Nguyên nhân gây bệnh hại hạt giống lúa, ngô, đậu tương, lạc, rau ở một số tỉnh phía bắc Việt Nam và biện pháp phòng trừ

Báo cáo khoa học: Nguyên nhân gây bệnh hại hạt giống lúa, ngô, đậu tương, lạc, rau ở một số tỉnh phía bắc Việt Nam và biện pháp phòng trừ T¹p chÝ KHKT N«ng nghiÖp 2006, TËp IV, Sè 6: 39-47 §¹i häc N«ng nghiÖp I Nguyªn nh©n g©y bÖnh h¹i h¹t gièng lóa, ng«, ®Ëu t−¬ng, l¹c, rau ë mét sè tØnh phÝa b¾c ViÖt Nam vµ biÖn ph¸p phßng trõ Seed borne pathogens on rice, maize, soybean, peanut and vegetables in several Northern Vietnam provinces and treaments NguyÔn Kim V©n1, Ng« BÝch H¶o1, NguyÔn V¨n Viªn1, §ç TÊn Dòng1, Ng« ThÞ Xuyªn1, NguyÔn §øc Huy1 SUMMARY Seed-borne diseases can cause significant losses and reduced quality of seed of major crops in Viet Nam such as: rice, maize, soybean, peanut and vegetables. Seed samples were collected from several provinces in northern Viet Nam and screened for pathogens (ISTA, 1996). Fungal and bacterial seed borne pathogens were plated out, purified, and identified following standard methods (CABI, 2002; Ellis (1993); Mathur & Olga (2000). Twenty four species of seed-borne pathogens were found on rice seed in which there was 18 fungal species and 6 bacterial species. There was 12 fungal species on maize while it was 20 species on soybean. Results from peanut seed test indicated that there was 17 fungal species and 1 bacterial species. Several chemical fungicides (including Carbendazim 50WP, Tilt Supper 300EC, Daconil 75WP, Dithane M45 80WP and Rovral 50WP) and biological products (Tricoderma spp., garlic and onion extract) were also evaluated for seed treatments to control seed-borne pathogens. Primary results showed that all of them were good for controlling seed-born pathogens. Key words: Seed-borne pathogen; fungy; bacteria; fungicide 1. Më ®Çu BÖnh h¹i h¹t gièng c©y trång ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt n«ng s¶n cña nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi. Theo th«ng b¸o cña ViÖn nghiªn cøu lóa Quèc tÕ (IRRI) cã 43 loµi nÊm ®7 ®−îc x¸c ®Þnh truyÒn qua h¹t gièng lóa. BÖnh tiªm löa (Bipolaris oryzae) ®7 g©y ra n¹n ®ãi ë Bengal (Ên §é) lµm 2 triÖu ng−êi chÕt vào n¨m 1942 vµ bÖnh nµy còng g©y thiÖt h¹i nghiªm träng cho viÖc s¶n xuÊt gièng lóa ë Brazil n¨m 1988 - 1989. NÊm bÖnh g©y ra nhiÒu triÖu chøng kh¸c nhau nh− thèi m¹, ®èm l¸, thèi mÇm, thèi rÔ, biÕn mµu h¹t,... §Æc biÖt nh÷ng l« h¹t gièng bÞ nhiÔm nÆng tû lÖ truyÒn bÖnh qua c©y m¹ cã thÓ lªn tíi 60%. NÊm Alternaria padwickii g©y ra vÕt ®èm ch¸y trªn l¸ vµ h¹t lóa víi tû lÖ nhiÔm nÊm rÊt cao tõ 39 - 80%, nÊm truyÒn bÖnh tõ h¹t sang c©y m¹ ®7 g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ ë c¸c n−íc thuéc Ch©u Mü la tinh (Ou, 1985). ë ViÖt Nam qua kÕt qu¶ ®iÒu tra tõ n¨m 1995 ®Õn nay cho thÊy tÊt c¶ c¸c nÊm g©y bÖnh vµ hÇu hÕt c¸c bÖnh g©y h¹i ®Õn n¨ng suÊt chÊt l−îng lóa trªn ®ång ruéng ®Òu lµ c¸c bÖnh cã kh¶ n¨ng tån t¹i vµ truyÒn qua h¹t gièng. NÊm Aspergilus niger vµ A.flavus g©y h¹i phæ biÕn trªn h¹t gièng lóa, ng«, ®Ëu ®ç, l¹c... kh«ng nh÷ng lµm ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn søc n¶y mÇm mµ cßn sinh ra ®éc tèc aflatoxin g©y ¶nh h−ëng nguy h¹i ®Õn ®êi sèng con ng−êi. Ngoµi lóa, ®Ëu ®ç, l¹c, rau vµ c©y thùc phÈm, bÖnh h¹i trªn h¹t gièng c¸c lo¹i c©y trång kh¸c còng rÊt ®a d¹ng vµ g©y thiÖt h¹i lín trong s¶n xuÊt. BÖnh h¹t gièng lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh g©y ¶nh h−ëng nghiªm träng ®Õn chÊt l−îng h¹t vµ lµm gi¶m ®¸ng kÓ gi¸ trÞ xuÊt khÈu cña mét sè n«ng s¶n ë n−íc ta. