Phạm trù cái đẹp trong tư tưỏng phương Tây trước Mác

phaïm truø trung taâm cuûa myõ hoïc. Phaïm truø caùi ñeïp baét nguoàn töø hieän thöïc, coù cô sôû khaùch quan trong ñôøi soáng, nhöng ñoàng thôøi noù cuõng duøng ñeå ñaùnh giaù taát caû nhöõng hieän töôïng thaåm myõ tích cöïc, coøn caùi xaáu ñöôïc duøng ñeå ñaùnh giaù phuû ñònh taát caû nhöõng hieän töôïng thaåm myõ tieâu cöïc trong hieän thöïc vaø trong ngheä thuaät. Nhôø quaù trình lao ñoäng caûi taïo töï nhieân, xaõ hoäi vaø baûn thaân, con ngöôøi daàn daàn phaùt hieän vaø nhaän thöùc ra qui luaät phoå bieán cuûa caùi ñeïp. Töø nhöõng söï quan saùt bình thöôøng chæ ra caùi gì ñeïp, caùi gì xaáu, ñeán choã coù theå ñònh nghóa veà caùi ñeïp quaû laø moät quaù trình laâu daøi, khoù khaên trong lòch söû phaùt trieån cuûa myõ hoïc. Chính vì vaäy, tröôùc heát caùi ñeïp ñöôïc hình thaønh khi con ngöôøi bieát ñoái chieáu, soi saùnh vôùi caùi xaáu. “Caùi ñeïp” laø söï haøi hoaø, söï ñoái xöùng, söï tao nhaõ, sö linh hoaït, laø caùi coù chaát löôïng, laø caùi traät töï. 1.3. Caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa phaïm truø “caùi ñeïp” trong Myõ hoïc phöông Taây tröôùc Maùc Theo tieán trình phaùt trieån tö töôûng Myõ hoïc veà caùi ñeïp, coù nhieàu caùch tieáp caän khaùc nhau veà söï phaùt trieån cuûa tö töôûng Myõ hoïc veà “caùi ñeïp”. Tuy nhieân, trong giôùi haïn cuûa ñeà taøi, vieäc tieáp caän theo heä thoáng tieán trình phaùt trieån khoâng traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt. Vì vaäy, ñeà taøi tieáp caän phaïm truø “caùi ñeïp” trong tö töôûng Myõ hoïc tröôùc Maùc theo ba thôøi kyø: Thôøi kyø Hy Laïp coå ñaïi: (ñöôïc hình thaønh vaøp khoaûng theá kyû IX (tröôùc Coâng nguyeân), phaùt trieån röïc rôõ vaøo cuoái theá kyû VI (tröôùc Coâng nguyeân), ñaït ñeán ñoä cöïc thònh vaøo theá kyû IV tröôùc coâng nguyeân, sau ñoù thoaùi traøo vaø keát thuùc vaøo ñaàu theá kyû thöù VI sau coâng nguyeân. Caùc tö töôûng myõ hoïc Hy Laïp coå ñaïi thoaït ñaàu hình thaønh ôû daûi ñaát Ioâni, phía ñoâng Ñòa Trung Haûi, sau ñoù lan chuyeån sang ñaûo Sisin vaø Nam baùn ñaûo Italia, nhöng khi phaùt trieån röïc rôõ nhaát thì laïi ôû Aten. Ngöôøi Hy Laïp ñaõ laäp neân heä thoáng myõ hoïc cuûa mình nhôø vieäc tieáp caän caùc tri thöùc phöông Ñoâng (cuûa ngöôøi Ai Caäp vaø cuûa ngöôøi vuøng Löôõng Haø) thoâng qua toäc ngöôøi Pheânixi ôû phía nam daûi ñaát Ioâni. Thôøi Trung coå vaø Phuïc höng: Myõ hoïc thôøi trung coå baét ñaàu vaøo theá kyû III vaø keát thuùc vaøo cuoái theá kyû XIII, noù hình thaønh trong söï tan raõ cuûa cheá ñoä chieám höõu noâ leä ôû Chaâu AÂu, töø söï phaûn khaùng coù toå chöùc cuûa taàng lôùp noâ leä. Nhöõng cuoäc noåi daäy lieân tuïc xaûy ra vaø laàn löôït bò thaát baïi, do vaäy nieàm tin vaøo baûn thaân con ngöôøi bò maát daàn vaø cuøng vôùi noù, nieàm tin vaøo toân giaùo töøng böôùc ñöôïc cuûng coá. Thoâng thöôøng ngöôøi ta chia ra ba giai ñoaïn trong söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa Phuïc höng: giai ñoaïn ñaàu gaén vôùi teân tuoåi cuûa Anbeùcti, Ñoânatenloâ, Mazatioâ, v.v, giai ñoaïn giöõa noåi leân vôùi caùc ngheä só vó ñaïi nhö Leâoâna ñô Vanhxi, Raphaen v.v, giai ñoaïn cuoái boäc loä söï khuûng hoaûng cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo, tinh thaàn bi quan theå hieän qua söï nghieäp saùng taùc cuûa Seáchxpia, Xeùcvanteùc. Ñaëc ñieåm quan troïng nhaát cuûa tö töôûng myõ hoïc Phuïc höng laø söï gaén boù chaët cheõ vôùi thöïc tieãn ngheä thuaät. Noù khoâng phaûi laø thöù tö töôûng myõ hoïc tröøu töôïng maø laø tö töôûng myõ hoïc caûm tính, thöïc tieãn. Thôøi kyø myõ hoïc Coå ñieån Ñöùc: Cuoái theá kyû XVIII ñaàu theá kyû XIX ôû Taây AÂu, ñaëc bieät laø ôû nöôùc Anh, neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa ñaõ phaùt trieån maïnh vôùi ngaønh coâng nghieäp deät vaø kyõ ngheä cô khí phuïc vuï ngaønh deät, laøm aûnh höôûng khoâng toát ñeán caùc khu vöïc coøn aùp duïng lao ñoäng thuû coâng coå loã nhö nöôùc Ñöùc thôøi ñoù. Vaøo khoaûng thôøi gian naøy, nöôùc Ñöùc vaãn laø moät quoác gia phong kieán laïc haäu. Söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa chuû nghóa tö baûn ôû caùc nöôùc khaùc cheøn eùp saûn xuaát thuû ôû Ñöùc. Tình hình ñoù laøm cho nhöõng ngöôøi Ñöùc tieân tieán noàng nhieät chaøo ñoùn caùch maïng Phaùp, nhöng nhöõng cuoäc xaâm laêng cuûa ngöôøi Phaùp vaø tình traïng chuyeân cheá cuûa phaùi Giacoâbanh ñaõ laøm cho caùc nhaø tö töôûng Ñöùc thoaû hieäp vôùi phong kieán, baûo veä cheá ñoä quaân chuû Phoå. Töø ñoù, moät soá nhaø tö töôûng ñaõ khoâng ñi vaøo lónh vöïc chính trò tröïc tieáp, maø ñi vaøo lónh vöïc trieát hoïc, khoâng tieán haønh caùch maïng maø chæ tö duy veà caùch maïng, khoâng coâng khai ñaáu tranh maø chæ tö bieän thaàn bí duy taâm. Treân ñaây laø nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa phaïm truø "caùi ñeïp" maø ñeà taøi tieáp caän. Lòch söû phaùt trieån cuûa myõ hoïc laø caû moät quaù trình phaùt trieån nhöõng tö töôûng sô khai, chaát phaùc veà myõ hoïc. Nhöng ñoù ñoàng thôøi cuõng laø quaù trình phaùt trieån cuûa caùc giaù trò thaåm myõ vaø trình ñoä thaåm myõ cuûa con ngöôøi. Chöông 2 PHAÏM TRUØ “CAÙI ÑEÏP” TRONG MYÕ HOÏC PHÖÔNG TAÂY TRÖÔÙC MAÙC 2.1. Phaïm truø “caùi ñeïp” trong Myõ hoïc Hy Laïp coå ñaïi Ñôøi soáng vaên hoùa ngheä thuaät Hy Laïp coå ñaïi cuõng coù söï phaùt trieån röïc rôõ, vôùi caùc taùc phaåm baát huû nhö Iliaùt vaø OÂñixeâ (Hoâme), caùc vôû kòch OÂrexti, Proâmeâteâ bò xieàng (EÙtsin), Ôñíp vua, AÊngtigoân (Xoâphoác), Meâñeâ (Ôripít), caùc vôû kòch haøi cuûa Arixtoâphan; caùc coâng trình kieán truùc noåi nhö ñeàn thôø thaàn AÙctemít (ôû thaønh phoá EÂphez), ñeàn Atena vaø quaàn theå kieán truùc Auøcroâpoâl, ñeàn Paùctenoâng (Phiñi vaø Ictinus); caùc taùc phaåm ñieâu khaéc maãu möïc nhö töôïng khoång loà Atena cao 10 meùt, töôïng Ñeâteâmeâ, töôïng thaàn Zôùt (Phiñi) Heùcmeùt, Veä nöõ Cnidô, Veä nöõ AÙcli, caùc töôïng Apoâloâng (Praxichen), v.v, vôùi nhöõng taùc phaåm hoaøn myõ nhö vaäy, ngheä thuaät cuûa ngöôøi Hy Laïp coå ñaïi ñeán ngaøy nay vaãn ñöôïc giöõ nguyeân giaù trò maãu möïc cuûa noù. Vì vaäy, noù buoäc caùc nhaø tö töôûng thôøi baáy giôø phaûi löu taâm nghieân cöùu, ñaùnh giaù, nhaän xeùt veà chuùng, tö töôûng myõ hoïc Hy Laïp coå ñaïi hình thaønh töø ñoù. Theo Pitago (580-500 tröôùc Coâng nguyeân) con soá laäp neân baûn chaát moïi söï vaät, töø ñoù cho raèng caùi ñeïp laø do söï haøi hoøa giöõa