Phật giáo qua các giai đoạn

Tõ x­a tíi nay cã rÊt nhiÒu tr­êng ph¸i triÕt häc du nhËp vµo ViÖt Nam n­íc Ta nã ®· cã Ýt nhiÒu ¶nh h­ëng ®Õn ®êi sèng nh©n d©n còng nh­ sù ph¸t triÓn cña ®Êt n­íc, sau ®©y em xin tr×nh bµy vÒ nh÷ng ¶nh h­ëng cña triÕt häc Ên §é mµ chñ yÕu lµ tr­êng ph¸i triÕt häc PhËt Gi¸o nã ®· ®­îc du nhËp vµo viÖt nam nh­ thÕ nµo vµ nh÷ng ¶nh h­ëng cña nã ra sao. Tr­íc tiªn ta nãi mét ®«i dßng vÒ triÕt häc phËt gi¸o cña Ên §é. Ên §é cæ ®¹i lµ mét vïng ®Êt thuéc Nam Ch©u ¸ víi ®Æc ®iÓm khÝ hËu, ®Êt ®ai ®a d¹ng vµ kh¾c nghiÖt cïng sù ¸n ng÷ cña vßng cung d·y Hy – M· - L¹p – S¬n kÐo dµi trªn hai ngµn km. §©y lµ yÕu tè ®Þa lý cã ¶nh h­ëng nhÊt ®Þnh tíi qu¸ tr×nh h×nh thµnh v¨n ho¸, t«n gi¸o vµ t­ t­ëng triÕt häc cña ng­êi Ên §é cæ ®¹i. Tuy nhiªn nh©n tè cã ¶nh h­ëng lín nhÊt tíi qu¸ tr×nh ®ã lµ nh©n tè kinh tÕ – x· héi, trong ®ã ®Æc biÖt lµ sù tån t¹i tõ rÊt sím vµ kÐo dµi cña kÕt cÊu kinh tÕ x· héi theo m« h×nh ®Æc biÖt mµ C¸c M¸c gäi lµ “C«ng x· n«ng th«n”. Trong kÕt cÊu nµy, chÕ ®é quèc h÷u vÒ ruéng ®Êt ®­îc c¸c nhµ kinh tÕ ®iÓn h×nh lµ chñ nghÜa M¸c coi lµ “chiÕc ch×a kho¸” ®Ó hiÓu toµn bé lÞch sö Ên §é cæ ®¹i. ChÝnh trong m« h×nh nµy ®· lµm ph¸t sinh chñ yÕu kh«ng ph¶i lµ sù ph©n chia ®èi kh¸ng giai cÊp gi÷a chñ n« vµ n« lÖ nh­ ë Hy L¹p cæ ®¹i, mµ lµ sù ph©n biÖt hÕt søc kh¾c nghiÖt vµ giai d¼ng cña bèn ®¼ng cÊp lín trong x· héi: T¨ng n÷, quÝ téc, b×nh d©n tù do vµ tiÖn n« (n« lÖ). Thªm vµo ®ã ng­êi Ên §é cæ ®¹i ®· tÝch luü ®­îc nh÷ng tri thøc rÊt phong phó vÒ c¸c lÜnh vùc to¸n häc thiªn v¨n, lÞch ph¸p n«ng nghiÖp v.v… TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè tù nhiªn, kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ tri thøc nãi trªn ®· hîp thµnh c¬ së hiÖn thùc cho sù ph¸t triÓn nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc – t«n gi¸o Ên §é cæ ®¹i. TriÕt häc Ên §é cæ ®¹i chia lµm hai giai ®o¹n Giai ®o¹n thø nhÊt: (Tõ gi÷a thiªn niªn kû III tr.CN ®Õn kho¶ng gi÷a thiªn niªn kû II tr. CN). §©y lµ giai ®o¹n th­êng ®­îc gäi lµ “NÒn v¨n ho¸ Harappa” (hay nÒn v¨n minh sèng Ên) – Khëi ®Çu cña nÒn v¨n ho¸ Ên §é, mµ cho tíi nay ng­êi ta cßn biÕt qu¸ Ýt vÒ nã ngoµi nh÷ng t­ liÖu kh¶o cæ häc vµo nh÷ng thËp kû ®Çu thÕ kû XX. Giai ®o¹n thø hai: (TiÕp nèi giai ®o¹n thø nhÊt tíi thÕ kû thø VII tr. CN). §©y lµ thêi kú cã sù th©m nhËp cña ng­êi Arya (gèc Ên - ¢u) vµo khu vùc cña ng­êi Dravida (ng­êi b¶n ®Þa). §©y lµ sù kiÖn quan träng vÒ lÞch sö, ®¸nh dÊu sù hoµ trén gi÷a hai nÒn v¨n ho¸ - tÝn