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy sÏ 1 Khoa N«ng häc, §¹i häc N«ng nghiÖp I. gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc gi¶m nguån bÖnh trªn ®ång ruéng, gi¶m chi phÝ phßng trõ ®Æc biÖt lµ gi¶m viÖc dïng c¸c lo¹i thuèc ho¸ häc b¶o vÖ m«i tr−êng vµ n©ng cao n¨ng suÊt, phÈm chÊt, gi¸ trÞ kinh tÕ xuÊt khÈu c¸c lo¹i n«ng s¶n. XuÊt ph¸t tõ yªu cÇu cña s¶n xuÊt tõ n¨m 2001 ®Õn 2005, chóng t«i ®7 tiÕn hµnh x¸c ®Þnh thµnh phÇn sè l−îng bÖnh h¹i, nguyªn nh©n g©y bÖnh trªn h¹t gièng lóa, ng«, ®Ëu t−¬ng, l¹c vµ rau ë mét sè tØnh phÝa B¾c ViÖt Nam, ®ång thêi kh¶o s¸t mét sè biÖn ph¸p phßng trõ bÖnh trªn h¹t. 2. vËt liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §èi t−îng nghiªn cøu lµ c¸c lo¹i nÊm vµ c¸c lo¹i vi khuÈn h¹i trªn c¸c lo¹i h¹t gièng lóa, ng«, ®Ëu t−¬ng, l¹c vµ rau ®−îc thu thËp t¹i mét sè tØnh phÝa B¾c ViÖt Nam: Hµ Néi, B¾c Ninh, B¾c Giang, Hµ T©y, Hµ B¾c, H−ng Yªn, VÜnh Phóc, Th¸i B×nh, Hµ Nam, H¶i D−¬ng, H¶i Phßng, NghÖ an, Thanh Ho¸, Qu¶ng Ninh, Nam §Þnh, Ninh B×nh, Lai Ch©u. C¸c gièng lóa gåm gièng lóa B¾c −u 903, DT10, C71, Q5, Khang d©n, NÕp 352, Xi23,...C¸c gièng ng« gåm: LVN99, LVN4, HQ2000, LVN10, TSB1, TSB2, DK848, VN33, VN99, VN24, CP 999. C¸c gièng ®Ëu t−¬ng: DT84, DT93, AK03, D140, D801,...C¸c gièng l¹c: L¹c sen NghÖ an, L02, L15, L12, L14, MD7, TQ6, vµ l¹c giÐ,...vµ c¸c lo¹i rau cµ chua P375, c¶i ®«ng d−, c¶i ngät, c¶i cñ, d−a chuét, bÇu bÝ, ít ngät,… TiÕn hµnh gi¸m ®Þnh vµ ph©n lËp c¸c loµi nÊm vµ c¸c lo¹i vi khuÈn trªn c¸c lo¹i h¹t gièng kh¸c nhau. §èi víi h¹t gièng lóa, c¸c mÉu h¹t ®−îc thu thËp theo ph−¬ng ph¸p cña ISTA (1996) (International Seed Testing Association, 1996). Gi¸m ®Þnh bÖnh h¹i trªn h¹t gièng theo tµi liÖu cña Mathur vµ Olga (2000), Ellis ( 1993), Mew vµ Misra (1994). Chóng t«i ¸p dông ph−¬ng ph¸p kiÓm tra nÊm trùc tiÕp, ph−¬ng ph¸p röa, ph−¬ng ph¸p giÊy thÊm vµ ph−¬ng ph¸p ®Üa Agar (®Æt 400 h¹t/mÉu). Ph©n lËp vi khuÈn trªn m«i tr−êng TZC, King B vµ SPA vµ gi¸m ®Þnh vi khuÈn theo tµi liÖu cña CABI (2000), Bradbary (1996). C¸c m«i tr−êng nu«i cÊy nÊm vµ vi khuÈn (WA, PDA, PGA, PSA, m«i tr−êng b¸n tæng hîp (n−íc chiÕt), m«i tr−êng TZC, King B. §èi víi ng«: Ph©n lËp gi¸m ®Þnh nÊm theo S.B.Mathur vµ Olga K (2000). L−îng mÉu kiÓm nghiÖm lµ 400 h¹t/mÉu, dïng ph−¬ng ph¸p giÊy thÊm (10 h¹t/1 ®Üa petri). §èi víi ®Ëu t−¬ng, l¹c, rau: Ph©n lËp nÊm theo NguyÔn V¨n TuÊt (1997), gi¸m ®Þnh nÊm theo tµi liÖu gi¸m ®Þnh cña ViÖn nghiªn cøu bÖnh h¹t gièng §an M¹ch (DGISP, 1998). KiÓm tra h¹t b»ng m¾t vµ kÝnh hiÓn vi soi næi, b»ng ph−¬ng ph¸p giÊy thÊm (mçi mÉu 200 h¹t), ph−¬ng ph¸p ®Üa Agar, ph−¬ng ph¸p röa h¹t. Xö lý h¹t gièng b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p: Sö dông c¸c lo¹i thuèc trõ bÖnh gåm Thiram 85WP, Uthan M 