caùc con soá hay noùi caùch khaùc “caùi ñeïp laø söï haøi hoøa trong quan heä soá löôïng”. OÂng chöùng minh baèng hieän töôïng chaát löôïng aâm thanh phuï thuoäc vaøo chieàu daøi daây ñaøn vaø tìm ra quan heä soá löôïng trong aâm nhaïc nhö quaõng taùm: 1:2 ; quaõng naêm: 2:3 ; quaõng boán: 3:4. OÂng ñoàng nhaát haøi hoøa vôùi hoaøn thieän vaø veû ñeïp baèng moät hình thöùc chaát phaùt, oâng phaùt hieän söùc maïnh cuûa ngheä thuaät khi cho raèng, coù theå duøng aâm nhaïc ñeå chöõa beänh vaø giaùo duïc ñaïo ñöùc coâng daân. Heâraclít (530-470 tröôùc Coâng nguyeân) - nhaø thô vaø trieát gia vó ñaïi theo xu höôùng duy vaät, xem xeùt söï vaät theo quan ñieåm bieän chöùng sô khai. OÂng cho raèng, löûa laø khôûi nguyeân cuûa vuõ truï, theá giôùi toàn taïi laø do ngoïn löûa vaän ñoäng vónh cöûu. Heâraclít bieän giaûi haøi hoøa laø söï thoáng nhaát giöõa nhöõng maâu thuaãn vaø noù ñaït ñöôïc thoâng qua con ñöôøng ñaáu tranh giöõa chuùng, nhö ñoä töông phaûn giöõa caùc maøu saéc, caùc aâm thanh cao thaáp, daøi ngaén … Heâraclít phaùt hieän tính chaát töông ñoái cuûa veû ñeïp khi oâng nhaän ñònh con khæ ñeïp nhaát cuõng xaáu neáu ñem so saùnh vôùi con ngöôøi. Nhö vaäy, Heâraclít ñöôïc coi laø moät trong nhöõng ñaïi bieåu sôùm nhaát giaûi thích caùc khaùi nieäm thaåm myõ theo xu höôùng duy vaät vaø coù tính chaát bieän chöùng sô khai. Ñeâmoâcrít (460-370 tröôùc Coâng nguyeân) lyù giaûi söï hình thaønh cuûa ngheä thuaät baèng caùc nguyeân nhaân vaät chaát: ñoù laø söï baét chöôùc töï nhieân vaø caùc loaøi vaät. Thí duï, kieán truùc laø baét chöôùc söï laøm toå cuûa con nheän, con eùn; ca haùt laø baét chöôùc chim sôn ca, hoïa mi; muùa laø baét chöôùc thieân nga. Ñoù laø caùc nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa ngheä thuaät, coøn nguyeân nhaân giaùn tieáp thì oâng phaùt hieän ra trong nhu caàu cuûa xaõ hoäi. Ñeâmoâcrít neâu leân tính chaát veà möùc ñoä cuûa veû ñeïp-laø söï trung bình, vöøa phaûi, khoâng thöøa, khoâng thieáu, “neáu vöôït quaù möùc ñoä, caùi deã chòu nhaát cuõng trôû thaønh caùi khoù chòu”. Xoâcraùt (469-399 tröôùc Coâng nguyeân) - moät nhaø hieàn trieát, xuaát thaân töø taàng lôùp bình daân, trieát hoïc cuûa oâng coù tính muïc ñích luaän, vaø troïng taâm söï chuù yù cuûa heä thoáng trieát hoïc Xoâcraùt laø con ngöôøi xem xeùt ôû caùc goùc ñoä hoaït ñoäng thöïc tieãn, haønh vi, phaåm haïnh. OÂng khaúng ñònh söï vaät naøo cuõng coù theå laø ñeïp vaø cuõng coù theå khoâng ñeïp trong nhöõng tình huoáng khaùc nhau. Xoâcraùt khoâng phaân bieät ngheä thuaät vôùi thuû coâng, bôûi vì ngheä thuaät theo oâng, chæ laø söï taùi hieän thöïc chaát baèng caùch baét chöôùc, coù ñieàu noù khoâng baét chöôùc, moâ phoûng moät caùch ñôn giaûn caùc ñoà vaät vaø hieän töôïng maø thöôøng lieân keát caùc neùt ñaõ ñöôïc choïn loïc ôû caùc söï vaät hieän töôïng khaùc nhau vaøo moät taùc phaåm; söï vaät ñöôïc taùi hieän nhö theá trong taùc phaåm seõ vöôn leân taàm lyù töôûng veà söï hoaøn myõ cuûa noù. Theo Xoâcraùt, ngheä thuaät khoâng nhöõng taùi hieän thieân nhieân ôû caùi coù ñöôøng neùt, maøu saéc, hình khoái maø noù coøn coù khaû naêng dieãn taû caùc traïng thaùi tinh thaàn con ngöôøi. Xoâcraùt coøn ñöa ra tieâu chí löïa choïn ñoái töôïng ñeå theå hieän trong taùc phaåm ngheä thuaät, ñoù laø nhöõng con ngöôøi coù tính caùch ñeïp, nhaân haäu, coù phaåm haïnh cao. Lyù töôûng ñaïo ñöùc caàn phaûi ñöôïc keát tinh trong taùc phaåm ngheä thuaät. Vì theá, tieâu chí ngheä thuaät laø tính ñuùng ñaén vaø sinh ñoäng cuûa vieäc taùi hieän caùc nguyeân maãu trong hieän thöïc. Xoâcraùt nhaán maïnh söï lieân heä höõu cô giöõa caùi ñaïo ñöùc vaø caùi thaåm myõ, caùi thieän vaø caùi ñeïp. Con ngöôøi lyù töôûng ñoái vôùi Xoâcraùt laø veû ñeïp tinh thaàn laãn theå chaát, trong ñoù con ngöôøi tinh thaàn, theo caùch hieåu cuûa oâng laø con ngöôøi ñaïo ñöùc, con ngöôøi trí tueä. Ñoùng goùp lôùn cuûa Xoâcraùt laø ñöa con ngöôøi vaøo ñoái töôïng chuû yeáu cuûa ngheä thuaät, chæ ra söï lieân heä vöõng beàn giöõa caùi ñeïp vôùi caùi coù ích, caùi coù muïc ñích coù thaät vôùi caùi toát. OÂng coi ngheä thuaät nhö moät phöông dieän quan troïng cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Platoân (427-347 tröôùc Coâng nguyeân) thuoäc doøng doõi vöông haàu, soáng trong giai ñoaïn naëng neà cuûa lòch söû Hy Laïp, ñoù laø giai ñoaïn suïp ñoå cuûa neàn daân chuû Aten, giai ñoaïn hoaønh haønh cuûa 30 baïo chuùa, khi aáy Platoân ñöùng veà phía giôùi chuû noâ quyù toäc, choáng laïi chuû noâ daân chuû. Platoân cho raèng, caùc vaät thuï caûm thay ñoåi, thoaùng qua, noù xuaát hieän roài tieâu bieán, vì theá noù khoâng phaûi laø toàn taïi ñích thöïc. Toàn taïi ñích thöïc, chaân chính chæ laø yù nieäm, moät löïc löôïng tinh thaàn toàn taïi beân ngoaøi con ngöôøi, coù tröôùc con ngöôøi. Platoân khoâng tìm caùi ñeïp trong caùc söï vaät caûm thuï ñôn nhaát, trong quan heä giöõa chuùng ñoái vôùi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi maø tìm caùi gì laø ñeïp ñoái vôùi taát caû, ñeïp vónh haèng vaø oâng cho raèng chæ coù yù nieäm, nguyeân maãu cuûa caùc ñoà vaät, laøm caùc ñoà vaät trôû neân ñeïp laø tuyeät ñoái ñeïp maø thoâi. Platoân tieáp tuïc truyeàn thoáng cuûa nhöõng nhaø tö töôûng tröôùc ñoù nhö Ñeâmoâcrít, Xoâcraùt coi ngheä thuaät laø söï moâ phoûng, taùi hieän hieän thöïc, vaät theå, chæ coù ñieàu trong heä thoáng trieát hoïc cuûa oâng caùc ñoà vaät chæ laø hình boùng cuûa caùc yù nieäm. Nhö vaäy, khi taùi hieän caùc vaät theå, ngöôøi ngheä só khoâng tieáp caän tôùi caùi hieän thöïc chaân chính vaø caùi ñeïp, maø chæ taùi hieän laïi caùi boùng cuûa noù. OÂng vaïch ra nhöõng haïn cheá vaø khieám khuyeát cuûa ngheä thuaät: thöù nhaát, noù khoâng coù giaù trò nhaän thöùc theá giôùi chaân chính; thöù hai, noù khoâng chæ taùi hieän nhöõng caùi ñeïp ñôn leû maø taùi hieän caû caùi khoâng xöùng ñaùng, caùi xaáu, caùi toài teä, caùi ngu xuaån, heøn nhaùt, bi luïy, v.v. Vì theá, chöøng naøo ngheä thuaät coøn thuoäc lónh vöïc hoïat ñoäng caûm tính, chöøng ñoù noù khoâng ñaùng hieän dieän trong Nhaø nöùôc lyù töôûng. Ñaïi bieåu lôùn nhaát trong soá caùc nhaø tö töôûng Hy Laïp coå ñaïi laø Arixtoát (384-322 tröôùc Coâng nguyeân), ngöôøi pheâ phaùn kòch lieät Platoân. OÂng giao ñoäng giöõa hai doøng duy taâm vaø duy vaät, nhöng do khoâng nghi ngôø gì veà tính hieän thöïc cuûa theá giôùi xung quanh neân nhöõng tö töôûng myõ hoïc cuûa oâng mang xu