Phân tích đặc điểm của Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa theo quy định của Luật Thương mại (2005)

I. GIỚI THIỆU VẤN ĐỀ: Để bảo vệ một cách tốt nhất các quyền và lợi ích của các bên tham gia quan hệ ĐLMBHH, việc nghiên cứu một cách đầy đủ và toàn diện các vấn đề lý luận cũng như thực tiễn thi hành pháp luật về HĐ ĐLMBHH là một vấn đề cấp thiết. Chính vì vậy, em đã lựa chọn đề tài nghiên cứu là “Phân tích đặc điểm của Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa theo quy định của Luật Thương mại (2005)”, với mong muốn làm rõ những quy định của pháp luật Thương mại 2005 về đặc điểm của Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa. II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ: 1. Giải thích một số khái niệm: Hoạt động đại lý mua bán hàng hóa được thực hiện trên cơ sở Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa, hay nói cách khác, Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa là công cụ pháp lý để thực hiện hoạt động đại lý mua bán hàng hóa. Luật Thương mại năm 2005 không đưa ra khái niệm “Đại lý mua bán hàng hóa”, cũng như khái niệm “Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa” mà chỉ quy định khái niệm đại lý thương mại nói chung tại Điều 166 LTM năm 2005 : “Đại lý thương mại là hoạt động thương mại, theo đó bên giao đại lý và bên đại lý thoả thuận việc bên đại lý nhân danh chính mình mua, bán hàng hoá cho bên giao đại lý hoặc cung ứng dịch vụ của bên giao đại lý cho khách hàng để hưởng thù lao.” Theo quy định tại Điều 388 BLDS năm 2005 quy định thì “Hợp đồng dân sự là sự thoả thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự.” Từ các định nghĩa trên, chúng ta có thể đưa ra khái niệm Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa như sau: “Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa là sự thỏa thuận giữa các bên, trong đó một bên ( bên đại lý) nhân danh chính mình để thực hiện việc mua, bán hàng hóa cho bên kia ( bên giao đại lý) để hưởng thù lao”(1) ( luận văn) 2. Phân tích đặc điểm của Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa: HĐ ĐLMBHH có những đặc điểm pháp lý nổi bật sau: Thứ nhất: Chủ thể của Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa phải là các thương nhân: Theo Điều 167 Luật Thương mại năm 2005 quy định: “ Bên giao ĐL MBHH là thương nhân giao hàng hóa cho đại lý bán hoặc giao tiền mua hàng cho đại lý mua. Bên ĐLMBHH hóa là thương nhân nhận hàng hóa để làm đại lý bán, nhận tiền mua hàng để làm đại lý mua” Như vậy, trong quan hệ đại lý mua bán hàng hóa, bên đại lý và bên giao đại lý đều phải là thương nhân. Bên giao đại lý là thương nhân chuyên kinh doanh hoạt động mua bán hàng hóa, giao hàng hóa cho đại lý bán hoặc giao tiền mua hàng cho đại lý mua. Bên đại lý cũng phải là thương nhân, có ngành nghề kinh doanh phù hợp với loại hàng hóa nhận đại lý. Thứ hai: Bên đại lý phải dùng chính danh nghĩa của mình để thực hiện việc mua bán hàng hóa cho bên giao đại lý: Đây là một đặc điểm quan trọng của hợp đồng đại lý, cho phép phân biệt hợp đồng đại lý với hợp đồng đại diện cho thương nhân. Thứ ba : Trong quan hệ hợp đồng đại lý, bên đại lý không phải là chủ sở hữu đối với hàng hóa mà chỉ mà chỉ là người được bên giao đại lý ủy thác việc định đoạt hàng hóa mà thôi. Bên giao đại lý hoàn toàn không chuyển quyền sở hữu hàng hóa ( trong trường hợp đại lý bán) hoặc tiền ( trong trường hợp đại lý mua). Cơ sở để bên đại lý bán hoặc mua hàng hóa cho bên giao đại lý là sự ủy nhiệm quyền mua, bán hàng hóa của bên giao đại lý. Đặc điểm này làm cho Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa hoàn toàn khác hợp đồng mua bán hàng hóa, đặc biệt là các hợp đồng “mua sỉ” để bán lẻ. Đặc trưng nổi bật nhất của Hợp đồng mua bán hàng hóa là có sự chuyển quyền sở hữu hàng hóa từ người bán sang cho người mua và kể từ thời điểm chuyển quyền sở hữu hàng hóa thì rủi ro xảy ra đối với hàng hóa cũng