45, Carbendazime 50WP, Rovral 50 WP, Topsin M 70WP, Dithan M45, Benlat C, Rampart 35SD,... §ång Oxyclorua 30%, Tilt super 300EC, Vicarben 50HP, Daconil 75WP, Dithan M45 WP. Xö lý h¹t gièng b»ng c¸c nguån nÊm Trichoderma viride cña Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I, c¸c chÕ phÈm sinh häc Trichoderma harzianum, Trichoderma spp, Sizym 0,1%, Binova 10WP cña ViÖn BVTV vµ c¸c dung dÞch chiÕt, hµnh, tái nång ®é 5, 10, 15%. Mçi thÝ nghiÖm cã 3 lÇn nh¾c l¹i (c«ng thøc ®èi chøng kh«ng xö lý h¹t). HiÖu lùc cña thuèc ngoµi ®ång ®−îc tÝnh theo c«ng thøc Henderson- Tilton HLT (%) =   ×    Ta.Cb 100 Ca.Tb Sè liÖu ®−îc xö lý theo ph−¬ng ph¸p Duncan trong ch−¬ng tr×nh IRRISTAT. §Þa ®iÓm nghiªn cøu Phßng nghiªn cøu BÖnh h¹t gièng cña Bé m«n BÖnh c©y N«ng d−îc Khoa N«ng häc, Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I Hµ Néi. Trung t©m BÖnh c©y nhiÖt ®íi, Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I, mét sè c¬ së s¶n xuÊt lóa, ng«, ®Ëu t−¬ng, l¹c, rau ë mét sè tØnh phÝa B¾c: Hµ Néi, B¾c Ninh, B¾c Giang, Hµ T©y, Hµ B¾c, H−ng Yªn, VÜnh Phóc, Th¸i B×nh, Hµ Nam, H¶i D−¬ng, H¶i Phßng, NghÖ An, Thanh Ho¸, Qu¶ng Ninh, Nam §Þnh, Ninh B×nh, Lai Ch©u. 3. kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn 3.1. X¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y bÖnh nÊm vµ vi khuÈn trªn c¸c h¹t gièng lóa, ng«, l¹c, ®Ëu t−¬ng trong n¨m 2004 vµ c¸c lo¹i rau trong n¨m 2005 t¹i mét sè tØnh phÝa B¾c, ViÖt Nam B¶ng 1. Thµnh phÇn nÊm vµ vi khuÈn trªn h¹t gièng lóa Tªn khoa häc Hä Bé Líp Alternaria sp. Dematiaceae Hyphales Hyphomycetes Alternaria padwickii Ellis Dematiaceae Hyphales Hyphomycetes Aspergillus flavus Link Moniliaceae Hyphales Hyphomycetes Aspergillus niger Tiegh Moniliaceae Hyphales Hyphomycetes Bipolaris oryzae Shoem. Dematiaceae Hyphales Hyphomycetes Cercospora janseana Const. Dematiaceae Hyphales Hyphomycetes Cladosporium clodosporioides Vries Dematiaceae Hyphales Hyphomycetes Curvularia lunata Boedjin Dematiaceae Hyphales Hyphomycetes Fusarium moniliforme Sheldon Tuberculariacae Hyphales Hyphomycetes Microdochium oryzae Gam. and Haw. Tuberculariacae Hyphales Hyphomycetes Nigrospora oryzae Petch Dematiaceae Hyphales Hyphomycetes Penicillium digitatum Sacc Moniliaceae Hyphales Hyphomycetes Pyricularia oryzae Cavara Moniliaceae Hyphales Hyphomycetes Rhizoctonia solani Palo. * Myceliales Agnomycetes Rhizopus sp. Mucoraceae Mucorales Zygomycetes Sarocladium oryzae Gam. and Haw Moniliaceae Hyphales Hyphomycetes Tilletia barclayana Sacc. And Syd. Tilleticeae Ustilaginales Hemibasidiomycetes Ustilaginoidea virens Tak. Ustilaginaceae Ustilaginales Hemibasidiomycetes Acidovorax avenae Willem et al. Pseudomonadaceae Pseudononadales Zymobacteria Burkholderia glumae Urakami et al. Burkholderiaceae Burkholderiales Neisseriae Pantoea agglomerans Gavini et al. Enterobacteriaceae Enterobacteriales Zymobacteria Xanthomonas oryzae Swings et al. Xanthomonadaceae Xanthomonadales Zymobacteria Xanthomonas oryzicola Swings et al. Xanthomonadaceae Xanthomonadales Zymobacteria Chó thÝch: * Bé nÊm tr¬ kh«ng ph©n hä. N¨m 2004, trªn h¹t c¸c gièng lóa mét sè tØnh phÝa B¾c ViÖt Nam, cã 18 