höôùng duy vaät. Arixtoát thöøa nhaän caùc tieâu chí cô baûn cuûa veû ñeïp maø nhöõng ngöôøi ñi tröôùc ñaõ ñöa ra nhö tính quy moâ coù traät töï, haøi hoøa. Daáu hieäu toái quan troïng cuûa "caùi ñeïp" maø oâng nhaán maïnh laø söï chænh theå: phaûi coù ñaàu, coù giöõa, coù cuoái, phaûi lieân keát giöõa caùc boä phaän trong chænh theå moät caùch höõu cô. Arixtoát khoâng thöøa nhaän söï ñoàng nhaát "caùi ñeïp" vôùi caùi coù ích; caùi coù ích chæ ôû haønh vi, haønh ñoäng, trong khi ñoù caùi ñeïp coù caû trong söï tónh taïi. OÂng quan nieäm, ngheä thuaät laø söï taùi taïo hieän thöïc, moâ phoûng laïi hieän thöïc. Söï moâ phoûng tieán haønh thoâng qua nhòp ñieäu, ngoân töø, giai ñieäu-vaø noù coù maët trong taát caû caùc loaïi ngheä thuaät töø taïo hình ñeán ngoân töø, trong caû thi ca laãn aâm nhaïc. OÂng cho caùc loaïi hình ngheä thuaät ñöôïc phaân bieät bôûi caùc phöông thöùc moâ phoûng: aâm thanh cho ca haùt, aâm nhaïc; maøu saéc vaø hình thöùc cho hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc; nhòp ñieäu chuyeån ñoäng cho caùc ngheä thuaät muùa; ngoân töø vaø aâm löïc thi ca; caùc loaïi hình coøn ñöôïc chia theo ngheä thuaät vaän ñoäng (thi ca, aâm nhaïc, muùa) vaø ngheä thuaät tónh taïi (hoäi hoïa, ñieâu khaéc). Ngheä thuaät khoâng coù giaù trò ñoäc laäp, noù gaén boù vôùi ñôøi soáng ñaïo ñöùc cuûa con ngöôøi, noù goät röûa con ngöôøi khoûi vaån ñuïc. Taùc duïng goät röûa cuûa ngheä thuaät seõ giuùp con ngöôøi vöôït qua côn xuùc ñoäng, noãi sôï haõi vaø coù khaû naêng choáng ñôõ laïi hoaøn caûnh baát haïnh. Nhö vaäy, vôùi taát caû nhöõng thaønh töïu nhö treân trong vieäc xaây döïng phaïm truø caùi ñeïp, caùc nhaø trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi ñaõ ñaët neàn taûng cho söï phaùt trieån cuûa noù trong tieán trình lòch söû sau naøy. Tö töôûng myõ hoïc Hy Laïp coå ñaïi xuaát hieän nhö laø söï nghieàn ngaãm trieát hoïc veà caùi Ñeïp cuûa nhöõng tröôøng phaùi khaùc nhau, thaäm chí ñoái laäp nhau, song cuoái cuøng ñeàu höôùng veà muïc ñích nhaân sinh cuûa trieát hoïc - Con ngöôøi phaûi ñöôïc hoaøn thieän veà phaåm chaát vaø trí tueä. Tröôøng phaùi myõ hoïc quan nieäm caùi ñeïp laø thöïc theå vaät chaát ñaõ ñi ñeán söï phaùt hieän veà tính quy ñònh cuûa thöïc taïi cuoäc soáng ñoái vôùi caùi ñeïp vaø vôùi noäi dung saùng taïo cuûa ngheä thuaät. Caùi ñeïp vaø ngheä thuaät luoân höôùng veà thöïc taïi cuoäc soáng chính vì theá chuùng luoân chaân thöïc vaø sinh ñoäng. Caùi Ñeïp trong tö töôûng myõ hoïc Hy Laïp coå ñaïi, duø ôû trong hay ôû ngoaøi theá giôùi, luoân ñöôïc nhaän thöùc nhö moät thöïc theå toàn taïi thaät söï. Vì baûn chaát cuûa caùi Ñeïp ñöôïc quan nieäm ôû söï caân xöùng, haøi hoaø, möïc thöôùc vaø coù traät töï mang tính lyù töôûng, phoå quaùt cuûa theá giôùi vaø vuõ truï. Ñoù laø söï hoaø ñieäu giöõa caùc söï vaät trong theá giôùi, giöõa theá giôùi vaø con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vaø con ngöôøi trong moät moái lieân keát thoáng nhaát cuûa vuõ truï. Do ñoù, trong söï theå hieän cuûa mình nôi cuoäc soáng con ngöôøi, caùi Ñeïp ñöôïc hoaø tan vaøo caùc nguyeân lyù ñaïo ñöùc cuûa con ngöôøi, ôû ñoù caùi Ñeïp ñöôïc hoaø nhaäp vaøo caùi Thieän trong söï bieåu hieän cuûa ñöùc haïnh ñöôïc daãn daét bôûi Lyù tính nôi baûn thaân con ngöôøi trong xaõ hoäi. Myõ hoïc Hy Laïp coå ñaïi phaûn aùnh noäi dung hieän thöïc cuûa caùi Ñeïp vöøa vôùi tö caùch laø thöïc theå toái cao trong vuõ truï vöøa vôùi hình thöùc ñöùc haïnh trong ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Ngheä thuaät Hy Laïp coå ñaïi nhaán maïnh tính quy ñònh cuûa vuõ truï töï nhieân vaø thöïc taïi cuoäc soáng ñoái vôùi noäi dung ngheä thuaät. Ñaëc tröng quan troïng nhaát trong tö töôûng Myõ hoïc coå ñaïi laø Ngheä thuaät vaø caùi Ñeïp coù yù nghóa giaùo duïc con ngöôøi vöôn ñeán caùi hoaøn thieän, caùi cao caû vöôït ra ngoaøi tính chaát baáp beânh trong cuoäc soáng ñôøi thöôøng ñeå tìm cho con ngöôøi moät muïc ñích, moät yù nghóa sinh toàn hoaø ñieäu vôùi vuõ truï töï nhieân. 2.2. Phaïm truø “caùi ñeïp” trong Myõ hoïc thôøi kyø Trung coå, Phuïc höng vaø Khai saùng Thôøi kyø Trung coå Myõ hoïc thôøi trung coå baét ñaàu vaøo theá kyû III vaø keát thuùc vaøo cuoái theá kyû XIII, noù hình thaønh trong söï tan raõ cuûa cheá ñoä chieám höõu noâ leä ôû Chaâu AÂu, töø söï phaûn khaùng coù toå chöùc cuûa taàng lôùp noâ leä. Nhöõng cuoäc noåi daäy lieân tuïc xaûy ra vaø laàn löôït bò thaát baïi, do vaäy nieàm tin vaøo baûn thaân con ngöôøi bò maát daàn vaø cuøng vôùi noù, nieàm tin vaøo toân giaùo töøng böôùc ñöôïc cuûng coá. ÔÛ thôøi kyø Trung coå, chæ nhöõng gì caàn thieát ñoái vôùi toân giaùo môùi coù ñieàu kieän phaùt trieån, coøn nhöõng gì khoâng coù lôïi cho toân giaùo ñeàu bò kieàm cheá. Vì vaäy, thaønh töïu vaên hoùa cao nhaát thôøi kyø naøy coù theå coi laø söï hoaøn chænh caùc boä kinh Kitoâ giaùo vaø caùc phong caùch kieán truùc chính: phong caùch Bigiaêngxtanh (pha troän nhaø thôø vaø laâu ñaøi nhö nhaø thôø Xan Soâphi, Xan Vuzal), phong caùch Roâmanh (pha troän nhaø thôø vaø phaùo ñaøi nhö nhaø thôø Vooùcmô, thaønh phoá Caùtxatson), phong caùch goâtích (nhaø thôø Roâma). Trong tình hình aáy, tö töôûng myõ hoïc chính thoáng khoâng theå laø noâ leä cho tö töôûng toân giaùo. Nhaø tö töôûng ñieån hình coù nhieàu quan ñieåm myõ hoïc trong giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi kyø Trung coå laø OÂguyùtxtanh (354-430), vò giaùo chuû, ñoàng thôøi laø nhaø vaên, trieát gia noåi tieáng naøy laø truï coät cuûa thaàn hoïc Cô ñoác giaùo. OÂng cho raèng toaøn boä theá giôùi laø do thöôïng ñeá saùng taïo ra vaø ñöôïc nhaän thöùc cuõng bôûi thöôïng ñeá. Maëc duø vaäy, OÂguyùtxtanh vaãn thaáy ñöôïc "caùi ñeïp" ñôn leû nhö thaân theå con ngöôøi, söï röïc rôõ cuûa aùnh saùng, veû ñeïp cuûa aâm ñieäu, muøi thôm cuûa coû caây hoa laù ñöôïc thöôïng ñeá saùng taïo maø ñaáng toái cao laïi khoâng ñaùnh giaù ñuùng. OÂng ñi ñeán keát luaän raèng chæ coù thöôïng ñeá laø vónh vieãn, laø veû ñeïp toái cao, veû ñeïp tuyeät ñoái maø thoâi. OÂguyùtxtanh khaúng ñònh nguoàn goác khoaùi caûm ngheä thuaät khoâng xuaát phaùt töø baûn thaân ngheä thuaät, khoâng phaûi do ngheä thuaät maø trong yù nieäm veà thöôïng ñeá cuûa con ngöôøi. OÂguyùtxtanh cho raèng chöùc naêng cô baûn cuûa ngheä thuaät phaûi laø giaùo duïc loøng kính Chuùa cho caùc tín ñoà. Theo Augustine, caùi Ñeïp coù tính höõu hình. Söï höõu hình cuûa caùi