ng­ìng cña hai chñng téc kh¸c nhau. ChÝnh qóa tr×nh nµy ®· lµm xuÊt hiÖn mét nÒn v¨n ho¸ míi cña ng­êi Ên §é: nÒn v¨n ho¸ VÐda. Giai ®o¹n thø ba: Trong kho¶ng 5 –6 thÕ kû (Tõ thÕ kû thø VI tr.CN tíi thÕ kû I tr.CN) ®©y lµ thêi kú Ên §é cæ ®¹i cã nh÷ng biÕn ®éng lín c¶ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi vµ t­ t­ëng, còng lµ thêi kú h×nh thµnh c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc – t«n gi¸o lín. §ã lµ 9 hÖ thèng t­ t­ëng lín, ®­îc chia lµm hai ph¸i: chÝnh thèng vµ kh«ng chÝnh thèng. Thuéc ph¸i chÝnh thèng cã Sµmkhuy, Mimasa, VÐdanta. Yoga, Núaya vµ Vasªsika. Thuéc ph¸i kh«ng chÝnh thèng cã Jaina, Lokayata vµ PhËt gi¸o (Buddha). TriÕt häc Ên §é cã nhiÒu nÐt ®Æc thï vÒ t­ t­ëng So víi c¸c nÒn triÕt häc cæ ®¹i kh¸c, nÒn triÕt häc Ên §é biÓu hiÖn ra lµ mét nÒn triÕt häc chÞu ¶nh h­ëng lín cña nh÷ng t­ t­ëng t«n gi¸o. Trõ tr­êng ph¸i Lokayata, c¸c tr­êng ph¸i cßn l¹i ®Òu cã sù thèng nhÊt gi÷a t­ t­ëng triÕt häc vµ nh÷ng t­ t­ëng t«n gi¸o. Ngay c¶ hai tr­êng ph¸i: Jaina vµ PhËt gi¸o, tuy tuyªn bè ®o¹n tuyÖt víi truyÒn thèng v¨n hãa VÐda (truyÒn thèng t«n gi¸o) nh­ng trong thùc tÕ nã vÉn kh«ng thÓ v­ît qua truyÒn thèng Êy. Tuy nhiªn tÝnh t«n gi¸o cña Ên §é cæ ®¹i cã xu h­íng “h­íng néi” mµ kh«ng ph¶i “h­íng ngo¹i” nh­ nhiÒu t«n gi¸o ph­¬ng T©y. Còng bëi vËy, xu h­íng chó gi¶i vµ thùc hµnh nh÷ng vÊn ®Ò nh©n sinh quan d­íi gãc ®é t©m linh t«n gi¸o nh»m ®¹t tíi sù “gi¶i tho¸t” lµ xu h­íng tréi cña nhiÒu häc thuyÕt triÕt häc – t«n gi¸o Ên §é cæ ®¹i. §ã chØ lµ nh÷ng nÐt ®Æc thï cña t­ t­ëng triÕt häc Ên §é cæ ®¹i trong t­¬ng quan so s¸nh víi c¸c nÒn triÕt häc cæ ®¹i kh¸c, c¸i lµm nªn thiªn h­íng riªng cña nã. Cßn vÒ néi dung t­ t­ëng, nÒn triÕt häc Ên §é còng gièng nh­ nhiÒu nÒn triÕt häc cæ ®¹i kh¸c, nã ®· ®Æt ra vµ gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò vÒ triÕt häc: B¶n thÓ luËn, nhËn thøc luËn v.v… Chóng ta ®i xÐt nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc c¬ b¶n cña tr­êng ph¸i PhËt gi¸o.PhËt gi¸o lµ mét tr­êng ph¸i triÕt häc – t«n gi¸o ®iÓn h×nh cña nÒn t­ t­ëng Ên §é cæ ®¹i vµ cã nhiÒu ¶nh h­ëng réng r·i, l©u dµi trªn ph¹m vi thÕ giíi. Ngµy nay víi t­ c¸ch lµ mét t«n gi¸o, PhËt gi¸o lµ mét trong ba t«n gi¸o lín nhÊt trªn thÕ giíi. Ng­êi s¸ng lËp PhËt gi¸o lµ ThÝch – §¹t - §a, vµo kho¶ng thÕ kû thø VI tr.CN. Sau nµy «ng ®­îc t«n x­ng víi nhiÒu danh hiÖu kh¸c nhau: Nh­ Lai, PhËt Tæ, §øc THÕ T«n… nh­ng kh¸ phæ biÕn lµ “ThÝch Ca Muni” (Sakyamuni – nghÜa lµ “béc hiÒn