loµi nÊm vµ 5 loµi vi khuÈn thuéc 6 líp, 8 bé vµ 10 hä. Trong tæng sè 23 loµi nÊm vµ vi khuÈn gi¸m ®Þnh ®−îc trªn h¹t lóa cã 18 loµi nÊm chiÕm tû lÖ 78,3% vµ 5 loµi vi khuÈn chiÕm tû lÖ 21,7% (b¶ng 1). C¸c loµi nÊm thuéc 4 líp lµ Hyphomycetes, Agnomycetes, Zygomycetes vµ Hemibasidiomycetes. §Æc biÖt mét sè loµi nÊm vµ vi khuÈn t×m thÊy trªn h¹t còng lµ nh÷ng loµi nÊm g©y bÖnh h¹i trªn c©y lóa ngoµi ®ång ruéng ®7 g©y nhiÒu tæn thÊt trong s¶n xuÊt nh− nÊm Pyricularia oryzae g©y bÖnh ®¹o «n, nÊm Rhizoctonia solani g©y bÖnh kh« v»n, nÊm Bipolaris oryzae g©y bÖnh tiªm löa, nÊm Fusarium moniliforme g©y bÖnh lóa von, nÊm Ustilaginoidea virens g©y bÖnh hoa cóc vµ vi khuÈn Xanthomonas oryzae g©y bÖnh b¹c l¸ lóa… KÕt qu¶ b¶ng 2 cho thÊy thµnh phÇn nÊm h¹i h¹t gièng Ng« (Bioseed 9999 vµ VN10) vô xu©n 2004 t¹i 3 tØnh phÝa B¾c cã 12 loµi nÊm trong ®ã bao gåm 3 bé (Hyphales, Mucorales, vµ Sphaeropsidales). Trong ®ã bé Hyphales cã 10 loµi nÊm, bé Mucorales cã 1 loµi, bé Sphaeropsidales cã 1 loµi. HÇu hÕt c¸c loµi NÊm ®Òu xuÊt hiÖn kh¸ phæ biÕn trªn h¹t ng«, ®Æc biÖt hai loµi NÊm Aspergiluss flavus vµ Aspergillus niger cã møc ®é nhiÔm rÊt cao trªn h¹t, sau ®ã lµ loµi Fusarium moniliforme vµ Penicillium sp. B¶ng 2. Thµnh phÇn vµ møc ®é phæ biÕn cña mét sè loµi nÊm h¹i h¹t gièng ng« Møc ®é phæ biÕn Tªn khoa häc Bé Hµ Néi Hoµ B×nh Lµo Cai Aspergillus flavus Hyphales +++ +++ +++ Aspergillus niger Hyphales +++ +++ ++ Acremonium strictum Hyphales + + + Botryodiplodia sp. Sphaeropsidales + + + Bipolaris maydis Hyphales + + + Bipolaris turcicum Hyphales + ++ + Curvularia sp. Hyphales + ++ + Cladosporium sp. Hyphales ++ ++ + Fusarium subglutinans Hyphales + ++ + Fusarium moniliforme Hyphales ++ ++ ++ Penicillium sp. Hyphales ++ ++ ++ Rhizopus sp. Mucorales + ++ + Chó thÝch: +: Tû lÖ h¹t nhiÔm 30%. B¶ng 3. Nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ møc ®é phæ biÕn cña c¸c loµi nÊm h¹i h¹t gièng ®Ëu t−¬ng Tªn nÊm Hä Bé Møc ®é PB Alternaria alternata (Fr.) Keisler Dematiaceae Hyphales + Alternaria solani Sorauer Dematiaceae Hyphales +++ Aspergillus flavus Link Moniliaceae Hyphales ++++ Aspergillus niger van Tiegh Moniliaceae Hyphales +++ Botryodiplodia theobromae Pat Sphaeropsidaceae Sphaeropsidales + Cercospora sojina Hara Dematiaceae Hyphales + Cladosporium sp. Dematiaceae Hyphales +++ Colletotrichum lindeneuthianum Melanconiliaceae Melanconiales + Colletotrichum truncatum (Sacc. &Magn.) Br. & Cav Melanconiliaceae Melanconiales +++ Curvularia lunata (Wakk.) Boedijn Dematiaceae Hyphales + Fusarium moniliforme Sacc Tuberculeriaceae Hyphales + Fusarium oxysporum Tuberculeriaceae Hyphales + Fusarium semitectum Tuberculeriaceae Hyphales +++ Fusarium solani (Mart.) Appel &Wollen. Emend. Tuberculeriaceae Hyphales ++ Macrophomina phaseolina (Tassi) Goid Sphaeropsidaceae Sphaeropsidales + Penicillium spp Moniliaceae Hyphales ++ Peronospora manshurica (Naum.) Syd Peronosporaceae Peronosporales + Phoma sorghina (Sacc.) Boerema Leposphaericaceae Dothideales + Rhizoctonia solani Kuhn Myceliales + Sclerotium rolfsii Myceliales + Ghi chó: Møc PB: Møc ®é phæ biÕn + TØ lÖ h¹t nhiÔm <10%; ++ TØ lÖ h¹t nhiÔm 10-25%; +++ TØ lÖ h¹t nhiÔm tõ 26% - 50%; ++++ TØ lÖ h¹t nhiÔm >50% KÕt qu¶ b¶ng 3 cho thÊy thµnh phÇn bÖnh h¹i h¹t gièng ®Ëu t−¬ng ë mét sè tØnh phÝa B¾c n¨m 2004 gåm 20 loµi thuéc 6 bé vµ 7 hä kh¸c nhau.Trong ®ã c¸c loµi nÊm phæ biÕn lµ loµi Aspergilluss flavus g©y bÖnh mèc vµng, loµi Aspergillus niger g©y bÖnh mèc ®en, loµi nÊm Colletotrichum sp. g©y bÖnh th¸n th−, loµi Fusarium semitectum g©y bÖnh thèi h¹t, Alternaria solani g©y bÖnh ®èm l¸, nÊm Penicillium vµ Cladosporium g©y mèc h¹t. C¸c loµi nÊm kh¸c cã tû lÖ h¹t nhiÔm thÊp h¬n. Trong n¨m 2004, trªn h¹t gièng l¹c ®7 x¸c ®Þnh ®−îc 17 loµi nÊm thuéc 5 bé vµ 1 loµi vi khuÈn thuéc Bé Pseudomonadales. C¸c loµi nÊm g©y h¹i phæ biÕn th−êng xuÊt hiÖn trªn h¹t gièng l¹c lµ loµi Aspergillus niger, A.flavus vµ loµi Penicillium spp., c¸c loµi nÊm kh¸c Ýt phæ biÕn h¬n ë 3 ®Þa ph−¬ng Hµ Néi, Thanh Ho¸, vµ NghÖ An. Riªng loµi Fusarium oxysporum g©y h¹i phæ biÕn trªn l¹c ë NghÖ An (b¶ng 4). B¶ng 4. Thµnh phÇn nÊm vµ vi khuÈn h¹i h¹t gièng l¹c Møc ®é phæ biÕn Tªn khoa häc Bé Hµ Néi Thanh Ho¸ NghÖ An Alternaria alternata Hyphales + + + Aspergillus niger van Tiegh. Hyphales ++ +++ ++++ Aspergillus flavus Link. Hyphales ++ ++ ++ Aspergillus parasiticus Hyphales + + ++ Botryodiplodia theobromae Pat. Sphaeropsidales - + - Botrytis cinerea Hyphales + + + Cercospora spp Hyphales + + + Cladosporium sp. Hyphales + - + Diplodia spp. Sphaeropsidales + + + Fusarium oxysporum Schlechtend Tuberculariales + + ++++ Fusarium solani Sacc. Tuberculariales + + + Fusarium moniliforme Tuberculariales + + + Macrophoma phaseolina Tasi. Sphaeropsidales + + ++ Penicillium spp. Hyphales +++ ++ +++ Phoma archidicola Marasass Pleosporales + + - Rhizoctonia solani Kunk. Myceliales + - - Sclerotium rolfsii Sacc. Myceliales + + ++ Ralstonia solanacearum Pseudomonadales + + + Ghi chó: - Kh«ng nhiÔm + Tû lÖ h¹t nhiÔm <10%; ++ Tû lÖ h¹t nhiÔm tõ 10 – 25% +++ Tû lÖ h¹t nhiÔm tõ 26% - 50%; ++++ Tû lÖ h¹t nhiÔm > 50% Trªn c¸c h¹t gièng rau ë mét sè tØnh phÝa B¾c (Hµ Néi, H−ng Yªn, B¾c Ninh) trong n¨m 2005, cã 10 loµi vµ 1 loµi vi khuÈn víi møc ®é nhiÔm kh¸c nhau. Trong ®ã c¸c loµi nÊm h¹i phæ biÕn lµ Aspergillus flavus, Botryodiplodia theobrome, Fusarium moniliforme vµ Penicillium sp. C¸c loµi nÊm kh¸c vµ vi khuÈn Erwinia carotovora xuÊt hiÖn Ýt h¬n. §iÒu ®¸ng l−u ý lµ c¸c loµi nÊm h¹i phæ biÕn trªn h¹t rau còng lµ nh÷ng loµi nÊm h¹i phæ biÕn trªn h¹t ng«, ®Ëu t−¬ng, vµ l¹c. B¶ng 5. Thµnh phÇn nÊm g©y bÖnh trªn h¹t gièng rau ë mét sè tØnh phÝa B¾c n¨m 2005 Møc ®é phæ biÕn Loµi nÊm H¹t gièng c©y trång HN HY BN Alternaria alternata Keissler D−a chuét, ít ngät + + + Aspergillus flavus Link D−a chuét, d−a hÊu, rau muèng tr¾ng, bÝ ng«, c¶i ngät +++ +++ +++ Botryodiplodia theobrome Sacc D−a chuét, m−íp ®¾ng, ít ngät, d−a hÊu, rau muèng tr¾ng, tÇm t¬i, cñ c¶i, rau ®ay ®á +++ ++ +++ Cladosporium herbarum Persoon Cµ chua, ít ngät, d−a chuét, d−a hÊu, rau muèng tr¾ng, th×a lµ, tÇm t¬i, cñ c¶i, rau ®ay ®á. ++ + ++ Fusarium moniliforme Sheldon Cµ chua, cñ c¶i, d−a chuét +++ ++ +++ Fusarium oxysporum (Schlecht.) Snyder & Hansen D−a hÊu, ít, ®Ëu ®òa, xµ l¸ch, c¶i canh, cµ chua ++ ++ ++ Fusarium semitectum