Ñeïp töôïng tröng cho söï thoáng nhaát sieâu hình hoïc, cho söï phaân boá nhòp nhaøng caùc söï vaät, cho yù nghóa cuûa caùc söï vaät. Baûn chaát caùi Ñeïp laø söï thoáng nhaát caùi Thieän vaø caùi chaân thöïc nhöng ñöôïc caûm nhaän baèng caûm tính veà noäi dung tö töôûng theå hieän qua tính höõu hình cuûa caùi Ñeïp. Nhöng caùi Ñeïp khoâng phaûi laø caùi sieâu caûm giaùc ñöôïc theå hieän vaøo tính höõu hình cuûa söï vaät do quaù trình phaùt trieån töï nhieân, taát yeáu töø beân trong maø laø söï thaâm nhaäp cuûa nhòp ñieäu hoøa vaøo theá giôùi tuøy theo yù muoán cuûa Chuùa. Cuoái thôøi kyø Trung coå, Toâmaùt Ñacanh (1225-1274) noåi leân nhö nhaø thaàn hoïc lôùn nhaát. Hoïc thuyeát cuûa Toâmaùt Ñacanh giöõ vai troø truï coät cho heä tö töôûng chính thoáng thôøi Trung coå. Toâmaùt Ñacanh thöøa nhaän ñoà vaät coù theå trôû thaønh khaùch theå thaåm myõ tröïc tieáp cuûa con ngöôøi; oâng noùi: “moïi sinh vaät ñeàu laøm Chuùa vui söôùng, vì thöù ñeàu toàn taïi theo yù Chuùa”. OÂng cho “caùi ñeïp ñoøi hoûi ba ñieàu: thöù nhaát-giaù trò hay laø söï hoaøn thieän; thöù hai-moät söï caân ñoái caàn thieát hay ñieàu hoøa; vaø cuoái cuøng-söï roõ raøng”. Toâmaùt Ñacanh coi ngheä thuaät laø söï moâ phoûng, söù meänh cô baûn cuûa ngheä thuaät laø khaû naêng giuùp con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc söï vaät. Caùi ñeïp chính laø hình töôïng phaûn aùnh moät caùch ñaày ñuû, troïn veïn nhaát cuûa moät söï vaät, thaäm chí trong tröôøng hôïp chính baûn thaân söï vaät aáy khoâng ñeïp. Treân cô sôû thaàn hoïc, Toâmaùt Ñacanh ñöa ra caùc quan nieäm veà caùi Ñeïp. Caùi Ñeïp cuûa theá giôùi chæ nhaän thöùc ñöôïc baèng caûm tính. Caùi Ñeïp cao nhaát ñaáy laø caùi Ñeïp cuûa Chuùa, maø muoán nhaän thöùc noù, chæ coù caùch laø töï hoøa mình vaøo Chuùa. Nhöng ñoàng thôøi oâng cuõng vaïch ra raèng caùi Ñeïp coù vò trí cuûa noù trong nhöõng vaät thuoäc phaïm vi giaùc quan vì “Caùi Ñeïp chính laø söï nhaän thöùc nhöõng gì ñem laïi nieàm thích thuù” vaø bao goàm ba ñieàu kieän: tính hoaøn myõ; tính tyû leä thích öùng hoaëc ñieàu hoøa vaø tính saùng toû vì nhöõng ñoái töôïng naøo ñöôïc toâ ñieåm baèng nhöõng maøu saéc trong saùng laø ñeïp. Toâmaùt Ñacanh coù khuynh höôùng tìm caùi Ñeïp ngay trong nhöõng vaät thuoäc phaïm vi caûm giaùc. Tính hoãn hôïp cuûa heä tö töôûng thôøi trung coå do söï xaâm nhaäp cuûa toân giaùo vaøo ngheä thuaät ñaõ boù heïp caùc chuû ñeà tö töôûng ngheä thuaät vaø buoäc ngheä thuaät phaûi chöùng minh vaø luaän giaûi söï toàn taïi cuûa Chuùa vaø vöông quoác vónh haèng cuûa Chuùa laø chaân thöïc. Thôøi lyø Phuïc höng Thoâng thöôøng ngöôøi ta chia ra ba giai ñoaïn trong söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa Phuïc höng: giai ñoaïn ñaàu gaén vôùi teân tuoåi cuûa Anbeùcti, Ñoânatenloâ, Mazatioâ, v.v, giai ñoaïn giöõa noåi leân vôùi caùc ngheä só vó ñaïi nhö Leâoâna ñô Vanhxi, Raphaen, v.v, giai ñoaïn cuoái boäc loä söï khuûng hoaûng cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo, tinh thaàn bi quan theå hieän qua söï nghieäp saùng taùc cuûa Seáchxpia, Xeùcvanteùc. Ñaëc ñieåm quan troïng nhaát cuûa tö töôûng myõ hoïc Phuïc höng laø söï gaén boù chaët cheõ vôùi thöïc tieãn ngheä thuaät. Noù khoâng phaûi laø thöù tö töôûng myõ hoïc tröøu töôïng maø laø tö töôûng myõ hoïc caûm tính, thöïc tieãn. Noù xuaát phaùt töø ñoøi hoûi cuûa thöïc tieãn vaø coù söù meänh giaûi quyeát nhöõng nhieäm vuï thöïc tieãn. Leâoân Battixta Anbeùcti (1404-1472) coi con ngöôøi laø phaàn toát nhaát cuûa töï nhieân, coù “yeáu toá toái thöôïng vaø thaàn thaùnh, ñeïp hôn taát caû nhöõng gì voâ sinh”. Ngoaøi khaû naêng hoïc taäp, trí thoâng minh, tính thaùnh thieän, Chuùa coøn ñaët vaøo con ngöôøi “taâm hoàn tính ñieàm ñaïm, loøng duõng caûm, tính xaáu hoå, khieâm toán vaø nhöõng mong muoán vinh quang”. Anbeùcti cho raèng, haïnh phuùc khoâng leä thuoäc vaøo soá meänh maø phuï thuoäc vaøo baûn thaân con ngöôøi, thoùi xaáu cuûa con ngöôøi laø söï doát naùt. OÂng khaúng ñònh quan heä chaët cheõ giöõa lyù luaän vaø thöïc tieãn, ñoøi hoûi caùc ngheä só phaûi vöõng caû tay ngheà laãn lyù luaän. Veà caùi ñeïp, oâng coá gaéng tìm ra cô sôû khaùch quan cuûa noù laø söï thoáng nhaát haøi hoøa giöõa caùc boä phaän trong moät chænh theå chung. Leâoâna ñô Vanhxi (1452-1529), taùc giaû cuûa nhieàu kieät taùc hoäi hoïa La Gioâcoâng, Böõa tieäc ly bieät, Ñöùc meï caàm hoa … ngöôøi thieát keá nhaø thôø Saint Pierre. Leâoâna ñô Vanhxi chuû yeáu baøn veà hoäi hoïa, oâng cho noù laø loaïi hình ngheä thuaät cao nhaát, vì noù chöùa ñöïng taát caû moïi hình thöùc cuûa caùi ñang toàn taïi cuõng nhö caùi khoâng toàn taïi trong töï nhieân. Trong ngheä thuaät hoäi hoïa cuûa Leâoâna ñô Vanhxi, con ngöôøi vaø töï nhieân ñöôïc ñaët vaøo vò trí trung taâm. Leâoâna ñô Vanhxi say söa tìm kieám nhöõng phöông phaùp, phöông tieän theå hieän môùi ñeå dieãn taû söï phong phuù, phöùc taïp cuûa theá giôùi caûm tính. Caùc hoïa só Phuïc höng (trong ñoù coù Leâoâna ñô Vanhxi) ñaõ quan taâm nhieàu ñeán caùc khoa hoïc nhö quang hoïc, toaùn hoïc, giaûi phaãu hoïc. Caùc lyù thuyeát veà söï ñoái xöùng, caáu taïo giaûi phaãu cuûa cô theå soáng ñöôïc caùc hoïa só Phuïc höng heát söùc chuù troïng. Söï quan taâm naøy khoâng phaûi laø ngaãu nhieân: chính ngheä thuaät, trong ñoù coù hoäi hoïa ñoøi hoûi nhö vaäy. Leâoâna ñô Vanhxi ñaëc bieät quan taâm ñeán quan heä lyù thuyeát vaø thöïc tieãn, oâng khaúng ñònh: “Ngöôøi ham meâ thöïc tieãn maø thieáu khoa hoïc chaúng khaùc naøo thuyeàn tröôûng ñi taøu maø khoâng coù tay laùi hoaëc thieáu ñòa baøn”. OÂng coi troïng veû ñeïp töï nhieân vaø con ngöôøi, khuyeân caùc hoïa só “rình vaø chôùp laáy noù trong nhöõng khoaûnh khaéc maø noù boäc loä ra moät caùch troïn veïn. Ngheä thuaät laø söï dieãn taû hieän thöïc, veû ñeïp cuaû theá giôùi hieän thöïc boäc loä roõ nhaát trong thieân nhieân vaø vì vaäy, con ngöôøi caàn phaûi hoïc taäp ôû töï nhieân. Leâoâna ñô Vanhxi thöôøng xuyeân ví söï thoâng minh cuûa hoaï só laø taám göông phaûn chieáu töï nhieân. Veà baûn chaát, hoäi hoaï laø nhaø khoa hoïc vaø laø con ñeû cuûa thieân nhieân, vì raèng noù ñöôïc sinh ra bôûi thieân nhieân. Theo oâng, hoäi hoaï chæ khaùc khoa hoïc ôû choã noù taùi hieän caùi theá giôùi nhìn thaáy, aùnh saùng vaø hình daùng cuûa taát caû caùc söï vaät, trong khi ñoù khoa hoïc “laën saâu vaøo trong vaät” maø khoâng chuù yù ñeán “caùc chaát cuûa hình thöùc”. Caùc nhaø baùc