gi¶ dßng Sakya”). Sau Sakyamuni mét vµi thÕ kû, PhËt gi¸o ®­îc ph©n chia thµnh t«ng ph¸i lín lµ tiÓu thõa gi¸o vµ ®¹i thõa gi¸o (nghÜa lµ “cç xe nhá” vµ “cç xe lín”). TiÓu thõa gi¸o ph¸t triÓn vÒ phÝa Nam Ên §é råi truyÒn b¸ sang Xªrilanca, Philippin, Lµo, Campuchia, Nam ViÖt Nam…§¹i thõa gi¸o ph¸t triÓn m¹nh ë B¾c Ên §é, truyÒn b¸ vµo T©y t¹ng, Trung hoa, NhËt b¶n, B¾c ViÖt nam… Kinh ®iÓn cña PhËt gi¸o gåm: Kinh – LuËt – LuËn (gäi lµ “Tam t¹ng” – tøc “ba kho kinh ®iÓn”). Mµ vÒ mÆt triÕt häc th× quan träng nhÊt lµ “kinh” vµ “luËn”. “Tam t¹ng” kinh ®iÓn cña PhËt gi¸o ®­îc ghi b»ng hai hÖ Pali vµ Sankrit (Ng÷ bé Nam vµ B¾c Ên) cã tíi trªn 5000 quyÓn. Nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc c¬ b¶n cña PhËt gi¸o nguyªn thuû (s¬ kú) gåm mÊy vÊn ®Ò lín sau: Thø nhÊt: ThÕ giíi quan PhËt gi¸o lµ mét thÕ giíi quan cã tÝnh duy vËt vµ v« thÇn, ®ång thêi cã chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè biÖn chøng s©u s¾c. TÝnh duy vËt vµ v« thÇn thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt ë quan niÖm vÒ tÝnh tù th©n sinh thµnh, biÕn ®æi cña v¹n vËt, kh«ng do sù chi phèi quyÕt ®Þnh cña mét lùc l­îng thÇn linh hay th­îng ®Õ tèi cao nµo. Tr¸i l¹i v¹n vËt ®Òu tu©n theo tÝnh tÊt ®Þnh vµ phæ biÕn cña luËt nh©n – qu¶. §iÒu nµy ®­îc qu¸n triÖt trong viÖc lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò cña cuéc sèng nh©n sinh nh­: H¹nh phóc, ®au khæ, giµu nghÌo, thä,yÓu… TÝnh biÖn chøng s©u s¾c cña triÕt häc PhËt gi¸o ®Æc biÖt thÓ hiÖn râ qua viÖc luËn chøng vÒ tÝnh chÊt “v« ng·” vµ “v« th­êng” cña v¹n vËt. Ph¹m trï “v« ng·” bao hµm t­ t­ëng cho r»ng, v¹n vËt trong vô trô vèn kh«ng cã tÝnh th­êng h»ng nã chØ lµ sù “gi¶ hîp” do sù héi ®ñ nh©n duyªn nªn thµnh ra “cã” (tån t¹i). Ngay b¶n th©n sù tån t¹i cña thùc tÕ con ng­êi ch¼ng qua còng lµ do “ngò uÈn” (n¨m yÕu tè) héi hîp l¹i: S¾c (vËt chÊt), thô (c¶m gi¸c), t­ëng (Ên t­îng), hµnh (suy lý) vµ thøc (ý thøc). Theo c¸ch ph©n lo¹i kh¸c-“lôc t¹i”: ®Þa (chÊt kho¶ng), thuû (chÊt n­íc), ho¶ (nhiÖt n¨ng), phong (h¬i thë), kh«ng (kho¶ng trèng) vµ thøc (ý thøc). Nãi mét c¸ch tæng qu¸t th× v¹n vËt chØ lµ sù “héi hîp” cña hai lo¹i yÕu tè lµ vËt chÊt “s¾c” vµ tinh thÇn “danh”. Nh­ vËy th× kh«ng cã c¸i gäi lµ “t«i” (v« ng·). Ph¹m trï “v« th­êng” g¾n liÒn víi ph¹m trï “v« ng·”. V« th­êng nghÜa lµ v¹n vËt biÕn ®æi v« cïng theo chu tr×nh bÊt tËn: Sinh – Trô – DÞ – DiÖt…(hay: Sinh – Trô – Ho¹i – Kh«ng). VËy th× “cã cã” – “kh«ng kh«ng” lu©n håi (b¸nh xe quay) bÊt