Berk. & Rav. M−íp ®¾ng, ít ngät, bÝ ng« + + + Gonatobotrys Corda Cµ chua, cñ c¶i tr¾ng Trung Quèc + + + Penicillium sp. Link §Ëu ®á, ®Ëu tr¾ng, d−a chuét, bÝ ng«, bÝ xanh, c¶i ngät, cµ chua +++ +++ ++ Rhizopus nigricans Ehrenberg §Ëu ®á, ®Ëu tr¾ng, cµ chua, cÇn t©y, d−a chuét ++ + ++ Erwinia carotovora Cµ chua, d−a chuét, ít, c¶i b¾p + + + Ghi chó: HN: Hµ néi, HY: H−ng Yªn, BN: B¾c Ninh +: Tû lÖ nhiÔm nÊm < 5%; ++: Tû lÖ nhiÔm nÊm 5 – 25% +++: Tû lÖ nhiÔm nÊm >25% 3.2. KÕt qu¶ xö lý h¹t gièng b»ng mét sè lo¹i thuèc B¶ng 6. KÕt qu¶ xö lý thuèc trõ nÊm trªn h¹t lóa gièng Tû lÖ h¹t bÞ nhiÔm nÊm (%) C«ng thøc thÝ nghiÖm Nång ®é (%) Sè h¹t xö lý A.p B.o C.l F.m M.o S.o T.b HL thuèc (%) Carbendazim 50WP 0,1 400 1,0 2,00 50,50 0,00 0,50 4,50 0,50 18,62 Carbendazim 50WP 0,2 400 0,00 1,50 42,0 0,00 0,00 1,50 0,00 37,93 Carbendazim 50WP 0,3 400 0,00 0,50 30,50 0,00 0,00 0,00 0,00 57,24 Carbendazim 50WP 0,4 400 0,00 0,00 19,50 0,00 0,00 0,00 0,00 73,10 Till-Super 300EC 0,1 400 0,00 0,00 4,50 0,00 0,00 1,00 0,00 92,41 §/c (Kh«ng dïng thuèc) 0 400 2,00 4,00 56,00 1,50 0,50 7,50 1,00 0,00 Ghi chó: HLT: HiÖu lùc thuèc (%) - Gièng khang d©n A.p: Alternaria padwickii, B.o: Bipolaris oryzae, C.l: Curvularia lunata, F.m: Fusarium moniliforme, M.o: Microdochium oryzae, S.o: Sarocladium oryzae, T.b: Tilletia barclayana. Khi xö lý h¹t gièng b»ng c¸c lo¹i thuèc hãa häc, nÕu t¨ng nång ®é Carbenzim 50WP lªn 0,4% thuèc cã hiÖu lùc diÖt trõ nÊm trªn h¹t kh¸ cao (73,10%), tuy nhiªn hiÖu lùc cña thuèc nµy vÉn kÐm h¬n hiÖu lùc cña thuèc Tilt Super 300EC (b¶ng 6). B¶ng 7. ¶nh h−ëng cña mét sè lo¹i thuèc ho¸ häc ®Õn sù ph¸t triÓn cña nÊm bÖnh trªn h¹t ng« gièng vµ tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t Aspergillus flavus Aspergillus niger Fusarium moniliforme Penicillium spp C«ng thøc thÝ nghiÖm (thuèc, nång ®é) TLB (%) HLT (%) TLB (%) HLT (%) TLB (%) HLT (%) TLB (%) HLT (%) Tû lÖ n¶y mÇm (%) §èi chøng 73,33 52,00 20,00 10,67 90,67a Daconil 75WP (0,2%) 10,00 86,36b 6,67 87,17b 5,33 73,35c 3,33 69,07b 94,00ab Rovral 750WG (0,2%) 13,33 81,82a 13,33 74,36a 9,33 53,35b 4,67 56,23a 93,33ab Dithane M45-80WP (0,2%) 9,33 87,27b 10,00 80,77ab 18,67 6,65a 4,67 56,23a 91,33a Vicarben 50HP (0,15%) 3,33 95,46c 2,00 96,15c 2,67 74,98d 0,67 93,72c 96,67b Ghi chó : TLB: Tû lÖ bÖnh (%); HLT: HiÖu lùc thuèc (%). C¸c thuèc Daconil 75WP, Rovral 750WG, Dithane M45- 80 WP, Vicarben 50HP xö lý h¹t ng« gièng ®Òu cã tû lÖ nhiÔm c¸c loµi nÊm thÊp h¬n so víi ®èi chøng. Thuèc Vicarben 50HP cã t¸c dông øc chÕ tèt nhÊt sù ph¸t triÓn cña mét sè loµi nÊm h¹i h¹t ng« thuèc Daconil 75WP còng cã t¸c dông øc chÕ cao ®èi víi nÊm Fusarium moniliforme vµ Aspergillus niger (b¶ng 7). B¶ng 8. ¶nh h−ëng cña mét sè thuèc ho¸ häc xö lý h¹t ®Õn sù ph¸t triÓn cña mét sè loµi nÊm vµ tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t l¹c Aspergillus niger Aspergillus flavus Fusarium spp Penicillium spp. C«ng thøc xö lý Tû lÖ n¶y mÇm (%) TLB (%) HLT (%) TLB (%) HLT (%) TLB (%) HLT (%) TLB (%) HLT (%) 1 86,50d 0,00a 100,00f 0,00a 100,00d 1,50c 78,57b 10,00d 68,25a 2 68,50b 5,50b 88,66c 6,00b 89,28b 0,00a 78,57b 0,00a 100e 3 80,00c 8,50c 82,47d 