hoïc löôùt qua veû ñeïp cuûa söï saùng taïo töï nhieân, coøn ngheä thuaät phaûi khaéc phuïc ñieàu ñoù. Nhöõng saùng taùc ôû giai ñoaïn thöù hai cuûa oâng phaûn aùnh tinh thaàn thôøi ñaïi khoâng chæ rieâng ôû nöôùc Anh maø caû Taây AÂu. Maâu thuaãn giöõa lyù töôûng nhaân vaên toát ñeïp vôùi tình traïng cuøng khoå cuûa nhaân daân, giöõa khaùt voïng töï do vôùi nhöõng xieàng xích ñaõ ñöôïc boäc loä ra moät caùch roõ reät. Caùc vôû bi kòch ñeàu phaûn aùnh cuoäc ñaáu tranh quaät cöôøng maø ñaày bi thaûm cuûa nhöõng nhaân vaät lyù töôûng nhaèm khaúng ñònh khaùt voïng nhaân ñaïo chuû nghóa lôùn lao. Romeo vaø juliet ñi vaøo coõi vónh haèng ñaõ xoaù tan moái oaùn thuø cuûa hai doøng hoï, moái oaùn thuø aáy chính laø saûn phaåm tai öông cuûa cheá ñoä quyù toäc phong kieán. Hamlet suy nghó vaø trieát lyù, nhìn thaáy xaõ hoäi ñaày nhöõng toäi phaïm, nhöõng keû ñôùn heøn, nhöõng keû caàm quyeàn hoáng haùch, chaøng quyeát ñònh soáng vaø ñaáu tranh, laäp laïi coâng baèng vaø leõ phaûi. OÂtenloâ cuøng vôùi Ñeùtxñeâmoâna vöôït qua trôû ngaïi cuûa cheá ñoä phuï quyeàn, nhöõng ñònh kieán heïp hoøi veà chuûng toäc vaø ñaúng caáp nhöng laïi bò möu moâ cuûa keû noâ leä baïc tieàn vaø danh voïng haõm haïi. Döôøng nhö moät thôøi ñaïi môùi baét ñaàu, nhöng nhöõng ñieàu ñen toái coøn laâu môùi chaám döùt. Xeùcvanteùc (1547-1616) sinh ra trong moät gia ñình tieåu quyù toäc boá laø thaày lang ngheøo, baûn thaân phaûi kieám soáng chaät vaät. Do vaäy, oâng coù söï ñoàng caûm saâu saéc vôùi caùc taàng lôùp nhaân daân. Xeùcvanteùc töøng vieát thueâ kòch cho caùc raïp haùt vaø saùng taùc thô ñeå sinh soáng. Nhöng taùc phaåm gaây chaán ñoäng dö luaän, ñoùng goùp vaøo di saûn ngheä thuaät theá giôùi vaø mang laïi vinh quang cho nhaø vaên chæ ñeán cuoái ñôøi oâng môùi hoaøn thaønh, ñoù laø Ñoâng Kisoát. Taùc phaåm Ñoâng Kisoát leân aùn hieän thöïc xaõ hoäi Taây Ban Nha ñöông thôøi ñaày nhöõng baát coâng, aùp löïc. ÔÛ taùc phaåm Ñoâng Kisoát coù theå thaáy chuû nghóa tö baûn môùi ra ñôøi vöøa neâu khaùt voïng giaûi phoùng caù nhaân, vöøa vì ñoàng tieàn maø chaø ñaïp leân nhaân phaåm con ngöôøi, vuøi daäp aûo töôûng hieäp só cao thöôïng cuûa Ñoâng Kisoát cuõng nhö cuûa khaùt voïng Phuïc höng veà töï do, coâng baèng vaø nhaân ñaïo. Nhö vaäy, caùi ñeïp ôû thôøi kyø phuïc höng khoâng chæ laø söï phuïc hoài laïi nhöõng giaù trò bò ñaùnh maát töø thôøi coå ñaïi Hy Laïp-La Maõ maø noù coøn laø moät caùch tieáp caän môùi. Caùi ñeïp ôû ñaây chính laø giaù trò trong söï saùng taïo nhöõng giaù trò môùi. Ñeïp töùc laø bieát vöôït leân nhöõng caùi cuõ kyû, loãi thôøi; ñeïp töùc laø khaû naêng saùng taïo vaø khôi gôïi söï saùng taïo caùi ñeïp trong söï nhaän thöùc môùi veà caùi ñeïp. Thôøi kyø Khai saùng Thôøi kyø Khai saùng thöôøng ñöôïc lieân heä chaët cheõ vôùi cuoäc Caùch maïng khoa hoïc, do caû hai phong traøo ñeàu nhaán maïnh vaøo lyù tính, khoa hoïc hay söï hôïp lyù, trong khi phong traøo Khai saùng coøn tìm caùch phaùt trieån hieåu bieát coù heä thoáng veà caùc quy luaät töï nhieân vaø thaàn thaùnh. Ñöôïc nguoàn caûm höùng töø cuoäc caùch maïng tri tröùc khôûi ñaàu bôûi Galileo vaø Newton, trong moät baàu khoâng khí ngaøy caøng keùm thieän caûm vôùi quyeàn löïc aùp cheá, trong nhöõng cuoäc khaùm phaù cuûa mình veà caù nhaân, xaõ hoäi vaø nhaø nöôùc, caùc nhaø tö töôûng Khai saùng tin raèng coù theå aùp duïng tö duy coù heä thoáng cho moïi lónh vöïc cuûa hoaït ñoäng con ngöôøi vaø ñöa noù vaøo trong phaïm vi chính phuû. Nhöõng ngöôøi ñi ñaàu phong traøo tin raèng hoï seõ daãn theá giôùi vaøo moät tieán trình töø moät thôøi kyø daøi cuûa truyeàn thoáng nghi ngôø, söï phi lyù, meâ tín dò ñoan, vaø ñoäc taøi maø hoï goïi laø Thôøi kyø Ñen Toái. Phong traøo ñaõ goùp phaàn taïo ra cô sôû tri thöùc cho Caùch maïng Myõ vaø caùch maïng Phaùp, phong traøo ñoäc laäp Myõ La Tinh vaø Hieán phaùp Ba Lan ngaøy 3 thaùng 5; vaø daãn tôùi söï noåi leân cuûa chuû nghóa töï do coå ñieån, daân chuû vaø chuû nghóa tö baûn. Phong traøo Khai saùng ñi keøm caùc thôøi kyø coå ñieån vaø baroque cao trong aâm nhaïc vaø thôøi kyø taân coå ñieån trong ngheä thuaät; thôøi hieän ñaïi chuù yù ñeán phong traøo Khai saùng nhö laø moät trong nhöõng moâ hình trung taâm cho nhieàu phong traøo thôøi hieän ñaïi. Phong traøo Khai saùng chæ xaûy ra taïi Ñöùc, Phaùp, Anh vaø Taây Ban Nha, nhöng taàm aûnh höôûng cuûa noù lan xa hôn. Nhieàu ngöôøi trong soá nhöõng ngöôøi khai sinh ra Hôïp chuûng quoác Hoa Kyø ñaõ chòu aûnh höôûng lôùn bôûi caùc tö töôûng cuûa thôøi kyø Khai saùng, ñaëc bieät trong lónh vöïc toân giaùo (Thuyeát thaàn giaùo töï nhieân) vaø trong lónh vöïc chính phuû vôùi Hieán phaùp vaø Phaùp leänh veà caùc Quyeàn cuûa Myõ, song song vôùi Tuyeân ngoân veà nhaân quyeàn vaø daân quyeàn cuûa Phaùp. Ngheä thuaät trong thôøi kyø naøy ñöôïc coi nhö vuõ khí ñaáu tranh ñeå khaúng ñònh vai troø cuûa giai caáp tö saûn, tuyeân truyeàn cho nhöõng tö töôûng môùi, choáng laïi cheá ñoä phong kieán, choáng laïi söï cuoàng tín, kinh vieän vaø nhöõng lyù töôûng khoå haïnh thôøi Trung coå. Trieát hoïc khai saùng laø cô sôû lyù luaän cho xu höôùng ngheä thuaät ñaáu tranh vì tieán boä xaõ hoäi, vì töï do cuûa con ngöôøi. Ñeâni Ñiñroâ (1713-1784) laø nhaø duy vaät ñieån hình cuûa Trieát hoïc Khai saùng Phaùp, nhaø vaên, nhaø pheâ bình ngheä thuaät. OÂng khaúng ñònh muïc ñích chính cuûa ngheä thuaät laø phuïc vuï nhaân daân, giaùo duïc ñaïo ñöùc cho quaàn chuùng nhaân daân, toá caùo caùi xaáu, caùi aùc, toá caùo söï suy ñoài. Muoán vaäy, ngheä só phaûi laø ngöôøi thaày trong xaõ hoäi, phaûi tham gia cuoäc ñaáu tranh xaõ hoäi, phaûi töï reøn luyeän ñaïo ñöùc cho mình, vì theo oâng “nhaïc cuï khoâng theå phaùt ra nhöõng aâm thanh du döông neáu baûn thaân noù bò hoûng”. Ñeå hoaøn thaønh söù maïng cao caû cuûa mình ngheä thuaät phaûi coù tính tö töôûng cao, phaûi theå hieän moät nguyeân taéc quan troïng naøo ñoù cuûa cuoäc soáng. Ñiñroâ cho raèng, tính tö töôûng cao gaén lieàn vôùi nhieäm vuï daân chuû hoaù ngheä thuaät, vì oâng quan nieäm nguoàn goác cuûa ñaïo ñöùc laønh maïnh chính laø ôû ñaúng caáp thöù ba: ngheä thuaät chæ mang noäi dung ñaïo ñöùc khi noù höôùng caùc chuû ñeà vaøo coát truyeän vaøo ñôøi soáng nhaân daân vaø chæ khi aáy môùi coù khaû naêng daãn ñöôøng cho cuoäc soáng, môùi laø coâng cuï vaø phöông tieän giaùo duïc ñaïo ñöùc vaø chính trò cho xaõ hoäi. Ñöùng treân laäp tröôøng duy vaät, oâng ñöa ra luaän