tËn: “tho¸ng cã”, “tho¸ng kh«ng” c¸i cßn mµ ch¼ng cßn, c¸i mÊt mµ ch¼ng mÊt. Thø hai: Nh©n sinh quan PhËt gi¸o lµ phÇn träng t©m cña triÕt häc nµy. Còng nh­ nhiÒu tr­êng ph¸i kh¸c cña triÕt häc Ên §é cæ ®¹i, PhËt gi¸o ®Æt vÊn ®Ò t×m kiÕm môc tiªu cøu c¸nh nh©n sinh ë sù “gi¶i tho¸t” (Moksa) khái vßng lu©n håi, nghiÖp b¸o ®Ó ®¹t tíi tr¹ng th¸i tån t¹i NiÕt bµn (Nirvana). TÝnh quÇn chóng cña luËn ®iÓm nh©n sinh PhËt gi¸o thÓ hiÖn ë chç nªu cao tinh thÇn “b×nh ®¼ng gi¸c ngé”, tøc lµ quyÒn thùc hiÖn sù gi¶i tho¸t lµ cho tÊt c¶ mäi ng­êi mµ cao h¬n n÷a lµ cña mäi “chóng sinh”. §iÒu nµy mang tÝnh nh©n b¶n s©u s¾c, v­ît qua giíi h¹n ®¼ng cÊp kh¾c nghiÖt vèn lµ mét truyÒn thèng chÝnh trÞ Ên §é cæ ®¹i. Nã nãi lªn kh¸t väng “tù do cho tÊt c¶ mäi ng­êi”, kh«ng thÓ lµ ®éc quyÒn cña mét ®¼ng cÊp nµo, dï ®ã lµ ®¼ng cÊp t¨ng n÷ hay quý téc, b×nh d©n hay tiÖn n«. Nh­ng ®ã kh«ng ph¶i kªu gäi gi¸n tiÕp cho quyÒn b×nh ®¼ng vÒ mÆt chÝnh trÞ mµ lµ b×nh ®¼ng trong sù m­u cÇu cøu c¸nh gi¸c ngé. Cã thÓ, ®©y lµ lêi kªu gäi gi¸n tiÕp cho quyÒn b×nh ®¼ng x· héi cña PhËt gi¸o, vµ nh­ vËy PhËt gi¸o thËt sù lµ mét tr­êng ph¸i thuéc ph¸i “kh«ng chÝnh thèng” (tøc ph¸i c¶i c¸ch) cña nÒn t­ t­ëng ¢’n §é cæ ®¹i. Néi dung triÕt häc nh©n sinh cña PhËt gi¸o tËp trung ë bèn luËn ®iÓm (gäi lµ “tø diÖn ®Õ”). Bèn luËn ®iÓm nµy ®­îc PhËt gi¸o coi lµ bèn ch©n lý vÜ ®¹i vÒ cuéc sèng nh©n sinh cho bÊt cø cuéc sèng nh©n sinh nµo thuéc ®¼ng cÊp nµo. LuËn ®iÓm thø nhÊt (khæ ®Õ): Sù thËt n¬i cuéc sèng nh©n sinh kh«ng cã g× kh¸c ngoµi sù ®au khæ, rµng buéc hÖ luþ, kh«ng cã tù do. §ã lµ 8 nçi khæ trÇm l©m bÊt tËn mµ bÊt cø ai còng ph¶i g¸nh chÞu: Sinh, L·o, BÖnh, Tö, Thô biÖt Ly (yªu th­¬ng chia l×a), O¸n t¨ng héi (o¸n ghÐt nhau mµ ph¶i sèng víi nhau), Së cÇu bÊt ®¾c (c¸i mong muèn mµ kh«ng ®¹t ®­îc), vµ Ngò thô uÈn (5 yÕu tè v« th­êng nung nÊu lµm khæ). LuËn ®iÓm thø hai (Nh©n ®Õ): lµ luËn ®iÓm gi¶i thÝch nh÷ng nguyªn nh©n sù thËt ®au khæ n¬i cuéc sèng nh©n sinh. §ã lµ 12 nguyªn nh©n (thËp nhÞ nh©n duyªn): 1. V« minh; 2. Hµnh; 3. Thøc; 4. Danh s¾c; 5. Lôc nhËp; 6. Xóc; 7. Thô; 8. ¸i; 9. Thñ; 10. H÷u; 11. Sinh vµ 12. L·o Tö. Trong 12 nh©n duyªn Êy th× “V« minh” lµ nguyªn nh©n th©u tãm tÊt c¶. Bë vËy diÖt trõ v« minh lµ diÖt trõ tËn gèc rÔ sù ®au khæ nh©n sinh. D­íi gãc ®é nhËn thøc, v« minh lµ “ngu tèi”, “kh«ng s¸ng suèt”, “thiÕu gi¸c ngé ch©n lý”. LuËn ®iÓm thø ba (DiÖt ®Õ): Lµ luËn ®iÓm vÒ kh¶ n¨ng cã thÓ tiªu diÖt ®­îc sù khæ n¬i cuéc sèng nh©n sinh, ®¹t tíi tr¹ng th¸i NiÕt