6,50b 88,39b 5,00d 28,57a 2,00b 93,65c 4 80,00c 1,00a 97,94e 1,00a 98,21c 1,00b 85,71c 0,00a 100e 5 65,50a 14,00d 71,13b 15,50c 72,32a 1,00b 85,71c 7,50c 76,19b §C 71,00b 48,50f - 56,00d - 7,00e - 31,50e - LSD 5 % 2,56 1,572 1,471 0,34 0,507 LSD 1% 3,49 2,140 2,002 0,463 0,691 TLB (%) – Tû lÖ h¹t nhiÔm bÖnh (%) C«ng thøc 3: §ång Oxyclorua 30 WP (7 g/1 kg h¹t) HLT (%) – HiÖu lùc thuèc (%) C«ng thøc 4: Rovral 50 WP (3 g/1 kg h¹t) C«ng thøc 1: Carbendazim 50 WP (1 g/1 kg h¹t) C«ng thøc 5: Topsin M 70 WP (2 g/1 kg h¹t C«ng thøc 2: Dithane M-45 80WP (3 g/1 kg h¹t) §C: §èi chøng (thÊm h¹t trong n−íc cÊt)) KÕt qu¶ b¶ng 8 cho thÊy thuèc Carbendazime 50WP liÒu l−îng 1g/1kg h¹t cã hiÖu lùc øc chÕ c¸c loµi nÊm Aspergillus niger, Aspergillus flavus, vµ Fusarium spp tèt nhÊt vµ cho tû lÖ n¶y mÇm cao nhÊt, tiÕp ®Õn lµ thuèc Rovral 50WP liÒu l−îng 3g/1kg h¹t. Thuèc Dithane M45 80WP (3g/1kg h¹t) tuy cã hiÖu lùc trõ nÊm trªn h¹t kh¸ tèt song cã ¶nh h−ëng ®Õn tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t gièng l¹c. B¶ng 9. ¶nh h−ëng cña dÞch chiÕt (tái vµ hµnh) xö lý h¹t ®Ëu t−¬ng ®Õn mét sè loµi nÊm trªn h¹t Tû lÖ h¹t nhiÔm nÊm (%) 5% 10% 15% C«ng thøc thÝ nghiÖm Loµi nÊm §èi chøng Tái Hµnh Tái Hµnh Tái Hµnh Fusarium semitectum 7,30 a 3,26b 2,59b 2,59b 0,89bc 0,89c 0,00c Fusarium solani 5,29a 2,59 a 1,30b 0,22b 0,00b 0,00b 0,00b Aspergillus flavus 22,62a 14,59 b 21,98a 5,29c 6,64b 2,59d 3,26c Aspergillus niger 4,62 a 1,30ab 1,68a 0.89ab 1,79 a 0,00b 0,45 a Colletotrichum truncatum 5,89 a 3,10ab 3,26ab 2,00b 1,30bc 0,22c 0,00c Macrophomira phaseolina 3,83 a 2,59a 1,30ab 0,22b 0,89ab 0,26c 0,00b Cladosporium sp 2,59 a 0,89ab 0,22ab 0,00b 0,26ab 0,00b 0,00b KÕt qu¶ b¶ng 9 cho thÊy khi t¨ng nång ®é dÞch chiÕt (tái, hµnh) tõ 5% lªn 15% cã t¸c dông tèt h¬n gi¶m nguån nÊm bÖnh trªn h¹t gièng ®Ëu t−¬ng (so víi c«ng thøc ®èi chøng kh«ng xö lý). ë nång ®é dÞch chiÕt (tái, hµnh) 10 – 15% cã t¸c dông øc chÕ cao sù ph¸t triÓn cña c¸c loµi nÊm Fusarium solani, Aspergillus niger, Cladosporium sp. B¶ng 10. HiÖu qu¶ cña mét sè ph−¬ng ph¸p xö lý nÊm ®èi kh¸ng T.V trõ nÊm h¹i c©y ®Ëu t−¬ng trªn ®ång ruéng CT1 CT2 CT3 CT4 Chỉ tiªu theo dâi C©y con Ra hoa ré Qu¶ ch¾c C©y con Ra hoa ré Qu¶ ch¾c C©y con Ra hoa ré Qu¶ ch¾c Cay con Ra hoa ré Qu¶ ch¾c ChiÒu cao c©y (cm) 16,4 38,4 44,6 18,2 41,2 46,8 17,8 45,8 50,8 18,0 43,4 48,8 Sè cµnh cÊp 1 3,2 3,4 2,8 3,4 3,4 3,6 3,2 3,6 Sè l¸ thËt 2,8 9,4 11,4 3,4 9,8 12,2 3,2 9,6 12,0 3,4 9,2 12,2 Sè nèt sÇn 23,4 54,6 20,2 49,4 21,6 50,2 22,8 51,4 TLB hÐo do nÊm (%) 9,33 2,33 2,67 3,33 N¨ng suÊt (kg/sµo) 71,73 76,86 75,51 74,07 CT1: §/c (kh«ng xö lý nÊm T.V ); CT2: Xö lý nÊm T.V vµo ®Êt ( trén ) tr−íc khi trång 7 ngµy ( 30g/10m2) CT3: Xö lý h¹t gièng b»ng nÊm T.V ( 30g/kg h¹t ); CT4: T−íi dung dÞch T.V vµo gèc sau khi trång 7 ngµy ( 30g/lÇn/«) L−îng bµo tö chÕ phÈm T.V = 2,02x 109 bµo tö/gam c¬ chÊt. B¶ng 11 còng cho thÊy kÕt qu¶ t−¬ng tù b¶ng 10, ®èi víi nÊm Aspergillus niger ph−¬ng ph¸p t−íi chÕ phÈm sinh häc Trichoderma viride vµo gèc c©y l¹c tr−íc nÊm g©y bÖnh Aspergillus niger 3 ngµy cho hiÖu lùc cao nhÊt trong viÖc phßng chèng nÊm g©y bÖnh h¹i l¹c ë ®iÒu kiÖn nhµ l−íi. Nh− vËy sö dông nÊm ®èi kh¸ng Trichoderma viride kh«ng nh÷ng cã t¸c dông øc chÕ nguån nÊm g©y bÖnh trªn h¹t gièng mµ cßn h¹n chÕ nguån nÊm bÖnh trong ®Êt trªn ®ång ruéng. 