ñieåm xuaát phaùt “nhöõng gì gaëp thöôøng xuyeân trong töï nhieân laø hình maãu ñaàu tieân cho ngheä thuaät”, töø ñoù cho raèng söï haøi hoaø cuûa böùc tranh ñeïp nhaát chaúng qua chæ laø söï baét chöôùc vuïng veà tính haøi hoaø cuûa töï nhieân, taøi naêng cuûa hoaï só phuï thuoäc vaøo möùc ñoä khaéc phuïc söï khaùc bieät aáy vì thieân nhieân ñeïp hôn ngheä thuaät, oâng cuõng nhaän ra raèng khoâng ñöôïc baét chöôùc thieân nhieân thaùi quaù keå caû söï töï nhieân ñeïp, maø caàn coù nhöõng giôùi haïn nhaát ñònh. Maëc duø, coù nhieàu maâu thuaãn trong hoïc taäp laäp luaän nhöng Ñiñroâ ñaõ xaây döïng ñöôïc lyù thuyeát ngheä thuaät tình huoáng xaõ hoäi, ñaët neàn moùng cho ngheä thuaät hieän thöïc chuû nghóa. Leùtxing (1729-1781) nhaø thô, nhaø vieát kòch, nhaø pheâ bình vaø lyù luaän vaên hoïc. Veà tö töôûng chính trò, oâng theå hieän yù chí vaø nguyeän voïng cuûa daân toäc Ñöùc muoán phaù boû quan heä phong kieán. Veà lyù luaän ngheä thuaät, oâng laø ngöôøi ñaàu tieân baøn veà tính nhaân daân cuûa ngheä thuaät. Leùtxing phaûn ñoái caùch theå hieän nhaân daân nhö laø moät ñaùm thoâ loã taàm thöôøng, maø thaáy ñaáy laø nhöõng ngöôøi nhaân haäu, mong muoán laøm nheï ñi söï vaát vaû trong lao ñoäng cuûa hoï. Leùtxing ñaáu tranh vì chuû nghóa hieän thöïc vaø daønh nhieàu coâng söùc nghieân cöùu caùc nguyeân taéc cuûa noù. Leùtxing kòch lieät choáng laïi quan nieäm ñaïo ñöùc khaéc kyû, coi chuû nghóa khaéc kyû laø söï nhaãn nhuïc noâ leä, chuû nghóa khaéc kyû treân saân khaáu seõ mang laïi caûm giaùc laïnh luøng cho coâng chuùng. Caùi ñeïp ñöôïc Leùtxing quan nieäm boäc loä trong cuoäc ñaáu tranh, trong hoaït ñoäng, trong khaùt voïng choáng laïi baát coâng vaø toäi aùc. Con ngöôøi ñeïp khoâng phaûi laø keû nhaãn nhuïc chòu ñöïng ñaøy aûi maø phaûi laøm ngöôøi phaûn khaùng, chieán ñaáu vaø chieán thaéng. 2.3. Phaïm truø “caùi ñeïp” trong Myõ hoïc Coå ñieån Ñöùc Cuoái theá kyû XVIII ñaàu theá kyû XIX ôû Taây AÂu, ñaëc bieät laø ôû nöôùc Anh, neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa ñaõ phaùt trieån maïnh vôùi ngaønh coâng nghieäp deät vaø kyõ ngheä cô khí phuïc vuï ngaønh deät, laøm aûnh höôûng khoâng toát ñeán caùc khu vöïc coøn aùp duïng lao ñoäng thuû coâng coå loã nhö nöôùc Ñöùc thôøi ñoù. Vaøo khoaûng thôøi gian naøy, nöôùc Ñöùc vaãn laø moät quoác gia phong kieán laïc haäu. Lieâng bang Ñöùc chæ toàn taïi veà hình thöùc, thöïc teá ñeát nöôùc coøn phaân thaønh nhieàu tieåu vöông quoác taùch bieät nhau. Tình traïng ñoù gaây nhieàu trôû ngaïi ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc. Naêm 1822, caû nöôùc Ñöùc môùi chæ coù 2 maùy hôi nöôùc. Noâng nghieäp bò ñình ñoán. Vua Phoå, Phridrich Vinhem (1770-1840) vaãn ngoan coá taêng cöôøng quyeàn löïc vaø duy trì cheá ñoä quaân chuû phong kieán thoái naùt, caûn trôû ñaát nöôùc phaùt trieån theo con ñöôøng tö baûn chuû nghóa. Caû ñaát nöôùc bao truøm baàu khoâng khí baát bình cuûa ñoâng ñaûo quaàn chuùng. Nhö Ph. AÊngghen nhaän xeùt, coù theå coi ñaây laø lòch söû yeáu heøn nhaát trong lòch söû nöôùc Ñöùc. Söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa chuû nghóa tö baûn ôû caùc nöôùc khaùc cheøn eùp saûn xuaát thuû coâng ôû Ñöùc. Tình hình ñoù laøm cho nhöõng ngöôøi Ñöùc tieân tieán noàng nhieät chaøo ñoùn caùch maïng Phaùp, nhöng nhöõng cuoäc xaâm laêng cuûa ngöôøi Phaùp vaø tình traïng chuyeân cheá cuûa phaùi Giacoâbanh ñaõ laøm cho caùc nhaø tö töôûng Ñöùc thoaû hieäp vôùi phong kieán, baûo veä cheá ñoä quaân chuû Phoå. Töø ñoù, moät soá nhaø tö töôûng ñaõ khoâng ñi vaøo lónh vöïc chính trò tröïc tieáp, maø ñi vaøo lónh vöïc trieát hoïc, khoâng tieán haønh caùch maïng maø chæ tö duy veà caùch maïng, khoâng coâng khai ñaáu tranh maø chæ tö bieän thaàn bí duy taâm. Vì vaäy, trong thôøi kyø yeáu heøn naøy cuûa nöôùc Ñöùc, söùc maïnh to lôùn veà tö töôûng ñaõ theå hieän moät caùch troïn veïn nhaát. Ñoù laø thôøi kyø phaùt trieån chöa töøng thaáy veà Trieát hoïc, vaên hoùa vaø ngheä thuaät. Ñaây laø queâ höông cuûa nhieàu nhaø tö töôûng, nhaø vaên, nhaø thô noåi tieáng nhö Heùcñô, Gôùt, Sinlô. v.v.. Hoï, moät maët, tieáp thu nhöõng di saûn tö töôûng vaø vaên hoùa Ñöùc truyeàn thoáng, keá thöøa caùc quan nieäm cuûa Nicolai Kuzan, Lepnit,. v.v.. Maët khaùc ñöôïc coå vuõ to lôùn cuûa tö töôûng Khai saùng vaø vaên hoùa Phaùp theá kyû XVIII. Caùch maïng tö saûn Phaùp (1789-1794) laø ñoäng löïc thöùc tænh giai caáp tö saûn Ñöùc veà maët thöïc tieãn ñeå ñaáu tranh cho moät xaõ hoäi môùi. Theå hieän nguyeän voïng ñoù cuûa giai caáp tö saûn, caùc taùc phaåm cuûa Gôùt, Sinlô, Phíchtô. v.v., ñeàu toaùt leân moät tinh thaàn phaãn noä choáng laïi söï trì treä vaø baát coâng cuûa xaõ hoäi Ñöùc thôøi ñoù. Maët khaùc, nhöõng tieán boä ñaùng keå cuûa khoa hoïc, nhaát laø caùc ngaønh khoa hoïc töï nhieân ngaøy caøng chöùng toû söï haïn cheá cuûa phöông phaùp tö duy sieâu hình thoáng trò trong tö töôûng Taây AÂu suoát theá kyû XVII-XVIII. Vieäc phaùt minh ra ñieän vaø caùch söû duïng ñieän naêng goùp phaàn taïo ra böôùc nhaûy voït trong söï phaùt trieån cuûa saûn xuaát töø coâng tröôøng thuû coâng tôùi coâng nghieäp cô khí, ñoàng thôøi chöùng thöïc nhöõng phaùt trieån ñaàu tieân cuûa khoa hoïc veà söï baûo toaøn vaø chuyeån hoùa naêng löôïng vaø vaät chaát cuûa vuõ truï. Lavoare phaùt minh ra oâxy vaø baûn chaát cuûa söï chaùy ñaõ ñaùnh ñoã thuyeát nhieân toá, môõ ra giai ñoaïn phaùt trieån môùi cuûa hoùa hoïc. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu cuûa Lamaùc, Linnô, vieäc phaùt hieän ra teá baøo cuûa Lôvenhuùc. v.v. ñoøi hoûi phaûi coù caùch lyù giaûi môùi veà baûn chaát cuûa söï soáng. Nhöõng thöïc teá ñoù ñoøi hoûi caàn coù caùch nhìn môùi veà caùc hieän töôïng töï nhieân vaø tieán trình lòch söû nhaân loaïi, caàn coù quan nieäm môùi veà khaû naêng vaø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Kant (1724-1804) laø moät trong nhöõng nhaø trieát hoïc vó ñaïi nhaát cuûa lòch söû trieát hoïc tröôùc Maùc. OÂng laø moät trong nhöõng ngöôøi saùng laäp ra trieát hoïc coå ñieån Ñöùc. Theá giôùi quan cuûa Kant coù theå chia ra hai thôøi kyø: thôøi kyø tieàn pheâ phaùn vaø thôøi kyø pheâ phaùn (laáy naêm 1770 laøm moác phaân ñònh). Thôøi kyø tieàn pheâ phaùn oâng nghieân cöùu chuû yeáu veà töï nhieân, coøn thôøi kyø pheâ phaùn oâng taäp trung xaây döïng moät heä thoáng trieát hoïc coù tính chænh theå. Ñoù laø khoa hoïc coù muïc ñích toái cao: xaùc ñònh