được chuyển giao từ người bán sang cho người mua, trừ trường hợp các bên có sự thỏa thuân khác. Thú tư : Để thực hiện hoạt động đại lý, bên đại lý vừa phải thực hiện các hành vi pháp lý (GKHĐ với khách hàng), vừa phải thực hiện các hành vi thực tế ( nhận hàng hóa từ bên giao đại lý để giao cho người mua trong trường hợp đại lý bán, hoặc nhận tiền từ bên giao đại lý để thanh toán cho khách hàng; nhận hàng từ khách hàng để giao cho bên đại lý trong trường hợp đại lý mua hàng: Đặc điểm này giúp phân biệt HĐ đại lý với HĐ ủy thác mua bán hàng hóa, trong đó, bên được ủy thác chủ yêu thực hiện các hành vi pháp lý ( bên được ủy thác chỉ sử dụng danh nghĩa của mình ký hợp đồng với khách hàng; còn việc giao hàng, thanh toán có thể được thực hiện trực tiếp giữa bên ủy thác với khách hàng) Thứ năm: Hợp đồng đại lý là một dạng của hợp đồng dịch vụ: Bên đại lý bán hàng hoặc mua hàng cho bên giao đại lý để nhận thù lao. Trong quan hệ hợp đồng đại lý, lợi ích bên đại lý được hưởng chính là thù lao đại lý, mà xét dưới khía cạnh pháp lý thì khoản tiền này chính là thù lao dịch vụ mà bên giao đại lý phải thanh toán cho bên đại lý do sử dụng dịch vụ mua bán hàng hóa của bên đại lý. 3. Mở rộng vấn đề: Để làm rõ hơn những đặc điểm pháp lý trên của HĐ ĐLMBHH, chúng ta phân biệt được hợp đồng này với một số quan hệ hợp đồng kế cận khác như: Hợp đồng phân phối và Hợp đồng ủy thác. 3.1. Trong thực tiễn kinh doanh, HĐ ĐLMBHH thường bị nhầm lẫn với HĐ phân phối hàng hóa: Rất nhiều trường hợp, các bên ký kết hợp đồng với tên gọi là HĐ ĐLMBHH và tự nhận mình là bên giao đại lý, bên đại lý trong quan hệ với khách hàng nhưng đó lại là một hợp đồng phân phối hàng hóa với các quyền và nghĩa vụ của bên giao hàng, bên phân phối khác hẳn quyền và nghĩa vụ của bên đại lý, bên giao đại lý. Sự nhầm lẫn giữa HĐ ĐLMBHH và Hợp đồng phân phối hàng hóa dẫn đến nhiều vấn đề phức tạp xung quanh việc bảo vệ quyền lợi của chính các bên tham gia GKHĐ cũng nhưu bảo vệ quyền lợi hợp pháp của khách hàng. Ví dụ: Vụ việc các Nhà phân phối (Head) của Honda bán xe máy Honda với giá cao hơn giá công bố của Honda. Khi sản phẩm xe máy của Honda được các Nhà phân phối đưa ra thị trường với mức giá cao hơn mức giá Honda khuyến nghị, người tiêu dùng đã có phản ứng gay gắt. Vì người tiêu dùng tin chắc các Head của Honda chính là các đại lý và họ có trách nhiệm phải bán theo đúng giá mà Honda đã thông báo. Tuy nhiên, trong hợp đồng giữa Honda và các Head, mặc dù Honda có đưa ra mức giá nhưng họ quy định đó chỉ là mức giá khuyến nghị - các Head có thể áp dụng hoặc không áp dụng. Khi cơ quan chức năng giải quyết để bảo vệ quyền lợi cho người tiêu dùng, đã gặp một số khó khăn do quy định của Hợp đồng giữa Honda và các Head không rõ ràng, không xác định rõ Hợp đồng là HĐ ĐLMBHH hay HĐ phân phối hàng hóa. HĐ phân phối hàng hóa được pháp luật rất nhiều nước quy định với ý nghĩa là một dạng HĐ “mua sỉ, bán lẻ” nhưng không được đề cấp đến trong LTM năm 2005. HĐ phân phối hàng hóa được hiểu là sự thỏa thuận giữa nhà sản xuất hoặc nhà cung cấp hàng hóa, theo đó nhà phân phối nhân danh chính mình mua hàng hóa của nhà cung cấp để bán lại. Nhà cung cấp hàng hóa có thể chấp thuận chỉ giao hàng hóa cho duy nhất một nhà phân phối trong một khu vực địa lý xác định. HĐ phân phối hàng hóa có thể được thể hiện dưới hình thức: lời nói hoặc bằng văn bản. Trong quan hệ HĐ ĐLMBHH, các quyền và nghĩa vụ giữa bên giao đại lý, bên đại lý với nhau cũng như với khách hàng có sự khác biệt rõ nét với HĐ phân phối hàng hóa. Việc phân biệt HĐ ĐLMBHH và HĐ phân phối hàng hóa có ý nghĩa quan trọng trong việc giải quyết tranh chấp giữa các bên tham gia quan hệ HĐ và bảo vệ quyền lợi của khách hàng. Thứ nhất: trong quan hệ ĐLMBHH, bên giao đại lý chỉ giao hàng hóa cho bên đại lý bán hàng mà không chuyển quyền sở hữu hàng hóa cho bên đại lý ( bên giao đại lý chỉ chuyển quyền chiếm hữu hàng hóa cho bên