bµn, cøu c¸nh cña hµnh ®éng tù do. LuËn ®iÓm nµy còng béc lé tinh thÇn l¹c quan t«n gi¸o cña PhËt gi¸o; còng thÓ hiÖn kh¸t väng nh©n b¶n cña nã muèn h­íng con ng­êi ®Õn niÒm h¹nh phóc “tuyÖt ®èi”; kh¸t väng ch©n chÝnh cña con ng­êi tíi Ch©n – ThiÖn – Mü. LuËn ®iÓm thø t­ (§ao ®Õ): lµ luËn ®iÓm vÒ con ®­êng thÓ hiÖn sù diÖt khæ, ®¹t tíi gi¶i tho¸t. §ã kh«ng ph¶i lµ con ®­êng sö dông b¹o lùc mµ lµ con ®­êng “tu ®¹o”. Thùc chÊt cña con ®­êng nµy lµ hoµn thiÖn ®¹o ®øc c¸ nh©n. Sù gi¶i phãng mang ý nghÜa cña sù thù hiÖn c¸ nh©n, kh«ng mang ý nghÜa cña nh÷ng phong trµo c¸ch m¹ng hay c¶i c¸ch x· héi. §©y lµ nÐt ®Æc biÖt cña “tinh thÇn gi¶i phãng nh©n sinh” cña PhËt gi¸o. Con ®­êng “gi¶i phãng c¸ nh©n” nµy gåm 8 nguyªn t¾c: * ChÝnh kiÕn (hiÓu biÕt ®óng sù thËt nh©n sinh) * ChÝnh t­ duy (suy nghÜ ®óng ®¾n). * ChÝnh ng÷ (gi÷ lêi nãi ph¶i). * ChÝnh nghiÖp (gi÷ ®óng trung nghiÖp). * ChÝnh mÖnh (gi÷ ng¨n dôc väng). * ChÝnh tinh tiÕn (rÌn luyÖn kh«ng mái mÖt). * ChÝnh niÖm (cã niÒm tin v÷ng ch¾c vµo sù gi¶i tho¸t). * ChÝnh ®Þnh (an ®Þnh, tù t¸c). T¸m nguyªn t¾c (hay “bÊt chÝnh ®¹o”) cã thÓ th©u tãm vµo ba ®IÒu häc tËp, rÌn luyÖn lín lµ: Giíi - §Þnh – TuÖ (tøc lµ: Gi÷ giíi luËt, thùc hµnh thiÒn ®inh vµ khai th«ng trÝ tuÖ B¸t nh·). Trªn ®©y lµ hai vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc PhËt gi¸o nguyªn thuû (s¬ kú). Sù ph¸t triÓn vÒ sau cña PhËt gi¸o ®· chia thµnh c¸c t«ng ph¸i kh¸c nhau vµ ®· cã nh÷ng ph¸t trªn rÊt kh¸c nhau vÒ c¸c quan ®iÓm triÕt häc. Qua nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn ta thÊy TriÕt häc Ên §é cæ ®¹i ®· dÆt ra vµ gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò cña t­ duy triÕt häc. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò thuéc b¶n thÓ luËn, nhËn thøc luËn vµ nh©n sinh quan triÕt häc.Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò b¶n thÓ luËn, triÕt häc Ên §é ®· h­íng t­ duy (suy t­) v¸o nguån gèc sinh thµnh cña v¹n vËt, truy cøu nguån gèc khëi ®Çu cña chóng. Trong qu¸ tr×nh suy t­ triÕt lý Êy, ®«i khi ®· ®¹t tíi ý t­ëng siªu thùc; v­ît qua tÇm suy nghÜ, nhËn thøc gi¸c quan ®¹t tíi nh÷ng ph¸n ®o¸n siªu h×nh (Motaphidica) vÒ céi nguån cña tån t¹i. ChÝnh t¹i ®iÓm nµy lµm xuÊt hiÖn nh÷ng c¶m nhËn vÒ tÝnh biÖn chøng cña tån t¹i: Sù th¨ng b»ng cña c¸c yÕu tè, sù mÊt th¨ng b»ng cña nh÷ng xung lùc néi t¹i – sù biÕn ho¸ sinh thµnh cña v¹n vËt tõ c¸i v« h×nh – siªu vËt lý - ®Õn c¸i h÷u h×nh, ®a d¹ng. Mét xu h­íng kh¸ ®Ëm nÐt mµ c¸c nÒn triÕt häc kh¸c cña thÕ gi¬Ý Ýt quan t©m ®ã lµ sù gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nh©n sinh d­íi gãc ®é t©m linh t«n gi¸o, ®i t×m c¸i §¹i ngh· trong c¸i TiÓu ngh· cña mçi thùc thÓ c¸ nh©n. ë ®©y xu h­íng “h­íng néi” (kh¸c víi xu h­íng “h­íng ngo¹i” cña t«n gi¸o ph­¬ng T©y) trë thµnh mét su h­íng tréi vµ còng thÕ m¹nh cña t­ duy Ên §é, nhê ®ã mµ ®· ®i s©u vµo nh÷ng “bÝ Èn” cña ®êi sèng nh©n sinh. Nh÷ng sù thËt cuéc ®êi mµ PhËt gi¸o ®Ò cËp ®Õn lµ nh÷ng hiÓn nhiªn víi bÊt cø ai, dï ng­êi ®ã thuéc vÒ ®¼ng cÊp, giai cÊp hay d©n téc nµo, vËy lµ suy t­ triÕt häc nh©n sinh Êy ®· ®¹t tíi nh©n sinh nh©n lo¹i. §ã còng lµ mét nguyªn nh©n néi t¹i khiÕn cho nã cã søc sèng to¶ réng ra nhiÒu d©n téc, ë nhiÒu thêi ®¹i. Cã thÓ nãi: Sù ph¶n tØnh nh©n sinh lµ mét nÐt tréi vµ cã ­u thÕ cña nhiÒu häc thuyÕt triÕt häc Ên §é cæ ®¹i, rÊt hiÕm thÊy ë c¸c nÒn triÕt häc kh¸c. §ã còng lµ mét gi¸ trÞ triÕt häc mµ con ng­êi hiÖn ®¹i kh«ng thÓ bá qua. Nh÷ng ¶nh h­ëng cña phËt gi¸o ®Õn nÕn v¨n ho¸ n­íc ta. PhËt gi¸o truyÒn vµo ViÖt Nam kho¶ng thÕ kû II sau C«ng Nguyªn. Trong lÞch sö d©n téc ViÖt Nam, PhËt gi¸o cã ¶nh h­ëng s©u ®Ëm vµ l©u dµi. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, PhËt gi¸o víi t­ c¸ch lµ mét t«n gi¸o, ®· cã nhiÒu ®ãng gãp cho v¨n ho¸ ViÖt Nam. Còng gièng nh­ t«n gi¸o ngo¹i sinh kh¸c nh­ nho gi¸o, §¹o gi¸o, islam gi¸o, C«ng gi¸o hay tin §¹o lµnh, PhËt gi¸o khi du nhËp vµo ViÖt Nam ®· cã nh÷ng va ch¹m nhÊt ®Þnh víi v¨n ho¸ b¶n ®Þa, h×nh thµnh côc diÖn héi nhËp kh¸c víi sù tiÕn ho¸ tù nhiªn cña mét hÖ t­ t­ëng b¶n ®Þa. Qu¸ tr×nh héi nhËp ®ã dÉn tíi sù h×nh thµnh nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ míi. Mçi t«n gi¸o khi du nhËp vµo ViÖt Nam ®· cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh vÒ v¨n ho¸. PhËt gi¸o còng kh«ng n»m ngoµi quy luËt nµy. Trong khu©n khæ cña chuyªn ®Ò nµy em xin ®Ò cËp tíi mét sè ¶nh h­ëng c¬ b¶n cña mét vµi lÜnh v­c mµ th«i. PhËt gi¸o ®· gãp phÇn ®µo t¹o mét tÇng líp trÝ thøc. TÇng líp trÝ thøc ®Çu tiªn mµ PhËt ®· ®µo t¹o mang tÝnh chÊt nhµ s­ am hiÓu nho gi¸o. T¨ng thèng Ng« Ch©n L­u hiÖu lµ Khu«ng ViÖt ®¹i s­ lµ mét nh©n vËt tiªu biÓu. Khi ng­êi H¸n ®Õn cai trÞ n­íca ta th× hä mang ch­ H¸n ®Õn. Nh­ng khi ®Õn vïng ®Êt nµy, ng­êi H¸n chñ tr­¬ng kh«ng më tr­êng ®µo t¹o trÝ thøc ng­êi ViÖt mµ chñ yÕu ®­a ng­êi H¸n sang lµm quan cai trÞ. Do vËy, Suèt tõ n¨m …..tr­íc C«ng Nguyªn cho ®Õn thêi kú ®Çu C«ng Nguyªn chØ cã mét Tr­¬ng Träng vµ m·i míi cã vµi ng­¬× nh­ Lý CÇm, Lý TiÕn ®Ó