baûn chaát con ngöôøi qua vieäc traû lôøi ba vaán ñeà lôùn: toâi coù theå tri thöùc ñöôïc gì? Toâi caàn phaûi laøm gì? Vaø toâi coù theå hy voïng gì? Vaán ñeà trung taâm cuûa myõ hoïc cuûa Kant laø vaán ñeà caùi ñeïp. Song oâng khoâng xaùc ñònh cô sôû khaùch quan cuûa caùi ñeïp maø chuù troïng phaân tích caùc ñieàu kieän chuû quan ñeå caûm nhaän caùi ñeïp. OÂng tuyeân boá: Khoâng coù khoa hoïc veà caùi ñeïp maø chæ coù phaùn ñoaùn veà caùi ñeïp. Vôùi oâng, caùi ñeïp khoâng coù khaùi nieäm, noù gaén vôùi caûm xuùc cuûa töøng ngöôøi veà ñoái töôïng vaø nhö vaäy noù khoâng xaùc ñònh. Caùi ñeïp theo Kant coù yù nghóa phoå bieán, gaây höùng thuù cho taát caû moïi ngöôøi. Toùm laïi, theo Kant, caùi ñeïp gaây thích thuù moät caùch taát yeáu cho taát caû moïi ngöôøi, moät caùch voâ tö, baèng hình thöùc thuaàn tuyù cuûa noù, coøn taâm hoàn thì ñöôïc naâng leân. Kant luaän giaûi khaù saâu veà thieân taøi, oâng phaân ñònh: caùi ñeïp trong töï nhieân laø vaät ñeïp, trong ngheä thuaät laø caûm giaùc ñeïp veà vaät. Ñeå caûm nhaän veû ñeïp phaûi coù thò hieáu caàn thieát, töùc laø ñöa ñoái töôïng tôùi söï thoaû maõn hay khoâng thoaû maõn. Ñeå taùi taïo vaät ñeïp ñoøi hoûi phaûi coù khaû naêng nöõa: ñoù chính laø thieân taøi. Kant phaân bieät ngheä thuaät vôùi thuû coâng: ngheä thuaät laø hoaït ñoäng töï do, thuû coâng laø hoaït ñoäng ñeå kieám soáng, ngheä thuaät ñöông nhieân laø troø chôi, nghóa laø coâng vieäc höùng thuù töï noù, coøn thuû coâng: ñoù laø coâng vieäc, ít nhieàu coù tính cöôõng böùc. Ngheä thuaät laø hoaït ñoäng töï do cuûa con ngöôøi theo chuaån möïc cuûa caùi ñeïp. Vì vaäy, phaïm truø trung taâm cuûa thaåm myõ hoïc laø caùi ñeïp. Kant khoâng quan taâm xem xeùt vaán ñeà coù toàn taïi caùi ñeïp khaùch quan trong töï nhieân hay khoâng, maø chæ nghieân cöùu vaán ñeà quan heä giöõa con ngöôøi vôùi tö caùch chuû theå hoaït ñoäng vôùi caùc söï vaät töï nhieân-vaät töï noù, nhaát laø vôùi nhöõng thaønh quaû hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. OÂng ñeà caäp ñeán nghòch lyù trong quan nieäm veà caùi ñeïp: Chính ñeà-Caùi ñeïp laø moät phaïm truø mang ñaët tính phoå quaùt vaø taát yeáu; Phaûn ñeà-Caùi ñeïp mang tính caù bieät bôûi vì noù laø keát quaû thöôûng thöùc cuûa töøng caù nhaân. Nghòch lyù thaåm myõ hoïc cuûa Kant treân ñaây laø söï khaùi quaùt nhöõng quan nieäm thaåm myõ hoïc cô baûn tröôùc ñaây trong quan nieäm veà baûn chaát cuûa caùi ñeïp, cuõng nhö moái quan heä giöõa khoa hoïc vaø ngheä thuaät, vaø ñaëc tröng cuûa ngheä thuaät khaùc vôùi caùc lónh vöïc hoaït ñoäng khaùc. Ñeå giaûi quyeát caùc nghòch lyù treân, oâng cho raèng khaùc vôùi caùc phaïm truø logic, caùi ñeïp laø moät phaïm truø khoâng xaùc ñònh. Tính phoå quaùt cuûa noù, do vaäy khaùc vôùi tính phoå quaùt cuûa khaùi nieäm. Noù theå hieän nhö laø xuùc caûm “thuù vò phoå bieán”. Vôùi tö caùch laø söï thuù vò tieân nghieäm vaø tröïc tieáp, caùi ñeïp vöøa mang tính phoå bieán, laïi vöøa mang tính chuû quan. Chính tính phoå bieán ñöôïc nhieàu ngöôøi thöøa nhaän cuûa caùi ñeïp laøm cho noù ít nhieàu mang noäi dung khaùch quan. Khi noùi ñeán caùi ñeïp vaø caùi cao caû trong ngheä thuaät, Kant chuû yeáu ñeà caäp ôû khía caïnh tinh thaàn, cho chuùng thuoäc veà lónh vöïc vaên hoùa tinh thaàn cuûa con ngöôøi. Trong thaåm myõ hoïc, con ngöôøi maëc duø khoâng nhaän thöùc ñöôïc “vaät töï noù”, nhöng coù theå caûm nhaän vaø thöôûng thöùc ñöôïc caùi ñeïp vaø ñaùnh giaù noù, vaø veà nguyeân taéc con ngöôøi caàn phaûi bao quaùt ñöôïc “vaät töï noù”. Con ngöôøi vôùi tö caùch laø söï thoáng nhaát caû veà hoaït ñoäng thöïc tieãn vaø lyù luaän, töùc laø bao haøm caû con ngöôøi nhaän thöùc vaø con ngöôøi hoaït ñoäng thöïc tieãn taùc ñoäng vaøo “vaät töï noù”, ñöôïc Kant coi laø chuû theå tieân nghieäm. Ñaây laø söï keát tinh toaøn boä nhöõng giaù trò cuûa hoaït ñoäng con ngöôøi caû veà lyù luaän vaø thöïc tieãn, ñoàng thôøi laø muïc ñích cuoái cuøng cuûa trieát hoïc. Kant khaúng ñònh chæ coù con ngöôøi môùi coù theå laø lyù töôûng cuûa caùi ñeïp. Con ngöôøi khoâng chæ laø muïc ñích cuûa töï nhieân nhö nhöõng sinh vaät khaùc maø con ngöôøi coøn laø muïc ñích cuoái cuøng cuûa giôùi töï nhieân. Ñieàu cô baûn nhaát trong con ngöôøi laø toaøn boä neàn vaên hoùa, vaên minh do con ngöôøi taïo ra. Con ngöôøi laø chuû theå, ñoàng thôøi laø keát quaû cuûa quaù trình hoaït ñoäng cuûa mình. Heä thoáng trieát hoïc-myõ hoïc cuûa Kant mang tính nhaân vaên saâu saéc, noù höôùng tôùi vieäc giaûi phoùng caù nhaân con ngöôøi vaø töï do lyù trí, maëc duø caùch giaûi quyeát cuûa oâng coøn maâu thuaãn vaø môø nhaït, naëng neà veà tö bieän. Schelling ñaõ xôùi tung nhöõng phöông dieän khaùc nhau cuûa caùi chuû quan vaø caùi khaùch quan, töï do vaø taát yeáu, höõu haïn vaø voâ haïn... Ñoù laø caùc caëp phaïm truø bieän chöùng vaø khaùi nieäm caùi ñeïp naûy sinh trong söï giao nhau cuûa chuùng: "Caùi ñeïp khoâng chæ laø caùi chung hay caùi lyù töôûng (noù = chaân lyù), khoâng chæ laø caùi hieän thöïc (noù ñöôïc bieåu hieän trong haønh ñoäng). Nhö vaäy, caùi ñeïp chæ laø söï thaâm nhaäp laãn nhau, söï lieân keát hoaøn thieän cuûa caùi naøy vôùi caùi khaùc. Caùi ñeïp xuaát hieän ôû ñaâu thì ôû ñoù, caùi ñaëc thuø (caùi hieän thöïc) cuõng xuaát hieän moät caùch töông öùng ôû möùc ñoä nhö theá vôùi khaùi nieäm cuûa mình. Noù laø caùi voâ haïn nhaäp vaøo caùi höõu haïn vaø ñöôïc chieâm nghieäm tröïc tieáp”. Heâghen (1770-1831) laø moät trong nhöõng trieát gia vó ñaïi thôøi kyø coå ñieån Ñöùc vaø cuûa nhaân loaïi. Theo Heâghen thì ngheä thuaät, toân giaùo, trieát hoïc suy ñeán cuøng ñeàu coù moät noäi dung, söï khaùc nhau chæ ôû trong hình thöùc phaân giaûi vaø caûm nhaän noäi dung aáy. Hình thöùc ñaàu tieân vaø keùm hoaøn thieän nhaát cuûa söï töï phaân giaûi yù nieäm laø hình thöùc nhaän thöùc thaåm myõ hay laø ngheä thuaät. Ñaây laø xuaát phaùt ñieåm cuûa myõ hoïc Heâghen. Toaøn boä heä thoáng myõ hoïc cuûa Heâghen coù ba phaàn: 1. Hoïc thuyeát veà caùi ñeïp noùi chung; 2. Hoïc thuyeát veà nhöõng hình thaùi ñaëc bieät cuûa ngheä thuaät; 3. Hoïc thuyeát veà nhöõng ngaønh ngheä thuaät rieâng bieät. Heâghen quan nieäm "caùi ñeïp" laø moät söï theå hieän ñaëc bieät cuûa yù nieäm tuyeät ñoái döôùi hình thöùc cuï theå, caûm tính. Vì caùi ñeïp laø yù nieäm ñeïp cho neân noù coù tröôùc töï nhieân, töï nhieân laø yù nieäm tha hoaù maø thaønh. Nhöõng daáu hieäu cuûa veû ñeïp trong töï nhieân laø tính