đại lý). Khi bên đại lý giao kết, thực hiện HĐ với khách hàng, quyền sở hữu hàng hóa sẽ được chuyển từ bên giao đại lý sang cho khách hàng. Bên đại lý chỉ có vai trò của một người làm dịch vụ trung gian, nối liền sự liên kết của bên giao đại lý với khách hàng. Với tư cách là chủ sở hữu của hàng hóa, bên giao đại lý được toàn quyền quyết định đối với hàng hóa của mình cũng như phải chịu mọi rủi ro đối với hàng hóa cũng như gánh chịu mọi trách nhiệm với khách hàng về chất lượng của hàng hóa ( trừ trường hợp hàng hóa hư hỏng do lỗi của bên đại lý). Ngược lại, trong quan hệ HĐ phân phối hàng hóa, nhà sản xuất, cung ứng hàng hóa có trách nhiệm chuyển quyền sở hữu hàng hóa của mình cho nhà phân phối để nhận tiền. Nhà phân phối mua hàng hóa với tư cách là khách hàng của nhà sản xuất để bán lại cho người tiêu dùng. Sau khi thực hiện việc mua bán hàng hóa với nhà sản xuất, cung ứng hàng hóa, nhà phân phối trở thành chủ sở hữu hợp pháp của hàng hóa, được toàn quyền định đoạt số phận của hàng hóa, tự gánh chịu mọi rủi ro và chịu trách nhiệm trước người tiêu dùng. Thứ hai: trong quan hệ ĐLMBHH, bên giao đại lý có quyền ấn định giá bán hàng hóa và bên đại lý bán hàng hóa có nghĩa vụ phải bán hàng theo đúng giá mà bên giao đại lý đã ấn định. Nhưng trong quan hệ HĐ phân phối hàng hóa thì nhà sản xuất, cung ứng hàng hóa không được quyền ấn định giá bán hàng hóa cho nhà phân phối. Nhà phân phối là chủ sở hữu của hàng hóa, có quyền bán lại hàng hóa cho khách hàng với mức giá không phụ thuộc ý chí của nhà sản xuất, cung ứng hàng hóa. Thứ ba: quan hệ phân phối hàng hóa với tính chất là một quan hệ “mua đứt, bán đoạn”, nhà phân phối không có trách nhiệm phải tuân thủ những chỉ dẫn của nhà cung ứng liên quan đến hoạt động mua bán hàng hóa cho khách hàng của mình. Nhưng trong quan hệ ĐLMBHH, bên đại lý có trách nhiệm phải tuân thủ những chỉ dẫn của bên giao đại lý khi thực hiện hoạt động đại lý. 3.2. Một loại HĐ khác cũng hay bị “nhầm” với HĐ ĐLMBHH là HHĐ ủy thác mua bán hàng hóa: Thứ nhất: chủ thể của HĐ ĐLMBHH đều phải là thương nhân, còn trong quan hệ ủy thác thì bên ủy thác mua bán hàng hóa có thể là thương nhân hoặc không phải là thương nhân. Thứ hai: bên ĐLMBHH được tự do hơn bên nhận ủy thác trong việc lựa chọn bên thứ ba để giao kết và thực hiện hợp đồng. Theo quy định tại Điều 165 Luật Thương mại năm 2005, trừ trường hợp có thỏa thuận khác, bên nhận ủy thác có nghĩa vụ: thực hiện mua bán hàng hoá theo thỏa thuận; thực hiện các chỉ dẫn của bên uỷ thác phù hợp với thoả thuận. Việc bên nhận ủy thác thực hiện mua bán hàng hóa cho bên ủy thác phải tuân thủ nghiêm ngặt chỉ dẫn của bên ủy thác. Nhưng bên đại lý trong quan hệ ĐLMBHH được tự do trong việc tìm kiếm, GKHĐ với bên thứ ba mà không phải chịu sự tác động của bên giao đại lý. Thứ ba: quan hệ ủy thác mua bán hàng hóa thường mang tính vụ việc, đơn lẻ, còn quan hệ ĐLMBHH thường là quá trình hợp tác lâu dài giữa bên đại lý và bên giao đại lý. Vì vậy, bên đại lý có sự gắn bó với bên giao đại lý hơn so với quan hệ của bên ủy thác và bên nhận ủy thác. Nói tóm lại: qua việc phân tích những đặc điểm của Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa có ý nghĩa rất lớn trong việc xác định những dấu hiệu pháp lý đặc trưng của dạng Hợp đồng này, đồng thời giúp chúng ta phan biệt được Hợp đồng đại lý mua bán hàng hóa với những dạng Hợp đồng khác. Từ đó, pháp luật có những quy định điều chỉnh phù hợp với đặc điểm của hoạt động này, tạo điều kiện cho chúng hình thành và phát triển. III. KẾT THÚC VẤN ĐỀ: Quan hệ HĐ ĐLMBHH với đặc điểm là hợp đồng điều chỉnh quan hệ giữa các thương nhân, cần được điều chỉnh bởi những quy định linh hoạt và phù hợp với yêu cầu của nền kinh tế thị trường và xu thế hội nhập kinh tế quốc tế. Việc tiếp tục hoàn thiện về Hợp đồng nói chung, HĐ ĐLMBHH nói riêng là rất cần thiết để đảm bảo sự thống nhất trong đời sống kinh tế - xã hội của đất nước.