë ViÖt Nam hiÖn nay, T¹p chÝ Khoa häc vµ Tæ quèc - Liªn hiÖp c¸c héi Khoa häc vµ Kü thuËt ViÖt nam, Sè 11+12-2004 (241), Ra th¸ng 6/2004. 53. §µo TrÝ óc (chñ biªn), Nghiªn cøu vÒ hÖ thèng ph¸p luËt ViÖt Nam thÕ kû XV - ThÕ kû XVIII, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1994. 54. ñy ban khoa häc x· héi ViÖt nam - Ban H¸n N«m. Th− tÞch cæ vµ nhiÖm vô míi. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi 1979. 55. ViÖn Sö häc, T×m hiÓu x· héi ViÖt Nam thêi Lý - TrÇn, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1981. 86 56. ViÖn Sö häc, LÞch sö ViÖt Nam thÕ kû X - ®Çu thÕ kû XV, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2002. 57. TrÇn Quèc V−îng, Hµ V¨n TÊn, LÞch sö chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, TËp I, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1960. 58. TrÇn Quèc V−îng. V¨n hãa ViÖt Nam t×m tßi vµ suy ngÉm. Nxb V¨n hãa d©n téc t¹p chÝ v¨n hãa nghÖ thuËt, Hµ Néi, 2000. 59. Huúnh Kh¸i Vinh. Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n hãa ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i. ViÖn V¨n hãa vµ Nxb V¨n hãa th«ng tin, Hµ Néi, 2001.