Nghiên cứu kỹ thuật nhân giống vô tính cây lô hội bằng phương pháp nuôi cấy in vitro và kỹ thuật giâm hom

Bé gi¸o dôc vμ ®μo t¹o tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp i --------------------------- Bïi ThÞ hång quyªn Nghiªn cøu kü thuËt nh©n gièng v« tÝnh c©y L« héi (Aloe vera Linne. var Sinensis Berger) b»ng ph−¬ng ph¸p nu«i cÊy in vitro vμ ph−¬ng ph¸p gi©m hom th©n LuËn v¨n th¹c sÜ n«ng nghiÖp Chuyªn ngµnh : trång trät M· sè : 60.62.01 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: TS. NguyÔn ThÞ Kim Thanh Hμ néi - 2007 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………i Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i. C¸c sè liÖu vµ kÕt qu¶ tr×nh bµy trong luËn v¨n lµ trung thùc vµ ch−a tõng ®−îc ai c«ng bè trong bÊt cø c«ng tr×nh nµo kh¸c. T«i xin cam ®oan r»ng mäi sù gióp ®ì cho viÖc thùc hiÖn luËn v¨n nµy ® ®−îc c¸m ¬n vµ c¸c th«ng tin trÝch dÉn trong luËn v¨n ®Òu ® ®−îc chØ râ nguån gèc. T¸c gi¶ luËn v¨n Bïi ThÞ Hång Quyªn Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………ii Lêi c¶m ¬n §Ó hoµn thµnh ®Ò tµi tèt nghiÖp ngoµi sù cè g¾ng cña b¶n th©n t«i ® nhËn ®−îc rÊt nhiÒu sù quan t©m gióp ®ì nhiÖt t×nh cña thÇy c«, b¹n bÌ vµ ng−êi th©n. Tr−íc tiªn t«i xin göi lêi c¶m ¬n s©u s¾c tíi c¸c thÇy c« gi¸o trong Khoa N«ng häc nh÷ng ng−êi ® trùc tiÕp gi¶ng d¹y trang bÞ nh÷ng kiÕn thøc bæ Ých trong suèt thêi gian häc ®¹i häc còng nh− häc cao häc cña m×nh. T«i xin ®−îc göi lêi ch©n thµnh c¶m ¬n tíi c¸c thÇy c« gi¸o trong bé m«n Sinh lý Thùc vËt, c¸c anh chÞ trong Trung t©m chuyÓn giao TBKH&CN Së KHCN VÜnh Phóc ® ch©n thµnh ®ãng gãp ý kiÕn gióp cho luËn v¨n cña t«i ®−îc hoµn thiÖn h¬n. §Æc biÖt t«i xin ®−îc bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c« gi¸o TS. NguyÔn ThÞ Kim Thanh ng−êi ® tËn t×nh h−íng dÉn gióp ®ì vµ ®éng viªn t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi vµ hoµn thµnh b¶n luËn v¨n nµy. Bªn c¹nh ®ã t«i xin göi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh tíi tÊt c¶ ng−êi th©n, b¹n bÌ nh÷ng ng−êi lu«n bªn c¹nh ®éng viªn gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ thùc hiÖn ®Ò tµi. Hµ Néi, ngµy 19 th¸ng 12 n¨m 2007 T¸c gi¶ luËn v¨n Bïi ThÞ Hång Quyªn Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………iii Môc lôc 1. Më ®Çu i 1.1. §Æt vÊn ®Ò 1 1.2. Môc ®Ých, yªu cÇu cña ®Ò tµi 3 2. Tæng quan tµi liÖu 5 2.1. Giíi thiÖu chung vÒ c©y L« héi 5 2.2. T×nh h×nh s¶n xuÊt vµ sö dông c©y L« héi trong vµ ngoµi n−íc 14 2.3. C¬ së khoa häc cña ph−¬ng ph¸p nh©n gièng v« tÝnh b»ng kü thuËt gi©m cµnh, gi©m hom. 26 2.4. Kü thuËt nu«i cÊy m«, tÕ bµo vµ øng dông trong nh©n gièng v« tÝnh c©y trång 27 3. §èi t−îng, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 32 3.1. §èi t−îng 32 3.2. Néi dung nghiªn cøu 32 3.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 38 3.4. C¸c chØ tiªu theo dâi. 40 3.5. Xö lý sè liÖu 42 3.6. Thêi gian vµ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 42 4. KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn 43 4.1. Nghiªn cøu kü thuËt nh©n gièng c©y L« héi b»ng ph−¬ng ph¸p nu«i cÊy in vitro 43 4.1.1. Nghiªn cøu kü thuËt t¹o vËt liÖu khëi ®Çu in vitro 43 4.1.2. Nghiªn cøu kü thuËt nh©n nhanh chåi L« héi in vitro 48 4.2.3. Nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña tæ hîp xytokinnin vµ auxin ®Õn kh¶ n¨ng nh©n nhanh chåi L« héi in vitro 53 4.1.3. Nghiªn cøu kü thuËt ra rÔ t¹o c©y hoµn chØnh c©y L« héi in vitro 57 4.1.4. Nghiªn cøu kü thuËt ra c©y ngoµi v−ên −¬m (sau èng nghiÖm) 63 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………iv 4.2. Nghiªn cøu kü thuËt nh©n gièng v« tÝnh c©y L« héi b»ng ph−¬ng ph¸p gi©m hom 67 4.2.1. Nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña thêi vô hñy ®Ønh sinh tr−ëng ®Õn kh¶ n¨ng ph¸t sinh chåi n¸ch t¹o vËt liÖu gi©m hom th©n c©y L« héi. 67 4.2.2. Nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña viÖc xö lý IBA ®Õn kh¶ n¨ng ra rÔ vµ n¶y mÇm ®o¹n hom th©n c©y L« héi 68 4.2.3. Nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña viÖc phun chÕ phÈm dinh d−ìng ®Õn kh¶ n¨ng ph¸t sinh chåi n¸ch c©y L« héi. 70 5. KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ 71 5.1. KÕt luËn 71 5.2. §Ò nghÞ 71 Tµi liÖu tham kh¶o 73 Phô lôc 77 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………v Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t BAP : Benzyl Adenin Purin CT : C«ng thøc CP : ChÕ phÈm §/C : §èi chøng §TST : §iÒu tiÕt sinh tr−ëng α-NAA : α- Naphtyl Axetic Axit IBA : β- Indol Butyric Axit IAA : β- Indol Axit H§ST : Huû ®Ønh sinh tr−ëng KHCN : Khoa häc c«ng nghÖ KH&CN : Khoa häc vµ c«ng nghÖ Ki : Kinetin NXB : Nhµ xuÊt b¶n TB : Trung b×nh THT : Than ho¹t tÝnh Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………vi Danh môc b¶ng 4.1. ¶nh h−ëng cña ph−¬ng thøc vµ thêi l−îng khö trïng ®Õn tû lÖ sèng cña mÉu cÊy 44 4.2. ¶nh h−ëng cña thêi vô lÊy mÉu ®Õn kh¶ n¨ng t¸i sinh chåi cña mÉu cÊy 47 4.3. ¶nh h−ëng cña BAP ®Õn kh¶ n¨ng nh©n nhanh chåi L« héi 50 4.4. ¶nh h−ëng cña Kinetin ®Õn kh¶ n¨ng nh©n nhanh chåi L« héi invitro (sau 3 tuÇn) 52 4.5. ¶nh h−ëng cña tæ hîp BAP vµ α-NAA ®Õn kh¶ n¨ng nh©n nhanh chåi L« héi in vitro (sau 3 tuÇn nu«i cÊy) 54 4.6. ¶nh h−ëng cña tæ hîp BAP vµ IAA ®Õn kh¶ n¨ng nh©n nhanh chåi L« héi in vitro (sau 3 tuÇn nu«i cÊy) 56 4.7. ¶nh h−ëng cña α-NAA tíi kh¶ n¨ng ra rÔ c©y L« héi in vitro 59 4.8. ¶nh h−ëng cña IBA tíi kh¶ n¨ng ra rÔ c©y L« héi in vitro 60 4.9. ¶nh h−ëng cña hµm l−îng Than ho¹t tÝnh (THT) tíi kh¶ n¨ng ra rÔ cña c©y L« héi in vitro (sau 2 tuÇn nu«i cÊy) 62 4.10. ¶nh h−ëng cña thêi vô ra c©y ®Õn tû lÖ sèng cña c©y giai ®o¹n v−ên −¬m (sau 60 ngµy) 64 4.11. Nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña gi¸ thÓ ra c©y sau èng nghiÖm (sau 30 ngµy) 66 4.12. ¶nh h−ëng cña thêi vô hñy ®Ønh sinh tr−ëng ®Õn kh¶ n¨ng ph¸t sinh chåi n¸ch c©y L« héi. 67 4.13. ¶nh h−ëng cña IBA tíi kÕt qu¶ gi©m th©n c©y L« héi 69 4.14 ¶nh h−ëng cña viÖc phun chÕ phÈm dinh d−ìng tíi kh¶ n¨ng ph¸t sinh chåi n¸ch c©y L« héi 70 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………vii Danh môc h×nh 2.1. C©y L« héi 1n¨m tuæi ë v−ên thÝ nghiÖm 6 2.2. ChÊt gel trong l¸ c©y L« héi 8 4.1. ¶nh h−ëng cña ph−¬ng thøc vµ thêi l−îng khö trïng ®Õn tû lÖ sèng cña mÉu cÊy 45 4.2. ¶nh h−ëng cña thêi vô lÊy mÉu ®Õn kh¶ n¨ng t¸i sinh chåi cña mÉu cÊy 48 4.3. ¶nh h−ëng cña hµm l−îng BAP ®Õn hÖ sè nh©n chåi 50 4.4. Giai ®o¹n nh©n nhanh chåi L« héi in vitro 51 4.5. ¶nh h−ëng cña hµm l−îng kinetin ®Õn hÖ sè nh©n chåi 53 4.6. ¶nh h−ëng cña tæ hîp BAP vµ α-NAA ®Õn hÖ sè nh©n chåi L« héi in vitro 55 4.7. ¶nh h−ëng cña tæ hîp BAP vµ IAA ®Õn hÖ sè nh©n chåi L« héi in vitro 57 4.8. Giai ®o¹n ra rÔ t¹o c©y hoµn chØnh 58 4.9. ¶nh h−ëng cña hµm l−îng α-NAA tíi tû lÖ chåi ra rÔ 59 4.10. ¶nh h−ëng cña hµm l−îng IBA tíi kh¶ n¨ng ra rÔ chåi L« héi in vitro 61 4.11. ¶nh h−ëng cña hµm l−îng Than ho¹t tÝnh (THT) tíi kh¶ n¨ng ra rÔ cña c©y L« héi in vitro 62 4.12. ¶nh h−ëng cña thêi vô ra c©y ®Õn tû lÖ sèng cña c©y giai ®o¹n v−ên −¬m 65 4.13. ¶nh h−ëng cña thêi vô hñy ®Ønh sinh tr−ëng ®Õn hÖ sè nh©n chåi c©y L« héi 68 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………1 1. Më ®Çu 1.1. §Æt vÊn ®Ò C©y L« héi (Aloe Vera) thuéc hä HuÖ t©y (Liliaceae) [3],[19], c©y mäc nhiÒu ë c¸c vïng cã khÝ hËu nãng vµ kh«. §©y lµ c©y d−îc liÖu ®−îc dïng trong c¶ ®«ng y vµ t©y y. C©y cã vÞ ®¾ng, tÝnh hµn, ®i vµo bèn kinh can, t× vÞ vµ ®¹i tr−êng. Nh÷ng tÝnh n¨ng cña L« héi ® ®−îc kh¾p n¬i trªn thÕ giíi biÕt ®Õn, tõ thêi v¨n minh cæ Ai CËp, Hy L¹p, Ên §é, Ch©u Phi vµ ®−îc sö dông c¸ch ®©y h¬n 2000 n¨m [9]. Mét trong nh÷ng tÝnh n¨ng kú diÖu cña loµi d−îc th¶o nµy ® ®−îc c¸c nhµ khoa häc t¹i Tr−êng §¹i häc Bang Texas (Mü) nghiªn cøu ®ã lµ dÞch chiÕt cña c©y L« héi cã kh¶ n¨ng lµm nhanh lµnh vÕt th−¬ng, do trong dÞch chiÕt chøa ho¹t chÊt cã tÝnh thÈm thÊu cao lµm gin në mao m¹ch, lµm t¨ng l−îng m¸u cung cÊp cho vïng xung quanh vÕt th−¬ng, lµm t¨ng tèc ®é ph©n chia tÕ bµo, kÝch thÝch hÖ thèng miÔn dÞch. Trong c©y L« héi cã chÊt ®«ng dÝnh (gel) rÊt cã Ých trong viÖc ®iÒu trÞ c¸c chøng rèi lo¹n tiªu ho¸ vµ bÖnh tiÓu ®−êng. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ë n−íc ngoµi còng ® ghi nhËn vµ khuyÕn c¸o uèng dÞch chiÕt L« héi (2 - 5 gram/ngµy) cã t¸c dông lµm chËm qu¸ tr×nh lo ho¸, t¨ng c−êng hÖ thèng miÔn nhiÔm vµ cã t¸c dông tèt cho ®−êng tiªu ho¸. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y chÊt gel chiÕt rót tõ c©y L« héi ®−îc dïng nhiÒu trong c¸c ngµnh c«ng nghÖ d−îc phÈm, ho¸ mü phÈm nh−: kem thoa lªn da, thuèc viªn hay thuèc mì ®Ó trÞ bÖnh víi c¸c th−¬ng hiÖu thuèc L« héi, mü phÈm L« héi, vµ thùc phÈm d−íi d¹ng n−íc uèng xir«. ë ViÖt Nam, c©y L« héi cã nhiÒu dßng kh¸c nhau, trong ®ã c©y Aloe Vera ®−îc ghi nhËn lµ mét trong nh÷ng c©y thuèc cæ truyÒn ViÖt Nam, c©y ph©n bè nhiÒu ë c¸c vïng ven biÓn miÒn Trung. Tõ xa x−a nh©n d©n ta ® biÕt Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………2 ®Õn c¸c t¸c dông cña c©y L« héi vµ sö dông trong c¸c bµi thuèc §«ng y. Ngµy nay ®Ó t¨ng c−êng sö dông ho¸ mü phÈm cã nguån gèc tõ th¶o d−îc th× mét trong c¸c c©y trång ®−îc quan t©m ph¸t triÓn ®ã lµ c©y L« héi. Tuy nhiªn vÊn ®Ò c©y gièng cho c¸c vïng nguyªn liÖu cßn gÆp khã kh¨n v× trong tù nhiªn c©y L« héi rÊt khã nh©n gièng b»ng h¹t. V× vËy ng−êi d©n vÉn th−êng nh©n gièng v« tÝnh c©y L« héi b»ng ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng ®ã lµ ph−¬ng ph¸p t¸ch chåi thô ®éng cã hÖ sè nh©n gièng kh«ng cao, c©y sinh ra cã søc sèng thÊp v× thÕ kh«ng thÓ s¶n xuÊt ®−îc sè l−îng lín c©y gièng theo quy m« c«ng nghiÖp. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nh»m t¹o ra c¸c gièng c©y trång chÊt l−îng tèt, kh«ng phô thuéc vµo mïa vô, nhiÒu ®Þa ph−¬ng trong c¶ n−íc ® øng dông ph−¬ng ph¸p gi©m hom vµo c«ng t¸c nh©n gièng.Tuy nhiªn ph−¬ng ph¸p nµy cho kÕt qu¶ kh«ng cao ë nhiÒu ®èi t−îng c©y trång vµ ch−a ®¸p øng ®−îc sè l−îng lín c©y gièng [21]. C«ng nghÖ nh©n gièng v« tÝnh b»ng kü thuËt nu«i cÊy m« tÕ bµo lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng thøc nh©n gièng v« tÝnh cã nhiÒu −u ®iÓm næi tréi lµ: cho hÖ sè nh©n gièng rÊt cao, s¶n xuÊt quanh n¨m kh«ng phô thuéc vµo mïa vô, cÇn Ýt diÖn tÝch s¶n xuÊt vµ vËt liÖu nh©n gièng ban ®Çu, c©y gièng s¶n xuÊt ra hoµn toµn s¹ch bÖnh, ®ång nhÊt vÒ mÆt di truyÒn [14], viÖc vËn chuyÓn c©y gièng ®i xa thuËn tiÖn, tæn thÊt Ýt, chÊt l−îng c©y ®−îc ®¶m b¶o do ®ã hoµn toµn cã thÓ ®¸p øng ®−îc c¸c yªu cÇu vÒ s¶n xuÊt c©y gièng víi sè l−îng lín mang tÝnh c«ng nghiÖp. Ph−¬ng ph¸p nµy ® ¸p dông thµnh c«ng ®èi víi nhiÒu lo¹i c©y trång nh− c¸c lo¹i c©y n«ng nghiÖp: khoai t©y, chuèi, mÝa, døa…c¸c lo¹i c©y hoa: phong lan, cÈm ch−íng, cóc, ®ång tiÒn…c¸c lo¹i c©y l©m nghiÖp: keo lai, b¹ch ®µn, tÕch, giã trÇm [17]…c¸c lo¹i c©y d−îc liÖu: ®Þa hoµng, hµ thñ «, trinh n÷ hoµng cung…V× vËy viÖc øng dông c«ng nghÖ nu«i cÊy m« tÕ bµo ®Ó nh©n nhanh sè l−îng c©y gièng ®ñ cung cÊp cho c¸c vïng trång c©y nguyªn liÖu lµ rÊt cÇn thiÕt. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………3 Trªn c¬ së ®ã chóng t«i tiÕn hµnh ®Ò tµi: “Nghiªn cøu kü thuËt nh©n gièng v« tÝnh c©y L« héi (Aloe vera Linne.var Sinensis Berger) b»ng ph−¬ng ph¸p nu«i cÊy in vitro vµ ph−¬ng ph¸p gi©m hom th©n ”. 1.2. Môc ®Ých, yªu cÇu cña ®Ò tµi 1.2.1. Môc ®Ých Nghiªn cøu kü thuËt nh©n gièng v« tÝnh c©y L« héi Aloe vera Linne.var Sinensis Berger trªn c¬ së ®ã tõng b−íc x©y dùng quy tr×nh nh©n c©y L« héi b»ng ph−¬ng ph¸p nu«i cÊy in vitro vµ gi©m hom cho thùc tiÔn s¶n xuÊt. 1.2.2. Yªu cÇu * Nghiªn cøu kü thuËt nh©n gièng v« tÝnh c©y L« héi b»ng ph−¬ng ph¸p nu«i cÊy in vitro: - X¸c ®Þnh ph−¬ng ph¸p khö trïng vµ thêi ®iÓm lÊy mÉu thÝch hîp cho tû lÖ mÉu s¹ch t¸i sinh cao. - X¸c ®Þnh m«i tr−êng t¸i sinh chåi thÝch hîp, rót ng¾n giai ®o¹n t¸i sinh chåi. - X¸c ®Þnh m«i tr−êng nh©n nhanh cho hÖ sè nh©n cao, chÊt l−îng chåi tèt. - X¸c ®Þnh m«i tr−êng ra rÔ tèi −u víi tû lÖ ra rÔ cao. - X¸c ®Þnh thêi vô, gi¸ thÓ ra c©y ®¶m b¶o tû lÖ c©y sèng ngoµi v−ên −¬m cao. * Nghiªn cøu kü thuËt nh©n gièng c©y L« héi b»ng ph−¬ng ph¸p gi©m hom: - X¸c ®Þnh ¶nh h−ëng cña thêi vô huû ®Ønh sinh tr−ëng ®Õn kh¶ n¨ng ph¸t sinh chåi n¸ch c©y L« héi. - X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng ph¸t sinh chåi n¸ch qua viÖc phun chÕ phÈm dinh d−ìng. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………4 1.2.3. ý nghÜa khoa häc - Th«ng qua ®Ò tµi, t×m hiÓu ®−îc vai trß cña mét sè chÊt ®iÒu tiÕt sinh tr−ëng ®èi víi qu¸ tr×nh t¸i sinh, nh©n nhanh vµ t¹o rÔ cho chåi in vitro cña c©y L« héi. - Lµm râ ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh th«ng qua yÕu tè mïa vô ®Õn kh¶ n¨ng sèng vµ t¸i sinh cña mÉu cÊy còng nh− kh¶ n¨ng sèng vµ sinh tr−ëng cña c©y in vitro ë giai ®o¹n v−ên −¬m. 1.2.4. ý nghÜa thùc tiÔn - §Ò xuÊt ®−îc quy tr×nh nh©n nhanh gièng c©y L« héi b»ng ph−¬ng ph¸p in vitro, ®Ó ®¶m b¶o cung cÊp sè l−îng lín c©y gièng cã chÊt l−îng cao, ®ång ®Òu cho s¶n xuÊt. Nh»m gãp phÇn gia t¨ng nguån nguyªn liÖu cung cÊp cho c¸c ngµnh y, d−îc, mü phÈm th¶o d−îc trong vµ ngoµi n−íc. - X¸c ®Þnh ®−îc kh¶ n¨ng nh©n gièng cña c©y L« héi b»ng ph−¬ng ph¸p gi©m hom cã thÓ ¸p dông trong thùc tiÔn s¶n xuÊt. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………5 2. Tæng quan tμi liÖu 2.1. Giíi thiÖu chung vÒ c©y L« héi 2.1.1. LÞch sö ph¸t hiÖn C©y L« héi (Aloe vera Linne) lµ lo¹i c©y th¶o méc ® cã tõ thêi th−îng cæ [8]. Kho¶ng 5000 n¨m tr−íc C«ng Nguyªn, nhiÒu d©n téc ¶ rËp ë vïng Trung §«ng ® biÕt sö dông c©y L« héi ®Ó phôc vô cho cuéc sèng cña m×nh. Råi tõ vïng Trung §«ng c©y L« héi di thùc sang nhiÒu quèc gia kh¸c nh−: Ên §é, Trung Quèc, Malaixia, Mexico, CuBa. LÞch sö tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña c©y L« héi trªn kh¾p thÕ giíi g¾n liÒn víi sù hiÓu biÕt ngµy cµng phong phó vÒ c¸c lÜnh vùc: sinh häc, d−îc lý. T¹i nhiÒu quèc gia, d©n gian vÉn coi c©y L« héi nh− “mét ®Êng hµo kiÖt’’ bëi lÏ nã rÊt h÷u Ých vµ còng rÊt dÔ t×m, dÔ trång [12]. §Õn nay, sau nhiÒu n¨m nghiªn cøu, c¸c nhµ khoa häc ® chøng minh ®−îc r»ng: c©y L« héi cã nguån gèc tõ B¾c Phi vµ Trung §«ng, tõ rÊt l©u nã ®−îc loµi ng−êi sö dông ®Ó lµm thuèc. Theo tµi liÖu cæ nhÊt cña ng−êi Sumeri viÕt b»ng ch÷ h¸n n«m trªn nh÷ng phiÕn ®Êt nung t×m thÊy ë thµnh phè Nippur tõ niªn ®¹i 2200 n¨m tr−íc C«ng Nguyªn. Dùa trªn c¸c ghi chÐp cña ng−êi Ai CËp cæ ®¹i trªn giÊy sËy cho thÊy: Ng−êi Ai CËp cæ dïng l¸ L« héi ®¬n thuÇn hoÆc phèi hîp víi nhiÒu d−îc th¶o thµnh 12 d¹ng bµo chÕ kh¸c nhau, dïng ch÷a nhiÒu bÖnh bªn trong vµ bªn ngoµi [42]. Vµo cuèi thÕ kû XIII nhµ khoa häc ng−êi ý Macro Polo (1254 - 1323) ® thùc hiÖn chuyÕn ®i nghiªn cøu thùc vËt nhiÖt ®íi Ch©u ¸ ®Õn Trung Quèc Macro Polo ® giíi thiÖu cho ng−êi d©n b¶n xø mét lo¹i c©y d−îc th¶o (sau nµy gäi lµ L« héi), tõ Trung Quèc c©y L« héi ®−îc di thùc sang ViÖt Nam [36], [38]. C©y L« héi lµ lo¹i c©y bôi nh− x−¬ng rång, cßn ®−îc gäi b»ng mét sè Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………6 tªn kh¸c nh−: T−îng ®¶m, Long tu, Du th«ng, L−ìi hæ, Hæ thiÕt... thuéc chi Aloe, hä HuÖ t©y (Liliaceae) [6]. Trong kho¶ng 180 loµi thuéc chi Aloe th× chØ cã 4 loµi ®−îc sö dông ®Ó lµm thuèc bæ d−ìng vµ ch÷a bÖnh, mét sè loµi cã ®éc tè. Hai loµi ®−îc chó ý nhiÒu nhÊt lµ Aloe Ferox Mill vµ Aloe vera. Linne. Theo s¸ch "C©y cá ViÖt Nam" cña Ph¹m Hoµng Hé th× chi Aloe ë n−íc ta chØ cã 1 loµi lµ Aloe vera L. Sinensis. Berger tøc lµ c©y L« héi l¸ nhá [8],[9]. 2.1.2. §Æc ®iÓm sinh häc cña c©y L« héi H×nh 2.1. C©y L« héi 1n¨m tuæi trong v−ên thÝ nghiÖm Theo Vâ V¨n Chi (1991) [4], §ç Thanh Héi (1997),[10] th× c©y L« héi lµ lo¹i c©y d¹ng th©n cá, mËp, mµu xanh lôc nh¹t, th©n ng¾n. C©y L« héi tr−ëng thµnh cã l¸ mËp, dµi 30 – 50 cm, réng 5 – 10 cm, dµy 1- 2cm. L¸ L« héi gåm 2 phÇn: phÇn vá ngoµi lµ líp vá xanh, khi c¾t ngang ch¶y ra nhùa mµu vµng cã mïi h¾c, ®Ó kh« chuyÓn thµnh mµu ®en, phÇn trong lµ phÇn thÞt mäng n−íc d¹ng gel. Côm hoa cña c©y cao kho¶ng 1m, mäc thµnh chïm, hoa to ®Òu cã mµu vµng lôc nh¹t. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………7 Qu¶ nang h×nh trøng mµu xanh, chøa nhiÒu h¹t. NÕu r¹ch mét ®−êng gi÷a l¸ L« héi t−¬i råi dïng th×a n¹o ë gi÷a l¸ L« héi quan s¸t sÏ cã mét chÊt gel trong suèt. 2.1.3. Thµnh phÇn hãa häc cña c©y L« héi Ph©n tÝch c¸c thµnh phÇn lÊy tõ l¸ L« héi, c¸c nhµ nghiªn cøu t×m thÊy c¸c chÊt sau: * Hîp chÊt anthraquinon: §©y lµ thµnh phÇn cã t¸c dông ch÷a bÖnh cña c©y L« héi bao gåm: - Aloe emodine chÊt nµy kh«ng cã trong dÞch t−¬i L« héi mµ cã trong nhùa kh«, chiÕm 0,05 - 0,5%. ChÊt nµy tan trong ether, cloroform, benzen, - Barbaloin: chiÕm 15 - 30% thµnh phÇn nhùa cña L« héi, chÊt nµy sÏ tan dÇn khi ®Ó ngoµi kh«ng khÝ vµ ¸nh s¸ng, tan ®−îc trong n−íc, cån, Axeton, tan Ýt trong Benzen vµ Cloroform. - Aloinosid A, Aloinosid B, Anthranol... * Glycosid, Aloezin, Aloenin * ChÊt nhùa: Esther cña acide Cinnamic * ChÊt h÷u c¬: monosacharide, polysacharide, cellulose, mannose, L- Rhamnose... * C¸c vitamine: B1, B2, B6, acide folic * C¸c Enzym: oxydase, lipase, amilase, catalase, allnilase * C¸c nguyªn tè kho¸ng vi l−îng: zinc, potasodium, mangesium, manganese, calcium... Theo Al.Awadi F vµ céng sù (1991) vµ Aloe Vera, Ajabnoor MA (1990) [26], [27], [28]. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………8 2.1.4. T¸c dông d−îc lý cña c©y L« héi Tõ n¨m 1700 tr−íc C«ng Nguyªn, con ng−êi ® biÕt sö dông c©y L« héi ®Ó trÞ b¸ch bÖnh nh−: da, lµm lµnh vÕt th−¬ng. Sau ®ã ng−êi ta ® dÇn dÇn ph¸t hiÖn thªm nhiÒu t¸c dông ch÷a bÖnh kh¸c cña c©y L« héi [12]. - N¨m 1981: Héi ®ång khoa häc Quèc gia Hoa Kú ® b¶o vÖ c¸c viÖn bµo chÕ c¸c s¶n phÈm L« héi [27]. - N¨m 1986 ®Õn nay: Hµng lo¹t c¸c s¶n phÈm ®−îc tæng hîp tõ L« héi ra ®êi vµ ngµy cµng ph¸t triÓn. Theo y häc cæ truyÒn Do c©y L« héi cã vÞ ®¾ng, tÝnh hµn, vµo 4 kinh: Can, tú, vÞ, ®¹i trµng nªn cã t¸c dông th«ng ®¹i tiÖn, m¸t huyÕt, h¹ nhiÖt, trÞ cam tÝch, kinh gi¶n ë trÎ em, ¨n uèng kh«ng tiªu, gióp tiªu hãa, ®¾p ngoµi trÞ pháng, r«m s¶y. H×nh 2.2. ChÊt gel trong l¸ c©y L« héi Theo y häc hiªn ®¹i - L« héi cã t¸c dông båi bæ c¬ thÓ sau khi èm, gióp tiªu hãa tèt, kÝch thÝch nhÑ niªm m¹c ruét kh«ng cho cÆn b ë l©u trong ruét. Sö dông víi liÒu nhá (0,05 – 0,10g). Ngoµi ra L« héi cßn cã t¸c dông ®Èy m¹nh nh−ng t¸c dông chËm, g©y sù xung huyÕt nhÊt lµ ë ruét giµ, cã t¸c dông sau 10 – 15 giê, ph©n mÒm nho, kh«ng láng sö dông víi liÒu nhá (0,05 – 0,10g)[2]. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………9 - Cã t¸c dông lµm lµnh vÕt th−¬ng: L« héi cã chøa nhiÒu kho¸ng chÊt nh− Canxi, Potassium, KÏm...cã chøa nhiÒu vitamin C vµ E. C¸c chÊt nµy lµ tiÒn chÊt c¬ b¶n ®Ó ®Èy nhanh tiÕn tr×nh lµm lµnh da. Canxi gi÷ vai trß quan träng trong hÖ thèng thÇn kinh vµ m« c¬, nã còng lµ chÊt xóc t¸c chÝnh trong qu¸ tr×nh lµm lµnh vÕt th−¬ng. - Chèng viªm nhiÔm dÞ øng: L« héi cã t¸c dông lµm lµnh vÕt ®øt, vÕt loÐt, vÕt pháng hay vÕt s−ng do c«n trïng c¾n ®èt trªn da v× nã cã chøa nh÷ng hîp chÊt h÷u c¬ gåm vitamin, c¸c hormon, chÊt Magnesium lactate... cã t¸c dông øc chÕ ph¶n øng Histamin, øc chÕ vµ lo¹i trõ Bradykinin lµ nh÷ng thµnh phÇn g©y ph¶n øng dÞ øng vµ viªm [24]. - Chèng sù lo hãa tÕ bµo: + L« héi cã chøa Canxi cã liªn quan ®Õn t©n dÞch trong tÕ bµo c¬ thÓ, duy tr× sù c©n b»ng gi÷a trong vµ ngoµi tÕ bµo, t¹o ra c¸c tÕ bµo kháe m¹nh. + L« héi cã chøa 17 amino - axit cÇn thiÕt ®Ó tæng hîp protein vµ tÕ bµo. + L« héi cã chøa c¸c chÊt kho¸ng nh−: Potassium, Sodium lµ c¸c yÕu tè cÇn thiÕt cho sù trao ®æi chÊt vµ c¸c ho¹t ®éng cña tÕ bµo. - Gi¶i ®éc cho c¬ thÓ: + L« héi cã chøa nguyªn tè Natri, Uronic axit nªn cã t¸c dông c¶i thiÖn vµ kÝch thÝch chøc n¨ng gan, thËn, hai c¬ quan chñ yÕu cña viÖc lo¹i trõ chÊt ®éc trong c¬ thÓ. + L« héi cã phÇn chÊt x¬ cuèn s¹ch c¸c thµnh phÇn chÊt th¶i n»m kÑt trong c¸c nÕp gÊp cña ruét. - Sinh n¨ng l−îng vµ dinh d−ìng: + L« héi cã chøa Vitamin C thóc ®Èy qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, sinh n¨ng l−îng cÇn thiÕt, duy tr× ho¹t ®éng miÔn dÞch gióp phßng chèng ®−îc nhiÒu bÖnh. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………10 + L« héi cã chøa amino axit ®Ó t¹o prrotein gióp h×nh thµnh tÕ bµo vµ m«. + L« héi chøa c¸c enzym cÇn thiÕt ®Ó ph©n gi¶i c¸c chÊt ®−êng, ®¹m vµ chÊt bÐo trong d¹ dµy vµ ruét. - L« héi cã vai trß t¸ d−îc: + Cã chøa chÊt lignin lµ chÊt gióp thÊm s©u vµ lu©n chuyÓn cïng víi c¸c yÕu tè kh¸c mµ nã liªn kÕt, ®©y lµ lý do nhiÒu s¶n phÈm d−îc phÈm, mü phÈm pha trén víi L« héi. + Cã polysaccharide, c¸c chÊt kho¸ng, vitamin, amino axit cïng víi chÊt lignin tÈy s¹ch tÕ bµo chÕt, kÝch thÝch t¸i sinh tÕ bµo míi vµ bæ sung dinh d−ìng cho da. C¸c øng dông ®iÒu trÞ trong l©m sµng - TrÞ t¸o bãn: bét L« héi, cao mËt bß, bét cam th¶o t¸ d−îc võa ®ñ. Hay dïng lµ: L« héi t−¬i 100g, ®Ëu xanh c¶ vá 20g, ®−êng c¸t 50g nÊu ¨n. - TrÞ ®au l−ng: L« héi t−¬i 50g, ®Ëu ®en 50g, ®−êng c¸t 100g nÊu ¨n. - TrÞ môn nhät: gi nhuyÔn c¶ l¸ lÉn vá ®¾p lªn vïng x−ng ®á. - TrÞ r«m s¶y môn: lÊy n−íc cèt L« héi t−¬i thoa lªn vïng da bÖnh [2]. 2.1.5. Kü thuËt trång c©y L« héi ë n−íc ta, c©y L« héi cã thÓ trång ®−îc ë nhiÒu n¬i, nh−ng sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn tèt ë nh÷ng khu vùc cã sè ngµy n¾ng trong n¨m cao nh− khu vùc MiÒn Trung vµ T©y Nguyªn. Khi trång c©y L« héi kh«ng ph¶i ®Çu t− ban ®Çu nhiÒu, kü thuËt ch¨m sãc ®¬n gi¶n vµ trång mét lÇn cã thÓ thu ho¹ch l©u dµi [12]. Kü thuËt lµm ®Êt - Chän ®Êt: L« héi là c©y chÞu ®−îc kh« h¹n, nh−ng kh«ng chÞu ®−îc ngËp óng, do ®ã ph¶i chän vïng ®Êt cao r¸o, tho¸ng xèp, tèt nhÊt lµ ®Êt pha c¸t ®Ó dÔ tho¸t n−íc. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………11 - Lµm ®Êt: §Êt trång ph¶i ®−îc cÇy bõa kü, môc ®Ých lµm nhá ®Êt vµ san ph¼ng ruéng trång, sau ®ã lªn luèng, ®¸nh rnh trång. Th«ng th−êng luèng ®−îc ®¸nh cao kho¶ng 20 cm ®Ó dÔ tho¸t n−íc. §¸nh rnh trång theo mËt ®é hµng c¸ch hµng 80 cm, c©y c¸ch c©y 40 cm. - Bãn lãt: Sö dông ph©n chuång hoai ®Ó bãn lãt. Mçi c©y bãn lãt kho¶ng 500- 700g ph©n chuång, kho¶ng 2,5 tÊn ph©n chuång/ha. Thêi vô trång C©y L« héi cã thÓ trång quanh n¨m, nh−ng tèt nhÊt lµ trång vµo mïa Xu©n vµ mïa Thu, v× ®©y lµ thêi gian c©y L« héi con cã thÓ phôc håi vµ ph¸t triÓn nhanh nhÊt. Kü thuËt trång C©y con trång ®−îc lÊy tõ v−ên −¬m, khi ®µo c©y con nªn cÈn thËn, lÊy ®−îc cµng nhiÒu rÔ cµng tèt, nh»m thu ng¾n thêi gian håi søc cña c©y con. Khi trång ®Ó mÇm c©y con nh« khái mÆt ®Êt, nÕu lÊp ®Êt lªn trªn ngän c©y sÏ g©y óng thèi khi t−íi n−íc, gi÷ cho c©y th¼ng ®øng vµ rÔ phñ ®Òu míi lÊp chÆt ®Êt, nÕu ®Êt kh«ng ®ñ Èm ®Ó gi÷ gèc nªn t−íi thªm n−íc. Sau ®ã, nÕu trêi kh« h¹n ph¶i th−êng xuyªn t−íi n−íc gi÷ ®é Èm võa ®ñ, nÕu trêi m−a liªn tôc th× ph¶i chó ý tho¸t n−íc, v× c©y con rÊt dÔ bÞ chÕt do óng n−íc. C©y L« héi võa trång xong mÇm l¸ sÏ ®á hoÆc vµng, nh−ng khi c©y® bÐn rÔ mÇm sÏ xanh trë l¹i. C©y L« héi gièng sau khi ®−a ra khái v−ên −¬m nªn ®Ó ë chç r©m m¸t tõ 2 - 3 ngµy, sau ®ã míi ®em ra trång th× c©y con sÏ nhanh mäc mÇm vµ tØ lÖ sèng cao h¬n [11]. Kü thuËt ch¨m sãc ViÖc ch¨m sãc c©y L« héi chñ yÕu gåm c¸c kh©u kü thuËt: - T−íi n−íc: C©y L« héi chÞu ®−îc n¾ng h¹n nh−ng l¹i ph¸t triÓn tèt khi cã ®é Èm trong ®Êt võa ph¶i. V× vËy, trong mïa kh« ph¶i t−íi n−íc th−êng xuyªn gi÷ ®é Èm cho ®Êt. Tèt nhÊt 3 - 5 ngµy ph¶i t−íi n−íc 1 lÇn gióp c©y Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………12 sinh tr−ëng tèt, ®¹t n¨ng suÊt chÊt l−îng cao. - Tiªu n−íc: C©y L« héi kh«ng chÞu ®−îc ngËp óng qu¸ l©u. Do vËy, nÕu trêi m−a dµi ngµy ph¶i kh¬i th«ng rnh trång t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó tho¸t n−íc tèt. NÕu ®Ó m−¬ng rnh bÞ tÝch n−íc sÏ g©y thèi rÔ, lµm cho c©y L« héi chÕt hµng lo¹t. - Lµm cá xíi x¸o ®Êt: Trong qu¸ tr×nh ch¨m sãc c©y L« héi ph¶i xíi x¸o ®Êt vµ trõ cá nhiÒu ®ît. ViÖc xíi ®Êt th−êng xuyªn sÏ gióp cho nÒn ®Êt ®−îc th«ng tho¸ng vµ trõ ®−îc c¸c lo¹i cá d¹i, lµm cho qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ c¸c chÊt dinh d−ìng trong ®Êt ®−îc nhanh chãng ®Ó c©y L« héi dÔ hÊp thu, sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn nhanh h¬n. - Bãn ph©n: C©y L« héi cã kh¶ n¨ng hÊp thô vµ chuyÓn hãa nhanh c¸c chÊt dinh d−ìng trong ®Êt. Do ®ã, ngoµi viÖc bãn lãt b»ng ph©n chuång (kho¶ng 2,5 tÊn/ha) ph¶i th−êng xuyªn bãn thóc cho c©y L« héi b»ng ph©n NPK. Thêi gian bãn thóc tèt nhÊt lµ 1 th¸ng/lÇn, víi liÒu l−îng kho¶ng 100kg/ha. Khi bãn ph©n tr¸nh lµm bÈn l¸, th−êng bãn tr−íc khi trêi cã m−a hoÆc ph¶i t−íi n−íc sau khi bãn ph©n. Mçi lÇn bãn ph©n nªn kÕt hîp víi xíi x¸o ®Êt ®Ó c©y dÔ hÊp thô h¬n [11] Phßng trõ bÖnh h¹i BiÓu b× l¸ cña L« héi ®−îc bao bäc bëi mét líp gi¸p cøng, nªn c¸c lo¹i c«n trïng khã cã thÓ g©y h¹i. Nh−ng trong ®iÒu kiÖn trång víi mËt ®é dµy, ®Êt qu¸ Èm vµ nhiÖt ®é thÊp, l¸ cña L« héi sÏ bÞ mét sè lo¹i trùc khuÈn g©y h¹i. Trªn mÆt l¸ xuÊt hiÖn nhiÒu ®èm ®en vµ sÏ ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn chÊt l−îng cña c©y. BiÖn ph¸p phßng trõ: §¶m b¶o th«ng tho¸ng trong v−ên trång L« héi ph¶i kÞp thêi tiªu n−íc ®Ó khèng chÕ ®é Èm cña ®Êt phï hîp, lµm cá ®óng lóc gióp c©y ph¸t triÓn m¹nh, t¹o nªn kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh tèt. NÕu xuÊt hiÖn dÊu hiÖu bÖnh do trùc khuÈn g©y ra, nªn nhanh chãng c¾t bá nh÷ng l¸ mang bÖnh ®em tiªu hñy, tr¸nh l©y lan sang c¸c l¸ kh¸c. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………13 Trång c©y L« héi chñ yÕu lµ thu ho¹ch l¸, do vËy trong qu¸ tr×nh phßng trõ bÖnh h¹i kh«ng nªn sö dông c¸c lo¹i thuèc hãa häc. C©y L« héi lµ lo¹i c©y chÞu kh« h¹n rÊt tèt. Trong mïa kh«, kh«ng cÇn n−íc t−íi, c©y vÉn cã thÓ sèng ®−îc. Khi ®Êt cã ®é Èm thÝch hîp, c©y sÏ tiÕp tôc ph¸t triÓn. Sau khi trång kho¶ng 6 th¸ng, c©y L« héi cã thÓ cho thu ho¹ch vµ sau mçi th¸ng l¹i thu ho¹ch mét lÇn. Sau mét n¨m xung quanh c©y mÑ l¹i xuÊt hiÖn nhiÒu c©y con, chän nh÷ng c©y con to kháe thay thÕ c©y mÑ th× cã thÓ cho thu ho¹ch l©u dµi mµ kh«ng ph¶i −¬m trång l¹i tõ ®Çu [11]. Hiện nay, cã khoảng 300 loài L« héi, trong ®ã L« héi Aloe Vera cã ®Æc ®iÓm l¸ xanh thÉm, bÑ l¸ to là lo¹i dÔ trång và cho n¨ng suÊt cao, do ®ã gièng L« héi Aloe Vera ®ang ®−îc nh©n trång ®¹i trµ [12] 2.1.6. Kü thuËt thu ho¹ch vµ chÕ biÕn L« héi muèn cã d−îc tÝnh cao yªu cÇu ph¶i cã qui tr×nh trång trät vµ thu h¸i hîp lý. C¸c l¸ ®Çu tiªn thu h¸i lµ c¸c l¸ tèt nhÊt ®−îc −u tiªn dïng trong mü phÈm. Sau khi röa s¹ch l¸ b»ng h¬i n−íc, ng−êi ta lÊy phÇn thÞt bªn trong l¸, lo¹i bá celluloza råi x¸c ®Þnh thµnh phÇn vµ ho¹t tÝnh sinh häc ®Ó chÕ t¹o gel [12]. 2.1.7. C¸c ph−¬ng ph¸p nh©n gièng c©y L« héi Th«ng th−êng L« héi sinh s¶n kh«ng phô thuéc vµo h¹t. ViÖc thõa kÕ ph¸t triÓn ®êi sau lµ dùa vµo mÇm th©n. MÇm th©n cña L« héi gåm 3 lo¹i: mÇm ngän, mÇu hót, mÇm th©n ngÇm. - MÇm ngän: MÇm ngän lµ phÇn th©n trªn mÆt ®Êt, lµ mÇm quan träng cña sinh tr−ëng ph¸t dôc. Sù sinh tr−ëng cña bé phËn trªn mÆt ®Êt cña c©y chñ yÕu phô thuéc vµo søc sèng cña mÇm ngän. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………14 Víi gièng L« héi Aloe vera sù ph©n ho¸ ph¸t dôc gèc nguyªn thñy cña l¸ mÇm ngän m¹nh h¬n sù sinh tr−ëng h−íng lªn trªn cña mÇm ngän. Trong thêi kú sinh tr−ëng, träng t©m cña dinh d−ìng vµ vïng ho¹t ®éng vÒ trao ®æi chÊt ®Òu dån vµo viÖc sinh tr−ëng vµ ph©n ho¸ cña l¸, lµm cho l¸ to, nhiÒu n¹c, th©n ng¾n. Vµo thêi kú cuèi cña tuæi non, toµn bé ®iÓm sinh tr−ëng ®Òu bÞ bÑ l¸ bã chÆt, hÇu nh− kh«ng nh×n thÊy th©n. MÇm ngän cña c©y L« héi còng gièng nh− c¸c c©y kh¸c, ®Òu cã −u thÕ cña ®iÓm sinh tr−ëng ngän, g©y øc chÕ sù ph¸t dôc cña mÇm ë phÇn d−íi, thËm chÝ cßn øc chÕ sù sinh s¶n cña mÇm ë phÇn d−íi ®Êt cña c©y. Trong s¶n xuÊt ®¹i trµ, muèn t¨ng tèc ®é nh©n gièng nªn ng¾t mÇm ngän cña th©n ®Ó phÇn d−íi cña c©y mäc ra nhiÒu mÇm. - MÇm hót: MÇm hót lµ mÇm mäc tõ n¸ch l¸ cña bé phËn th©n trªn mÆt ®Êt cña c©y, do mÇm n¸ch ph¸t triÓn h×nh thµnh, ngoµi mét sè chñng lo¹i cã ®Æc tr−ng c©y th©n gç, phÇn lín mÇm n¸ch ®Òu nh¹y c¶m víi ¸nh s¸ng vµ trë thµnh chåi tiÒm Èn, nhiÒu n¨m kh«ng n¶y léc. Nh−ng khi gi©m vµo ®Êt l¹i rÊt dÔ n¶y léc thµnh mÇm th©n ngÇm. Khi ®iÓm sinh tr−ëng bÞ øc chÕ, mÇm n¸ch chÞu sù kÝch thÝch tõ néi t¹i c¬ thÓ còng cã thÓ n¶y mÇm hót. C©y L« héi khi ®−îc vun ®Êt, còng cã thÓ kÝch thÝch mÇm n¸ch cña bé phËn bªn trªn cña c©y n¶y léc. Bëi vËy b»ng c¸ch xö lý nh©n t¹o, mÇm n¸ch cña c©y L« héi cã thÓ dïng ®Ó nh©n gièng. - MÇm th©n ngÇm: Lµ chåi mÇm ph¸t sinh ë d−íi mÆt ®Êt, sè l−îng nhiÒu, mäc phæ biÕn. Trong qu¸ tr×nh sinh s¶n tù th©n ®Ó sinh s¶n thay thÕ, lµ nguån chñ yÕu ®Ó t¸ch c©y gièng[11]. 2.2. T×nh h×nh s¶n xuÊt vµ sö dông c©y L« héi trong vµ ngoµi n−íc ViÖc ph¸t hiÖn ra t¸c dông vµ sö dông c©y L« héi ® cã tõ rÊt sím, Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………15 kho¶ng 400 n¨m tr−íc C«ng Nguyªn, l¸ L« héi kh« vµ nhùa L« héi b¾t ®Çu ®−îc c¸c th−¬ng nh©n biÕn thµnh mét mÆt hµng ®Ó ®em b¸n sang Ch©u ¸. Sau ®ã, chõng 50 n¨m tr−íc C«ng Nguyªn, Celsius mét thÇy thuèc Hy L¹p ® sö dông nhùa c©y L« héi trong y häc lµm thuèc tÈy. Tõ ®©y L« héi ngµy cµng ®−îc sö dông réng ri trong y häc Hy L¹p - La M vµ y häc ph−¬ng T©y sau nµy [12]. LÞch sö ®ã ghi l¹i: Aristote thuyÕt phôc Alexandre Le Grand ph¶i chinh phôc Ch©u Phi b»ng mäi gi¸, ®Ó cã ®ñ c©y L« héi ch÷a trÞ vÕt th−¬ng cho binh sÜ. Kho¶ng thÕ kû thø VII, VIII ®êi Tïy - §−êng, c©y L« héi ®−îc sö dông ë Trung Quèc. QuyÓn s¸ch thuèc sím nhÊt cña Trung Quèc (®êi §−êng) ghi chÐp vÒ L« héi lµ cuèn b¶n th¶o, ng−êi Trung Quèc gäi c©y nµy lµ L« héi, cã nghÜa lµ lo¹i c©y cho nhùa ®en. C¸c thÇy thuèc Trung Quèc dïng L« héi ®Ó ch÷a c¸c bÖnh sèt cao, co giËt ë trÎ em còng nh− dïng lµm thuèc tÊy sæ. Vµo thÕ kû XVI, XVII c©y L« léi theo ch©n ng−êi T©y Ban Nha sang ch©u Mü. C©y trë nªn phæ biÕn t¹i ®¶o Caribª, Trung vµ Nam Mü. Tõ ®©y vïng ®Êt míi nµy l¹i trë thµnh n¬i s¶n xuÊt L« héi chÝnh ®Ó xuÊt khÈu sang Ch©u ¢u [32]. N¨m 1720 c©y L« héi ®−îc Carl Von Linne miªu t¶ vµ ®Æt tªn Aloe Vera Linne, ®ã còng lµ tªn khoa häc cña c©y dïng tíi ngµy nay. N¨m 1820, L« héi chÝnh thøc ®−îc c«ng nhËn trong D−îc ®iÓn Mü víi t¸c dông tÈy xæ vµ b¶o vÖ da [18]. Còng theo truyÒn thuyÕt Ai CËp, n÷ hoµng Cleopactre – ng−êi ®−îc t«n vinh lµ “n÷ hoµng s¾c ®Ñp” ® sö dông c©y L« héi ®Ó t¹o ra mét lµn da mÞn mµng t−¬i t¾n. V× vËy bµ ® ®−îc l−u danh vµo sæ s¸ch víi mét vÎ ®Ñp huyÒn tho¹i, kh«ng hÒ bÞ sù tµn ph¸ kh¾c nghiÖt cña thêi gian lµm cho tµn phai. §¹i ®Õ Hy L¹p Alexandra ® dïng c©y L« héi ®Ó ch÷a vÕt th−¬ng cho binh lÝnh cña m×nh trong nh÷ng cuéc viÔn chinh. Nh÷ng tÝnh n¨ng cña c©y L« héi dÇn dÇn ® ®−îc kh¾p n¬i trªn thÕ giíi biÕt ®Õn, tõ thêi v¨n minh cæ Ai Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………16 CËp, Ba T−, Hy L¹p, Ên §é vµ Phi Ch©u [12], [51],[52] . C¸c nhµ nghiªn cøu th¶o d−îc vµ y häc d©n gian xem L« héi lµ mét lo¹i “C©y thuèc” lo¹i c©y cã d¹ng gièng c©y x−¬ng rång vµ l¸ h×nh dao g¨m chøa ®Çy chÊt gel trong suèt nµy ® ®−îc mang tõ Ch©u Phi sang B¾c Mü vµo thÕ kû 16 [44]. Nh−ng tr−íc kho¶ng thêi gian nµy kh¸ l©u, Aloe – mét c¸i tªn cã nghÜa lµ “ChÊt ®¾ng trong suèt” ® ®−îc biÕt réng ri nh− lµ mét lo¹i c©y chñ lùc cã t¸c dông ch÷a th−¬ng. Ng−êi Ai CËp cæ x−a ® vÝ c©y L« héi lµ mét “lo¹i c©y bÊt tö” vµ ® ch«n nã cïng víi c¸c vÞ vua Ai CËp. Trong nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y, c¸c nghiªn cøu y khoa ® x¸c ®Þnh vµ ®−a ra nhiÒu tuyªn bè quan träng cña lo¹i “chÊt ®¾ng trong suèt” nµy ®−îc dïng víi d¹ng dung dÞch hoÆc còng cã thÓ dïng d−íi d¹ng viªn nang mÒm chÝnh lµ thµnh phÇn cèt lâi cña c©y L« héi [12]. N¨m 1996, Tæ chøc l−¬ng thùc thÕ giíi FAO ® tæ chøc ®iÒu tra c¸c lo¹i thùc vËt hoang d¹i dùa vµo c¸c tiªu chuÈn tæng hîp ®Ó tiÕn hµnh b×nh chän c¸c loµi c©y cã lîi cho c¬ thÓ con ng−êi, ® xÕp c©y L« héi lµ “ C©y thùc phÈm bæ d−ìng tèt nhÊt cho con ng−êi ë thÕ kû 21” vµ thµnh lËp Uû ban khoa häc vÒ L« héi quèc tÕ IASC ®Ó t− vÊn nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn s¶n phÈm L« héi phôc vô con ng−êi. HiÖn nay trªn thÕ giíi ® cã 1500 mÆt hµng mü phÈm, thùc phÈm bæ d−ìng tõ L« héi. C¸c n−íc cã nÒn c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nh− Mü, NhËt B¶n, Hµn Quèc...lµ nh÷ng quèc gia cã ngµnh s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn L« héi ph¸t triÓn m¹nh [33]. Sau ®©y lµ nh÷ng c«ng bè ng¾n gän vÒ t¸c dông cña c©y L« héi trong y häc: Lµm lµnh vÕt th−¬ng DÞch chiÕt l¸ L« héi thoa vµo vÕt th−¬ng sÏ lµm tª nhÑ vÕt th−¬ng vµ gióp gi¶m ngøa, gi¶m s−ng ®au, ®ång thêi cã t¸c dông kh¸ng khuÈn vµ chèng Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………17 nÊm, lµm t¨ng viÖc l−u th«ng m¸u ë vïng bÞ th−¬ng, kÝch thÝch c¸c nguyªn bµo sîi vµ tÕ bµo da cã nhiÖm vô lµm lµnh vÕt th−¬ng. Mét nghiªn cøu trªn ®éng vËt t¹i hiÖp héi y khoa ® ph¸t hiÖn ra r»ng, c¶ hai ph−¬ng c¸ch uèng vµ thoa ngoµi da ®Òu cã t¸c dông ®Èy nhanh qu¸ tr×nh lµm lµnh vÕt th−¬ng. C¸c con vËt ®−îc thö nghiÖm nµy ® ®−îc pha dung dÞch L« héi (100mg/kg träng l−îng c¬ thÓ) vµo n−íc uèng cña chóng trong vßng hai th¸ng hoÆc ®−îc thoa trùc tiÕp 25% chÊt kem L« héi lªn vÕt th−¬ng trong vßng 6 ngµy [12], [46]. L« héi cã t¸c dông tÝch cùc trong c¶ hai tr−êng hîp, diÖn tÝch vÕt th−¬ng ® gi¶m 62% ë nh÷ng con ® uèng L« héi víi tû lÖ gi¶m 51% trong nhãm thö nghiÖm. Tr−êng hîp thoa ngoµi da ® gi¶m 51% diÖn tÝch vÕt th−¬ng so víi tØ lÖ 33% trong nhãm thö nghiÖm [15],[25]. Hç trî qu¸ tr×nh håi phôc sau phÉu thuËt L« héi cã t¸c dông rót ng¾n thêi gian phôc håi sau phÉu thuËt. Ng−êi ta thö nghiÖm trªn c¸c bÖnh nh©n løa tuæi 18 bÞ bÖnh môn trøng c¸ ph¶i chÞu phÉu thuËt da mÆt. Ng−êi ta ®¾p nh÷ng miÕng b¨ng lªn mÆt hä, mét bªn lµ miÕng b¨ng phÉu thuËt, mét bªn lµ miÕng b¨ng cã thÊm dung dÞch L« héi. KÕt qu¶ lµ bªn cã tÈm dung dÞch L« héi lµnh nhanh h¬n bªn kia gÇn 75 tiÕng ®ång hå [41]. Mét b¸c sÜ da liÔu James Fult trong bµi thùc hµnh cña m×nh «ng ® dïng L« héi ®Ó ®Èy nhanh qu¸ tr×nh lµm lµnh vÕt th−¬ng. ¤ng tuyªn bè: “BÊt cø vÕt th−¬ng nµo chóng ta cÇn ch÷a trÞ, dï lµ kh©u mét vÕt mæ hay tÈy tÕ bµo chÕt trªn da th× bao giê viÖc sö dông L« héi còng vÉn tèt h¬n” [38] Lµm dÞu vÕt báng ë mét nghiªn cøu ë Th¸i Lan, 27 bÖnh nh©n bÞ báng ë møc ®é kh¸c nhau ®−îc chia thµnh hai nhãm. Mét nhãm ®−îc ®¾p mét miÕng g¹c thÊm dung dÞch L« héi, mét nhãm ®−îc ®¾p mét miÕng g¹c cã thªm dung dÞch Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………18 Vaseline (petroleum jelly). KÕt qu¶ lµ c¸c vÕt báng cña nhãm dïng L« héi lµnh nhanh h¬n, víi thêi gian lµnh trung b×nh lµ 12 ngµy so víi nhãm sö dông Vaseline lµ 18 ngµy [15], [36]. Lµm gi¶m thiÓu tèi ®a chøng ph¸t c−íc L« héi cßn cã t¸c dông ®èi víi chøng ph¸t c−íc. C¸c nhµ nghiªn cøu ® ®−a mét c¸ch ®iÒu trÞ chuÈn mùc vÒ chøng bÖnh nµy (dïng thuèc kh¸ng sinh, ipuprofen vµ lµm Êm l¹i) cho 154 bÖnh nh©n víi c¸c møc nÆng nhÑ kh¸c nhau. Trong sè c¸c bÖnh nh©n dïng kem L« héi, cã ®Õn 67,9% ® lµnh mµ kh«ng bÞ tæn h¹i ®Õn m« so víi tû lÖ trong nhãm ®−îc thö nghiÖm lµ 32,7%. C¸c nhµ nghiªn cøu kÕt luËn r»ng chÝnh chÊt L« héi ® ng¨n viÖc gi¶m l−îng m¸u ®Õn c¸c phÇn m« bÞ tª cãng, mét nguyªn nh©n chung khiÕn cho m« bÞ tæn h¹i trong chøng ph¸t c−íc [37], [38]. B¶o vÖ khái chÊt phãng x¹ L« héi cã t¸c dông b¶o vÖ da khái bÞ t¸c h¹i do tia X. Hä ph¸t hiÖn ra r»ng L« héi lµ mét nh©n tè chèng «xy ho¸ rÊt hiÖu qu¶, cã t¸c dông tÈy ®i c¸c gèc ho¸ häc tù do chÊt phãng x¹ g©y ra. Hä cßn ph¸t hiÖn ra r»ng nã cung cÊp ®−îc hai chÊt cã t¸c dông lµm lµnh vÕt th−¬ng trªn c¬ thÓ lµ superoride dismutase (mét lo¹i enzyme chèng oxy ho¸) vµ glutathione (mét lo¹i axit amin kÝch thÝch hÖ thèng miÔn dÞch) [38]. Lµm lµnh c¸c vÕt th−¬ng tæn do bÖnh vÈy nÕn Mét sè nghiªn cøu ® thÝ nghiÖm trªn 60 bÖnh nh©n dïng lo¹i kem cã chøa 0,5 % chiÕt suÊt L« héi. Ng−êi ta b«i lo¹i thuèc mì nµy 3 lÇn mét ngµy trong 5 ngµy liªn tiÕp (tæng céng 15 lÇn b«i trong mét tuÇn) vµ b«i trong 4 tuÇn. KÕt qu¶ kiÓm tra sau 8 tuÇn thö nghiÖm lµ c¸c bÖnh nh©n trong nhãm cã dïng chiÕt xuÊt L« héi ® lµnh c¸c tæn th−¬ng trªn da nhiÒu h¬n (82,8%) so víi nhãm dïng thuèc an thÇn (7,7%) [26]. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………19 Cã t¸c dông ®èi víi c¸c vÊn ®Ò vÒ ruét Mét sè nghiªn cøu ®−îc c«ng bè vÒ n−íc uèng L« héi cã t¸c dông trong viÖc ch÷a trÞ c¸c bÖnh viªm nhiÔm ®−êng ruét. 10 bÖnh nh©n ®−îc uèng n−íc L« héi mét ngµy 3 lÇn, mçi lÇn lµ 2 ounce vµ uèng liªn tôc trong 7 ngµy. Sau mét tuÇn, tÊt c¶ c¸c bÖnh nh©n ® tr¸nh khái ®−îc bÖnh tiªu ch¶y, 4 ng−êi ® c¶i thiÖn vÊn ®Ò vÒ ruét, vµ 3 ng−êi cho biÕt lµ c¶m thÊy khoÎ h¬n. C¸c nhµ nghiªn cøu kÕt luËn r»ng L« héi cã kh¶ n¨ng c©n b»ng hai hÖ thèng ®−êng ruét b»ng c¸ch “®iÒu chØnh ®é pH trong ®−êng ruét, ®ång thêi c¶i thiÖn tÝnh co bãp cña ruét - d¹ dµy, t¨ng tÝnh nhuËn trµng vµ lµm gi¶m l−îng vi sinh vËt trong ph©n, kÓ c¶ men.” C¸c nghiªn cøu ® chøng minh r»ng n−íc dinh d−ìng L« héi cã t¸c dông gióp gi¶i ®éc tè trong ®−êng ruét, trung hoµ tÝnh axit trong d¹ dµy, ®ång thêi lµm gi¶m chøng t¸o bãn vµ loÐt d¹ dµy [33]. GÇn ®©y mét b¸o c¸o cña Smith L (1997) [45], ®èi víi c¸c chøng bÖnh tiÓu ®−êng, L« héi cßn cã t¸c dông lµm gi¶m l−îng ®−êng trong m¸u cho chøng bÖnh tiÓu ®−êng. Ng−êi ta thö nghiÖm trªn 5 bÖnh nh©n bÞ tiÓu ®−êng b»ng c¸ch cho uèng 1/2 muçng canh chiÕt xuÊt tõ L« héi mçi ngµy, trong vßng 14 tuÇn trë lªn. KÕt qu¶ lµ l−îng ®−êng trong m¸u ® gi¶m ë tÊt c¶ c¸c bÖnh nh©n, trung b×nh gi¶m kho¶ng 45% mµ kh«ng cã sù thay ®æi vÒ träng l−îng [12]. Gi¶m chøng s−ng khíp L« héi cßn cã t¸c dông gióp phßng chèng ®−îc chøng viªm khíp vµ lµm gi¶m sù viªm nhiÔm t¹i c¸c khíp do chøng viªm khíp g©y ra. L« héi cßn cã thÓ øc chÕ kh¶ n¨ng ph¶n øng tù miÔn dÞch g¾n liÒn víi mét sè d¹ng viªm khíp [12]. Ng−êi ta tiªm vµo mét sè con vËt thö nghiÖm mét lo¹i vi khuÈn g©y ra c¸c triÖu chøng viªm khíp nh− s−ng vµ viªm. §Ó x¸c ®Þnh xem nã cã kh¶ n¨ng h¹n chÕ chøng viªm khíp hay kh«ng, ng−êi ta ® tiªm chÊt L« héi d−íi da hµng ngµy vµ kÐo dµi trong 13 ngµy. Hµng ngµy ng−êi ta dïng th−íc ®o nh»m x¸c ®Þnh ®é viªm vµ s−ng [41]. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………20 C¸c nhµ nghiªn cøu cßn cho biÕt nhiÒu hîp chÊt tõ L« héi cã kh¶ n¨ng chèng viªm. Mét lo¹i axit h÷u c¬ trong L« héi cã t¸c dông lµm gi¶m chøng viªm ®Õn 79,7% vµ øc chÕ ph¶n øng tù miÔn dÞch ®Õn 42,4%. Mét hîp chÊt L« héi (anthraquinone) còng cã kh¶ n¨ng lµm gi¶m chøng viªm nh−ng kh«ng cã t¸c dông ®èi víi ph¶n øng tù miÔn dÞch [42], [43]. Bæ sung dinh d−ìng cho c¸c bÖnh nhiÔm HIV N−íc uèng dinh d−ìng L« héi ® chøng tá lµ mét thµnh phÇn trong ch−¬ng tr×nh bæ sung dinh d−ìng dµnh cho ng−êi bÞ nhiÔm HIV d−¬ng tÝnh. Ng−êi ta cho 29 bÖnh nh©n uèng n−íc Ðp L« héi nguyªn chÊt 100% (4 lÇn mét ngµy, mçi lÇn 5 ounce) song song víi viÖc bæ sung chÊt axit bÐo thiÕt yÕu vµ mét chÕ ®é bæ sung kh¸c cã chøa c¸c vitamin, chÊt kho¸ng vµ axit amin. C¸c bÖnh nh©n ®−îc khuyªn duy tr× chÕ ®é ¨n b×nh th−êng vµ kh«ng uèng c¸c lo¹i bæ sung kh¸c [12]. Sau 90 ngµy, tÊt c¶ c¸c bÖnh nh©n ® cã biÕn chuyÓn tèt h¬n ®èi víi c¸c vÊn ®Ò viªm nhiÔm, bÖnh nÊm, chøng mÖt mái vµ tiªu ch¶y còng nh− lµm t¨ng l−îng b¹ch cÇu trong m¸u (cã nghÜa lµ hÖ thèng miÔn dÞch cña hä ®ang cã ph¶n øng tÝch cùc). T×nh tr¹ng søc khoÎ chung cña hä còng ® ®−îc c¶i thiÖn. Trong kho¶ng 25% bÖnh nh©n, L« héi ® ®¸nh b¹i ®−îc kh¶ n¨ng t¸i s¶n xuÊt cña virus. C¸c nhµ nghiªn cøu ph¸t hiÖn ra r»ng L« héi (chiÕt suÊt mannose vµ mét sè hîp chÊt kh¸c) cã t¸c dông kÝch thÝch hÖ thèng miÔn dÞch, ®Æc biÖt lµ c¸c tÕ bµo trî gióp T4, c¸c b¹ch cÇu kÝch ho¹t ph¶n øng miÔn dÞch chèng viªm nhiÔm [39], [40]. KÝch thÝch ph¶n øng miÔn dÞch chèng ung th− Mét nghiªn cøu gÇn ®©y, L« héi cã kh¶ n¨ng gióp kÐo dµi thêi gian sèng vµ kÝch thÝch hÖ thèng miÔn dÞch ë c¸c bÖnh nh©n bÞ ung th−. Ngoµi t¸c dông øc chÕ sù ph¸t triÓn c¸c khèi u, L« héi cßn gióp kÐo dµi tuæi thä trung b×nh ®Õn 22% ë nh÷ng con uèng theo liÒu mçi ngµy 50mg L« Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………21 héi/kg träng l−îng c¬ thÓ vµ 32% ë nh÷ng con uèng theo liÒu 100mg/kg träng l−îng. Mét thö nghiÖm trªn c¸c tÕ bµo ung th− ng−êi (bªn ngoµi c¬ thÓ) ® ph¸t hiÖn ra r»ng nh÷ng liÒu L« héi cao cã kh¶ n¨ng h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña c¸c tÕ bµo ung th− nµy [41]. C¸c nhµ nghiªn cøu ® ph¸t hiÖn ra mét hîp chÊt (lectin) tõ L« héi khi ®−îc tiªm th¼ng vµo c¸c khèi u ® kÝch ho¹t ®−îc hÖ thèng miÔn dÞch chèng ung th−. C¸c tÕ bµo ch÷ T ® b¾t ®Çu tÊn c«ng c¸c tÕ bµo trong khèi u ®−îc tiªm b»ng lectin [12]. L« héi khëi ®éng hÖ thèng miÔn dÞch b»ng c¸ch kÝch ho¹t c¸c ®¹i thùc bµo (lo¹i b¹ch cÇu “nuèt” lÊy c¸c sinh kh¸ng thÓ), nguyªn nh©n viÖc phãng thÝch c¸c chÊt kÝch ho¹t miÔn dÞch vµ chèng ung th− nh− interferon, interleukine. H¬n n÷a, c¸c nhµ nghiªn cøu tuyªn bè L« héi cßn cã kh¶ n¨ng ®Èy m¹nh sù ph¸t triÓn c¸c tÕ bµo b×nh th−êng (kh«ng bÞ ung th−) [34] Cã t¸c dông tèt víi bÖnh ung th− phæi T¸c dông phßng ngõa bÖnh cña L« héi ® ®−îc x¸c ®Þnh trªn 673 bÖnh nh©n bÞ ung th− phæi t¹i Okinawa NhËt B¶n. Cuéc thö nghiÖm nµy ® quan s¸t mèi quan hÖ gi÷a c¸c sè l−îng t−¬ng ®èi cña 17 lo¹i dinh d−ìng tõ thùc vËt trong chÕ ®é ¨n, ®ång thêi quan s¸t qu¸ tr×nh diÔn ra cña c¨n bÖnh ung th− phæi trong mét giai ®o¹n h¬n 5 n¨m [30], [31]. Trong sè ®ã, duy chØ cã L« héi lµ lo¹i dinh d−ìng tõ thùc vËt cã t¸c dông b¶o vÖ khái bÖnh ung th−. C¸c nhµ nghiªn cøu tuyªn bè: “Theo c¸c kÕt qu¶ dÞch tÔ häc c©y trång cho biÕt th× L« héi cã t¸c dông ng¨n chÆn c¸c chÊt g©y ung th− phæi”. H¬n n÷a, L« héi cßn lµ “mét lo¹i chÊt phßng ngõa réng ri”, hay cßn gäi lµ “mét lo¹i d−ìng chÊt phßng chèng ®−îc nhiÒu lo¹i bÖnh ung th− cho con ng−êi” [35]. Mét nghiªn cøu t¹i Mü cho thÊy chØ nh÷ng Aloe cã thµnh phÇn nguyªn vÑn vÒ ho¹t tÝnh sinh häc míi cã hiÖu qu¶ lµm lµnh vÕt th−¬ng, chèng viªm, ®iÒu hßa miÔn dÞch, nhuËn tr−êng, v× vËy nÕu dïng nhiÒu qua ®−êng tiªu hãa, Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………22 cã thÓ dÉn ®Õn tiªu ch¶y. Khi øng dông trong mü phÈm, Aloe cã t¸c dông lµm Èm da, d−ìng da, håi phôc nh÷ng tÕ bµo da bÞ tæn th−¬ng [32]. Theo Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi, 80% d©n sè toµn cÇu sö dông c¸c lo¹i th¶o d−îc truyÒn thèng ®Ó b¶o vÖ søc kháe. ViÖn Thùc vËt häc Trung Quèc kh¼ng ®Þnh, cïng víi Trung Quèc vµ Lµo, ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng n−íc cã tµi nguyªn c©y thuèc phong phó nhÊt. Tuy nhiªn, nguån c©y thuèc cña ViÖt Nam ®ang c¹n kiÖt v× ho¹t ®éng khai th¸c bõa bi vµ sù yÕu kÐm trong c«ng t¸c b¶o tån. Theo truyÒn thuyÕt, tõ thêi Trung Hoa cæ ®¹i, c©y L« héi ®−îc di thùc sang ViÖt Nam vµ ph¸t triÓn tèt t¹i ®©y. Nh−ng khi ®ã, Ýt ai cã thÓ nghÜ ®−îc r»ng ®Õn nhiÒu thÕ kû sau c©y L« héi sÏ trë thµnh mét thÕ m¹nh trong ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng th«n, mét ph−¬ng c¸ch trong bµi to¸n xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo cho ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam. Theo NguyÔn ThiÖn Thµnh – Chñ nhiÖm bé m«n ®iÒu trÞ häc tuæi cao Tr−êng §¹i häc Y d−îc Thµnh phè Hå ChÝ Minh, lµ ng−êi tõ l©u say mª nghiªn cøu ¸p dông c¸c lîi Ých cña L« héi. Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ®−îc biÕt c¸c c«ng tr×nh cña Filatov qua s¸ch b¸o, «ng ® phæ biÕn c¸ch s¶n xuÊt thuèc Philatop lµm tõ L« héi trong chiÕn Khu 9, gãp phÇn b¶o vÖ søc khoÎ cho c¸n bé, chiÕn sÜ. N¨m 1955 sau khi tËp kÕt ra B¾c, «ng vinh dù ®−îc sang Liªn X« dù héi nghÞ khoa häc, chóc thä nhµ b¸c häc Filatov 80 tuæi. T¹i ®©y «ng ®−îc Filatov ®Ých th©n gi¶i thÝch vÒ søc sèng kú diÖu cña L« héi. HiÖn nay chÕ phÈm Philatop L« héi vÉn tiÕp tôc ®−îc sö dông t¹i mét sè bÖnh viÖn cña ViÖt Nam. Quan träng h¬n n÷a trÞ liÖu Filatop ® ®−îc sö dông réng ri ®Ó ch÷a nh÷ng c¨n bÖnh ®−îc coi lµ khã ch÷a nh−: viªm t¾c vâng m¹c, tho¸i ho¸ hoµng ®iÓm, cËn thÞ víi xu thÕ nÆng dÇn. Cßn nhiÒu chØ ®Þnh kh¸c dïng Philatop - L« héi trong néi khoa, chuyªn khoa thÇn kinh, ngo¹i khoa vµ còng ® cho nh÷ng kÕt qu¶ rÊt tèt. Cuèi n¨m 2002, mét bµi viÕt nhá trªn b¸o Ninh ThuËn ® lµm nøc lßng nhiÒu bµ con n«ng d©n miÒn Trung, vèn ph¶i chÞu nh÷ng thö th¸ch kh¾c nghiÖt cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn. Bµi viÕt ®ã cã néi dung nh− sau: Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………23 N«ng d©n x V¨n H¶i t¨ng thu nhËp nhê trång c©y L« héi: X V¨n H¶i (thÞ x Phan Rang- tØnh Ninh ThuËn) cã h¬n 806 hecta diÖn tÝch ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, trong ®ã cã 271 hecta ®Êt ruéng chuyªn s¶n xuÊt lóa vµ 523 hecta ®Êt rÉy vµ ®Êt lµm v−ên kh¸c. Ngoµi viÖc thÝch nghi trång c¸c lo¹i c©y hµnh, tái, nho vµ b«ng v¶i, ®Êt rÉy vµ ®Êt lµm v−ên t¹i x V¨n H¶i cßn phï hîp trång c¸c lo¹i c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy, dµi ngµy. Thêi gian gÇn ®©y mét sè hé ® m¹nh d¹n chuyÓn mét sè diÖn tÝch ®Êt sang trång c©y L« héi, hiÖn ®ang ®−îc tiªu thô m¹nh trªn thÞ tr−êng.Tuy ®Êt bÞ c»n cçi ®èi víi c¸c lo¹i c©y truyÒn thèng, nh−ng l¹i thÝch nghi víi c©y L« héi - lo¹i c©y trång míi, v× c©y L« héi ph¸t triÓn tèt chØ trong vßng 3 - 4 th¸ng lµ cã thÓ cho thu ho¹ch. Nhê chi phÝ ®Çu t− s¶n xuÊt rÊt thÊp so víi c¸c lo¹i c©y kh¸c, ®Æc biÖt c©y L« héi cho thu ho¹ch liªn tôc. ChØ cÇn c¾t nh÷ng bÑ ®ñ kÝch cì lµ b¸n ®−îc, v× vËy trong vßng mét th¸ng mçi hecta L« héi cho thu li tõ 8 ®Õn 15 triÖu ®ång. Nhê cã hiÖu qu¶ trong s¶n xuÊt nªn diÖn tÝch ®Êt trång c©y L« héi ngµy cµng thªm më réng. Theo −íc tÝnh hiÖn nay, toµn x V¨n H¶i cã kho¶ng 35 - 40 ha ®Êt trång c©y L« héi. Theo «ng Lª §Æng Ch−¬ng - Ban qu¶n lý th«n V¨n S¬n - V¨n H¶i cho biÕt: chi phÝ s¶n xuÊt c©y L« héi thÊp so víi c¸c lo¹i c©y trång kh¸c, ®ång thêi phï hîp víi thæ nh−ìng cña ®Þa ph−¬ng nªn n«ng d©n më réng diÖn tÝch. Tuy nhiªn, viÖc më réng diÖn tÝch s¶n xuÊt c©y L« héi mang tÝnh tù ph¸t vµ kh«ng cã sù qu¶n lý h−íng dÉn ch¨m sãc cña ngµnh chøc n¨ng nªn n«ng d©n ®ang gÆp khã kh¨n nhÊt lµ gi¸ c¶ tr«i næi, bÊp bªnh. Do kh«ng n¾m v÷ng ph−¬ng ph¸p ch¨m sãc nªn c©y L« héi hiÖn nay cã xuÊt hiÖn mét sè bÖnh, trong lóc ®ã thÞ tr−êng tiªu thô ®ßi hái s¶n phÈm ®¹t chÊt l−îng vµ ®óng kÝch cì quy ®Þnh. V× vËy, n«ng d©n ®Þa ph−¬ng rÊt mong ngµnh chøc n¨ng quan t©m h−íng dÉn cho n«ng d©n c¸ch ch¨m sãc còng nh− æn ®Þnh gi¸ c¶ tiªu thô ®Ó n«ng d©n an t©m s¶n xuÊt c©y L« héi - lo¹i c©y cã nhiÒu triÓn väng t¹i x V¨n H¶i nh− hiÖn nay. Nh− vËy lµ mét h−íng lµm ¨n míi, nhiÒu høa hÑn ® më ra cho bµ con n«ng d©n miÒn Trung kh« nãng bëi Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………24 giã Lµo c¸t tr¾ng. RÊt nhanh chãng, loµi c©y nµy ® thu hót ®−îc sù quan t©m cña nhiÒu ng−êi. CÇn ph¶i ch¨m sãc lo¹i c©y nµy nh− thÕ nµo? Vô mïa gieo trång vµ thu ho¹ch ®−îc tÝnh to¸n ra sao? Nh÷ng th¾c m¾c liªn tiÕp ®−îc göi vÒ c¸c phßng n«ng nghiÖp cña ®Þa ph−¬ng vµ nhiÒu c¬ quan truyÒn th«ng b¸o chÝ. C¸c nhµ khoa häc còng ® vµo cuéc ®Ó kÞp thêi hç trî gi¶i ®¸p nh÷ng th¾c m¾c vÒ vÊn ®Ò kü thuËt cho ng−êi n«ng d©n, theo ®ã, ng−êi n«ng d©n ® hoµn toµn cã thÓ yªn t©m khi biÕt ®−îc r»ng: c©y L« héi lµ mét lo¹i c©y trång c¹n, cã kh¶ n¨ng thÝch nghi víi nhiÒu lo¹i ®Êt kh¸c nhau, viÖc ch¨m sãc kh«ng qu¸ phøc t¹p, cho hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. Ng−êi d©n hoµn toµn cã thÓ tù tin trång c©y L« héi trªn diÖn tÝch ®Êt cña m×nh [12]. ë n−íc ta, c©y L« héi cã thÓ trång ®−îc ë nhiÒu n¬i, nh−ng sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn tèt ë nh÷ng khu vùc cã sè ngµy n¾ng trong n¨m cao nh− khu vùc miÒn Trung vµ T©y Nguyªn. Khi trång c©y L« héi, n«ng d©n kh«ng ph¶i ®Çu t− ban ®Çu nhiÒu, kü thuËt ch¨m sãc ®¬n gi¶n vµ trång mét lÇn cã thÓ thu h¸i l©u dµi. VÒ mÆt chuyªn m«n, L« héi muèn cã d−îc tÝnh ®ßi hái ph¶i qua mét qui tr×nh trång trät, thu h¸i g¾t gao chø kh«ng ph¶i lo¹i nµo còng cã thÓ dïng kÌm thuèc, lµm thùc phÈm dinh d−ìng [29]. Nh− vËy tõ mét c©y lo¹i quen thuéc trong d©n gian, L« héi hiÖn ®ang lµ nguån d−îc liÖu "vµng rßng". Kh«ng cã g× thuyÕt phôc bµ con n«ng d©n h¬n lµ nh÷ng g× hä ® vµ ®ang ®−îc chøng kiÕn: chØ trong mét thêi gian ng¾n, hiÖn nay Ninh ThuËn lµ mét trong nh÷ng tØnh cã diÖn tÝch c©y L« héi nhiÒu nhÊt. C©y d−îc liÖu nµy chñ yÕu ®−îc trång trªn nh÷ng vïng ®Êt c¸t vµ pha c¸t ven biÓn, canh t¸c c¸c lo¹i c©y trång kh¸c kÐm hiÖu qu¶. Nhê ®ã ®êi sèng cña bµ con n«ng d©n ® tõng b−íc khëi s¾c. Tuy nhiªn, ®Ó viÖc chuyÓn h−íng c©y trång thùc sù ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ cao, ng−êi n«ng d©n vÉn rÊt cÇn sù hç trî vÒ chuyªn m«n vµ nghiÖp vô cña c¸c nhµ khoa häc. Bªn c¹nh nh÷ng hiÖu qu¶ vÒ kinh tÕ, viÖc ph¸t triÓn c©y L« héi cßn cã ý nghÜa vÒ mÆt x héi vµ b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i. Kh«ng Ýt lÇn chóng ta ® Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sỹ khoa học Nông nghiệp ………………………25 nghe ®−îc lêi c¶nh b¸o vÒ nguy c¬ c¹n kiÖt c¸c nguån d−îc liÖu ViÖt Nam. HiÖn nay, nhiÒu loµi c©y thuèc quý cña ViÖt Nam ®øng tr−íc nguy c¬ tuyÖt chñng, trong ®ã 31 loµi ë møc bÞ ®e däa tuyÖt chñng cao. C¸c c©y thuèc tr−íc kia cã thÓ khai th¸c hµng chôc ngh×n tÊn/n¨m nh−: ba kÝch, ®¼ng s©m, hoµng tinh ® gi¶m râ rÖt. § tõng cã thêi kú sù v¾ng bãng c©y L« héi trong ®êi sèng vµ tù nhiªn, sù thê ¬ cña ng−êi n«ng d©n vÒ loµi c©y nµy khiÕn c¸c nhµ khoa häc kh«ng khái lo ng¹i vÒ kh¶ n¨ng thu hÑp c©y L« héi trªn toµn lnh thæ [12]. ¤ng Ng« Quèc LuËt, ViÖn D−îc liÖu cho biÕt: ë c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn, t×nh tr¹ng khai th¸c c©y thuèc rÊt tïy tiÖn. T¹i khu b¶o tån thiªn nhiªn B×nh Ch©u, Ph−íc Böu (Bµ RÞa - Vòng Tµu), tõ n¨m 1998 h»ng ngµy cã kho¶ng 5 - 10 ng−êi tù do vµo rõng lÊy d©y ký ninh (trÞ sèt rÐt) vµ vËn chuyÓn ra khái rõng mét c¸ch c«ng khai víi sè l−îng kho¶ng 80-100kg d©y t−¬i/ng−êi. Do ®ã, sè loµi ký ninh ngµy cµng suy gi¶m vµ lo¹i c©y nµy hiÖn ® trë nªn hiÕm thÊy ë ®©y. T¹i khu b¶o tån thiªn nhiªn Ta Kou (B×nh ThuËn), thÇn x¹ (mét d−îc liÖu cã c«ng dông chÝnh lµ trÞ viªm xoang) bÞ khai th¸c víi sè l−îng lín, b¸n c«ng khai cho kh¸ch thËp ph−¬ng