4. KÕt luËn Nguyªn nh©n g©y bÖnh h¹i trªn h¹t gièng lóa mét sè tØnh phÝa B¾c ViÖt Nam rÊt phong phó bao gåm 23 loµi nÊm vµ vi khuÈn thuéc 6 líp, 8 bé vµ 10 hä, trong ®ã cã 18 loµi nÊm (chiÕm tû lÖ 78,3%) vµ 5 loµi vi khuÈn (chiÕm tû lÖ 21,7%). C¸c loµi nÊm thuéc 4 bé lµ: Hyphales, Agnomycetales, Mucorales, Ustilaginales, trong ®ã bé Hyphales cã sè l−îng loµi nhiÒu nhÊt gåm 14 loµi nÊm kh¸c nhau. C¸c loµi vi khuÈn thuéc 4 bé lµ Pseudomonales, Burkholderiales, Enterobacteriales vµ Xanthomonadales trong ®ã loµi Pantoea agglomerans lµ loµi vi khuÈn h¹i lóa trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Thµnh phÇn nÊm h¹i h¹t ng« cã 12 loµi thuéc 3 bé. Trong ®ã bé Hyphales cã 10 loµi. §Æc biÖt 2 loµi nÊm Arpergillus flavus vµ A. niger thuéc bé Hyphales cã møc ®é nhiÔm bÖnh trªn h¹t rÊt cao. Mét sè loµi nÊm kh¸c còng g©y h¹i phæ biÕn trªn h¹t ng« lµ Fusarium moniliforme, Bipolaris turcicum, vµ Penicillium sp. Thµnh phÇn nÊm trªn h¹t ®Ëu t−¬ng cã 20 loµi thuéc 6 bé vµ 7 hä kh¸c nhau. C¸c loµi nÊm Aspergillus flavus, A. niger, Fusarium semitectum, Colletotrichum truncatum, Fusarium solani, Macrophomina phaseolina, Cladosporium sp. Cã møc ®é nhiÔm bÖnh phæ biÕn trªn h¹t. Trªn h¹t gièng l¹c cã 17 loµi nÊm vµ 1 loµi vi khuÈn thuéc 6 bé. Mét sè loµi nÊm chñ yÕu lµ Aspergillus niger, A.flavus vµ Fusarium oxysporum, Penicillium sp. Trªn h¹t gièng mét sè rau vµ c©y thùc phÈm cã 10 loµi nÊm vµ mét loµi vi khuÈn. Trong ®ã c¸c loµi nÊm g©y h¹i phæ biÕn lµ Fusarium oxysporum, Fusarium moniliforme, Asperillus flavus, Botryodiplodia theobrome, Penicillium vµ mét loµi vi khuÈn lµ Erwinia carotovora. Loµi nÊm Gonatobotrys sp lµ loµi nÊm míi ®−îc ph¸t hiÖn ®ang nghiªn cøu x¸c ®Þnh. KÕt qu¶ kh¶o s¸t mét sè biÖn ph¸p xö lý h¹t gièng ®Ó phßng trõ bÖnh trªn h¹t gièng lóa, ng«, ®Ëu t−¬ng, l¹c, rau cña chóng t«i cho thÊy ph−¬ng ph¸p xö lý h¹t b»ng ho¸ häc (c¸c thuèc trõ nÊm), dïng c¸c chÕ phÈm sinh häc (vi sinh vËt ®èi kh¸ng Trichoderma spp.) vµ dÞch chiÕt thùc vËt (hµnh, tái) ®Òu cã hiÖu qu¶ cao phßng trõ c¸c loµi nÊm bÖnh trªn h¹t so víi ®èi chøng (kh«ng xö lý). C¸c ph−¬ng ph¸p xø lý h¹t gièng trªn lµ biÖn ph¸p tÝch cùc gãp phÇn lµm gi¶m viÖc sö dông thuèc ho¸ häc trõ bÖnh trªn ®ång ruéng. Tµi liÖu tham kh¶o NguyÔn V¨n TuÊt (1997). Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n, gi¸m ®Þnh nÊm vµ vi khuÈn g©y bÖnh h¹i c©y trång, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi. CABI (2000). Crop Protection Compedium, CAB International. Bradbury, J.F. (1996). Guide to plant pathogenic bacteria, CAB International mycologycal Institute. Ellis, M.B. (1993). Dematicius hyphomycetes - International mycological institute. Mathur, S.B and Olga Kongsdal, (2000). Common Laboratory Seed Health testing methors for Detecting Fungi, DGISP Copenhagen Denmark. Mew, T.V. Misra, J.K. (1994). A manual of rice seed health testing, Internationl rice research institute, Banos, Laguna, Philippine, 25 - 61, p.75- 99. Ou S.H. (1985). Rice diseases, CAB, Kew.