häc hµnh ®Ó ®Êu tranh lµm quan. Mét sè kh¸c nh­ TÝch Quan Nh©m Diªn, SÜ NhiÕp tuy cã d¹y hoc nh­ng ®Òu kh«ng cã dÊu hiÖu phæ cËp ch÷ H¸n, biÓu thÞ cô thÓ nhÊt lµ kh«ng thÊy xuÊt hiÖn mét giai tÇng líp trÝ thøc ViÖt tr­íc thÕ kû thø VII. TÇng líp trÝ thøc ViÖt dÇu tiªn lµ trÝ thøc PhËt gi¸o. Ng­êi ®Çu tiªn ®Ó l¹i tªn tuæi lµ Ph¸p HiÒn (? – 626). PhËt gi¸o truyÒn vµo DÇu cuèi thÕ kû thø II, h×nh thµnh trung t©m D©u mµ Ph¸p HiÒn lµ nhµ s­ ViÖt ®Çu tien l­u tªn trong s¬n m«n. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ, ng­êi ta truyÒn b¸ vµ ph¸t triÓn ®¹o PhËt b»ng ng«n ng÷ vµ v¨n tù g× trong thêi kú ®Çu? Nhµ s­ Ên §é T× Ni §a L­u Chi tõ Trung Quèc ®Õn D©u n¨m 580 trô tr× ë ®ã, dÞch mét quyÓn kinh Tæng Tr×. ¤ng ta ®Õn Trung Quèc n¨m 562 (hay 574), gÆp lóc c¸c PhËt gi¸o ®ang bÞ ®µn ¸p, T¨ng X¸n ®ang trèn tr¸nh nªn khuyªn «ng xuèng ph­¬ng Nam. ¤ng ®Õn chïa ChÕ ChÝ ë l¹i 6 n¨m dÞch hai bé kinh. Nh­ vËy «ng d· häc ®­¬c v¨n tù H¸n. Cho nªn khi ®Õn D©u, «ng ®· dïng ng«n ng÷ vµ v¨n tù ®ã ®Î truyÒn b¸ PhËt gi¸o. ThÕ kû VII – VIII, t¨ng sÜ ViÖt Nam cã nhiÒu ng­êi cã trÝ thøc uyªn th©m vÒ PhËt gi¸o. NhiÒu ng­êi giái c¶ Ph¹n ng÷, ®· tham gia gi¶i kinh PhËt. Nh­ tr­íc ®ã, thÕ kû thø III, t­ liÖu ®Ó l¹i cho biÕt vÒ §¹o Thanh, mét ng­êi ViÖt gióp nhµ s­ Ên §é dÞch Ph¸p Hoa Tam Muéi Kinh ë n­íc ta kho¶ng n¨m 255 – 256. Tuy nhiªn do chÝnh s¸ch n« dÞch hµ kh¾c vµ viÖc h¹n chÕ ®µo t¹o ng­êi ViÖt trë thµnh trÝ thøc, chÝnh quyÒn ®« hé H¸n - §­êng ®· gi¸n tiÕp hun ®óc c¸c thiÒn s­ ViÖt Nam ý thøc vÒ mét nÒn ®éc lËp d©n téc. Nh÷ng nhµ s­ PhËt gi¸o d· lµ tÇng líp trÝ thøc trô cét cho nh÷ng chÝnh quyÒn ®éc lËp ®Çu tiªn nh­ c¸c nhµ tiÒn Lª - Lý – TrÇn. Le §¹i Hµnh khi lªn ng«i Vua ®· mêi ThiÒn s­ Ph¸p ThuËn vµ ThiÒn s­ V¹n H¹nh cña thiÒn ph¸i T× Ni §a L­u Chi vµo triÒu ®×nh lµm cè vÊn chÝnh trÞ. ThiÒn s­ V¹n H¹nh lµ ng­êi huyÒn tho¹i ho¸ Lý C«ng Uèn vµ ®­a «ng lªn ng«i, trë thµnh vÞ vua ®Çu tiªn cña thêi Lý. Lý c«ng Uèn lµ con nhµ s­ Lý kh¸nh V©n, ra dêi trong mét chuyÕn lªn chïa cña mÑ «ng. Lý C«ng UÈn häc ë chïa Lôc Tæ, nhµ s­ V¹n H¹nh ®· tuyªn truyÒn cho «ng, ®· khen «ng sÏ lµm bËc minh chñ. C¸c t­ liÖu dï ®· thuyÒn ho¹i ho¸ nhung vÉn thÊy Lý C«ng Uèn xuÊt th©n ®µo t¹o trong PhËt gi¸o ®­a lªn ng«i b¸u. §¹o PhËt lµ t«n gi¸o thÞnh ®¹t nhÊt trong x· héi thêi Lý TrÇn ®­îc coi nh­ mét quèc gi¸o. Thêi Ly TrÇn cã rÊt nhiÒu nhµ s­ næi tiÕng trong c¶ n­íc, cã uy tÝn vµ ®×a vÞ chÝnh trÞ x· héi. Cã thÓ kÓ ®Õn c¸c nhµ s­ V¹n H¹nh, M·n Gi¸c, Viªn Th«ng, Minh