caân xöùng, tính quy luaät, söï hoaø hôïp. Tuy nhieân, veû ñeïp ñöôïc bieåu hieän ra trong töï nhieân chæ laø veû ñeïp môø nhaït, khoâng baûn chaát, veû ñeïp ñaày ñuû, ôû möùc ñoä cao nhaát phaûi ôû trong ngheä thuaät. Caùi ñeïp trong ngheä thuaät ñöôïc Heâghen ñoàng nhaát vôùi lyù töôûng, ñoù laø söï keát hôïp caân ñoái giöõa noäi dung vaø hình thöùc laø yeáu toá caên baûn ñeå taïo ra caùi ñeïp. Chính vì nhöõng quan nieäm nhö theá neân Heâghen xaùc ñònh raèng: “ñoái töôïng cuûa myõ hoïc laø vöông quoác roäng lôùn cuûa caùi ñeïp vaø duøng moät thuaät ngöõ thích hôïp hôn caû ñoái vôùi khoa hoïc naøylaø trieát hoïc veà ngheä thuaät hay noùi moät caùch chính xaùc hôn laø trieát hoïc veà myõ thuaät. Myõ hoïc coå ñieån Ñöùc maø ñænh cao cuûa noù laø myõ hoïc Heâghen laø moät trong nhöõng nguoàn goác lyù luaän tröïc tieáp quan troïng nhaát cuûa myõ hoïc Maùc-Leânin sau naøy. KEÁT LUAÄN Khôûi ñaàu cuûa doøng lòch söû tö töôûng myõ hoïc phöông Taây, tö töôûng myõ hoïc coå ñaïi Hy Laïp ñaõ in ñaäm boùng hình Socrates, Plato vaø Aristotle. Trôû veà söï nhaän thöùc ngay chính baûn thaân con ngöôøi, Socrates ñaõ môû höôùng ñi khoâng chæ cho Plato vaø Aristotle veà söï tìm kieám khuoân maãu cuûa Ngheä thuaät trong caùi Ñeïp phoå quaùt, taát yeáu, tuyeät ñoái vaø lyù töôûng. Baøn veà caùi ñeïp, oâ chæ noùi moät tö töôûng ngaén goïn: Caàn phaûi xaây döïng ñöôïc moät khaùi nieäm (yù nieäm) veà caùi Ñeïp vaø moät caùi Ñeïp ñöôïc coi laø lyù töôûng. OÂng chæ noùi coù vaäy. Nhöng coù theå noùi toaøn boä neàn myõ hoïc phöông Taây caû trong quaù khöù vaø trong töông lai nöõa ñeàu chæ naèm trong caâu noùi raát ngaén aáy. Khi baøn veà ngheä thuaät, Aristote ñaõ ñöa ra khaùi nieäm "Traät töï". Theo oâng caùi Ñeïp laø söï saép xeáp, caáu truùc cuûa moät theá giôùi ñöôïc hình dung ra döôùi maët toát nhaát cuûa noù. Ñoù khoâng phaûi laø vieäc nhìn thaáy caùi ñang coù, maø laø phaûi nhìn thaáy nhöõng caùi leõ ra phaûi coù-töùc laø phaûi coù moät traät töï, moät caáu truùc toái öu nhaát trong caùc taùc phaåm ngheä thuaät ñöôïc saùng taïo ra. Söï tìm kieám cuûa Plato trong yù nieäm veà caùi Ñeïp - töï - noù nhö laø moät nguyeân lyù sieâu vieät ôû caùi toâi vaø ôû theá giôùi, moät maãu goác vónh haèng, moät hình thöùc thuaàn tuùy beân ngoaøi lyù trí vaø ñoøi hoûi lyù trí phaûi nhaän thöùc veà noù ñaõ ñònh hình cho myõ hoïc duy taâm. Söï xaùc ñònh cuûa Aristotle veà caùi Ñeïp nhö laø caùi lyù töôûng khoâng theå thoaùt ly baûn thaân con ngöôøi. Nhöng con ngöôøi coù theå xaùc ñònh cô sôû khaùch quan cuûa caùi Ñeïp trong tính traät töï, tính thoáng nhaát thoâng qua söï bieåu hieän ña daïng cuûa caùi Ñeïp trong ñôøi soáng thöïc taïi cuûa con ngöôøi ñaõ ñònh hình cho myõ hoïc duy vaät. Thôøi Phuïc Höng, vôùi muïc ñích khoâi phuïc quyeàn cuûa con ngöôøi laø ñöôïc höôûng haïnh phuùc treân traàn theá maø nhöõng nhaø nhaân vaên chuû nghóa ñaõ ñeà leân haøng ñaàu nhöõng vaán ñeà veà caùi Ñeïp, veà hoøa ñieäu, veà söï töông xöùng, v.v. Nhöõng vaán ñeà, theo quan nieäm cuûa hoï, thuoäc baûn chaát chaân chính cuûa theá giôùi vaø cuûa con ngöôøi. Thôøi Caän ñaïi, trong söï ñi tìm baûn chaát chaân chính cuûa theá giôùi vaø cuûa con ngöôøi gaàn nhö taát caû caùc nhaø tö töôûng ñeàu coù söï noã löïc lôùn lao trong quaù trình ñi tìm söï luaän chöùng veà noäi dung vaø baûn chaát cuûa caùi ñeïp vaø cuûa ngheä thuaät, thuû phaùp saùng taùc ngheä thuaät nhö Boileau, Hutcheson, Burke, Voltaire, Diderot, v.v, ñeå ñi ñeán söï toång quan myõ hoïc môû ra chieàu höôùng môùi trong myõ hoïc coå ñieån Ñöùc vôùi söï baét ñaàu töø Kant qua söï tieáp noái cuûa Fichte vaø Schelling vaø Hegel. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa hieän thöïc cuoäc soáng, phaïm vi nghieân cöùu cuûa myõ hoïc ngaøy caøng ñöôïc môû roäng. Nhöng caøng môû roäng phaïm vi nghieân cöùu, laïi caàn coù söï tìm hieåu trôû laïi lòch söû tö töôûng myõ hoïc ñeå khai phoùng cho nhöõng nguyeân lyù cuûa myõ hoïc hieän ñaïi. Vì lòch söû tö töôûng myõ hoïc laø lòch söû con ngöôøi xaùc laäp nhöõng böôùc ñi veà theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän tieáp caän giaù trò caùi Ñeïp cuõng nhö nhöõng “bieán thaùi töø giaù trò” cuûa caùi Ñeïp trong ñôøi soáng cuõng nhö trong ngheä thuaät. Nhöõng böôùc ñi ñoù coù luùc vöõng vaøng khi nhöõng nhaø tö töôûng luoân trôû veà vôùi hieän thöïc, song cuõng coù luùc choâng cheânh khi nhaø tö töôûng muoán thoaùt ly hoaøn toaøn khoûi hieän thöïc, ñöa trí tueä cuûa mình ñi tìm caùi Ñeïp noäi taâm thuaàn tuùy hay saên luøng voâ voïng caùi Ñeïp sieâu nhieân. Tagore - nhaø thô lôùn khoâng chæ cuûa AÁn Ñoä maø cuûa caû nhaân loaïi - trong Sonet 17 ñaõ noùi raèng: Doøng soâng chaân lyù chaûy qua nhöõng con keânh laàm loãi. Thôøi gian cöù qua ñi, giôø ñaây trong söï nhìn nhaän laïi thì khoâng chæ nhöõng böôùc ñi vöõng vaøng maø ngay caû nhöõng böôùc ñi choâng cheânh trong doøng chaûy cuûa lòch söû tö töôûng myõ hoïc vaãn coù nhöõng giaù trò rieâng cuûa chuùng. Vì theá naøo ñi chaêng nöõa, chuùng cuõng giuùp cho lyù luaän myõ hoïc hieän ñaïi duø phaùt trieån theo nhöõng khuynh höôùng khaùc nhau ñeàu coù ñöôïc nhöõng tieàn ñeà tö töôûng ñeå thaåm ñònh laïi nhöõng luaän cöù cuûa mình. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO K. T. Weysemere (2004), Myõ hoïc ñaïi cöông, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi; K. Mivardov (1997), Tìm caùi ñeïp-moät haønh trình laâu daøi, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi; Tessideminover (1995), Thöû tìm veà nguoàn goác taâm lyù cuûa caùi ñeïp, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi; F. Livonov (1995), Nguoàn goác caùi ñeïp, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi; I. K. Liptonarov (1993), Theá naøo laø caùi ñeïp, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi; Vuõ Quyønh Anh(2000), Caùc lyù thuyeát myõ hoïc, Nxb. Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi; Nguyeãn AÙi Quoác (1992), Baøn veà caùi ñeïp vaø thaåm myõ caùi ñeïp, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi; Traàn Vaên Taâm (2007), Lòch söû Ngheä thuaät, Nxb. Ñaø Naüng; Vieän Haøn laâm Khoa hoïc Lieân Xoâ, Vieän Trieát hoïc, Vieän Lòch söû Ngheä thuaät (1961), Nguyeân lyù myõ hoïc Maùc-Leânin, Nxb. Söï thaät, Haø Noäi; IU. B. Boâ-Reùp (1794), Nhöõng phaïm truø Myõ hoïc cô baûn, Tröôøng ñaïi hoïc toång hôïp xuaát baûn. Töø ñieån Trieát hoïc (1976), Nxb. Söï thaät, Haø Noäi;