Kh«ng, Gi¸c H¶i, Ph¸p Loa, HuyÒn Quang. Nhµ n­íc Ly ,TrÇn t«n chuéng ®¹o PhËt, trong bèi c¶nh cña sù khoan dung, hoµ hîp t«n gi¸o “Tam gi¸o ®ång nguyªn”, chñ yÕu lµ sù kÕt hîp gi÷a PhËt Gi¸o vµ Nho gi¸o, gi÷a gi¸o lÝ vµ thùc tiÔn ®êi sèng. §¹o PhËt thêi Lý TrÇn ®· ¶nh h­ëng ®Õn ®­êng lèi cai trÞ cña nhµ n­íc, lµ ®èi träng t­ t­ëng cña Nho gi¸o. Cïng tån t¹i víi PhËt gi¸o, nh­ng nho gi¸o thêi Ly TrÇn cã xu h­íng ph¸t triÓn ng­îc l¹i víi PhËt gi¸o, Nho gi¸o ®· ®µo t¹o mét tÇng líp trÝ thøc ®Ó lµm quan. Nho gi¸o tõ chç lóc ®Çu míi chØ ®­îc nhµ n­íc phong kiÕn chÊp nhËn trªn nguyªn t¾c nh­ mét häc thuyÕt ®Ó trÞ n­íc tíi chç sau ®ã (cuèi thêi TrÇn) ®· trë thµnh mét ý thøc hÖ trªn ®µ thèng trÞ x· héi. Nho gi¸o truyÒn vµo ViÖt Nam tõ ®Çu thêi B¾c thuéc d­íi mét ph­¬ng thøc giao l­u v¨n ho¸ c­ìng chÕ. V× vËy, sau h¬n 1.000 n¨m ®« hé cña chÝnh quyÒn ph­¬ng B¾c, Nho gi¸o còng chØ lµ mét líp v¸ng máng ®äng l¹i trong tÇng líp ­u tó, ¶nh h­ëng rÊt nhá bÐ. §Õn thêi Ly TrÇn, nho gi¸o trë thµnh mét nhu cÇu t­ t­ëng thiªt yÕu cho viÖc x©y dùng mét thiÕt chÕ qu©n chñ tËp quyÒn, cònh nh­ nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña phÐp trÞ n­íc, trong ®ã mét biÖn ph¸p chiÕn l­¬c lµ chÕ ®é khoa cö. Do vËy c¸c nhµ vua sïng PhËt vÉn cÇn ®Õn mét sù bé trî cña Nho gi¸o. Thêi Ly-TrÇn Nho gi¸o ®­îc nhµ n­íc chÊp nhËn, nh­ng vÉn gi÷ mét vÞ trÝ kh¸ khiªm tèn. N¨m 1070, V¨n MiÕu ®­îc x©y dùng thê Chu C«ng, Khæng Tö vµ c¸c vÞ tiªn hiÒn, lµm n¬i d¹y häc Hoµng Th¸i Tö häc sinh ®Çu tiªn, ng­êi ®ç ®Çu lµ Lª V¨n ThÞnh, n¨m 1076 më tr­êng Quèc Tö Gi¸m. §Õn n¨m 1086 triÒu ®×nh lËp Hµn l©m viÖn, nho sÜ M¹c HiÓn TÝch ®­îc bæ lµm Hµn l©m häc sÜ. Qua thêi TrÇn Nho gi¸o vµ Nho häc khëi s¾c h¬n. TÇng líp nho sÜ ngµy mét ph¸t triÓn, trong ®ã cã nh÷ng g­¬ng mÆt næi bËt nh­ Lª V¨n H­u, §oµn Nh÷ H¶i, NguyÔn Trung Ng¹n… Hä ®· dÇn dÇn tham chÝnh, n¾m gi÷ c¸c chøc vô träng tr¸ch tr­íc ®©y chØ dïng cho tÇng líp quý téc t«ng thÊt. §oµn Nh÷ H¶i tõ mét nho sinh ®­îc th¨ng ®Õn chøc Hµnh khiÓn lµ mét vÝ dô tiªu biÓu. Nh­ vËy, râ rµng r»ng, PhËt gi¸o ®· ®µo t¹o ra mét tÇng líp trÝ thøc mang t­ t­ëng yªu n­íc, ñng hé cho nÒn ®éc lËp cña d©n téc vµ ñng hé cho nhµ n­íc phong kiÕn. Trong khi ®ã, cïng víi sù du nhËp cña ch÷ H¸n Nho gi¸o ®· ®µo t¹o ra mét tÇng líp trÝ thøc ®Ó lµm quan cho chÝnh quyÒn ®« hé. 2.§ãng gãp cña ph©t gi¸o vÒ mÆt v¨n tù. Nh­ trªn ®· ®Ò cËp c¸c nhµ s­ ¢’n §é vµ Trung Quèc ®Õn ViÖt Nam vµ dÞch kinh s¸ch b»ng v¨n tù H¸n vµ ng«n ng÷, v¨n tù ®ã ®­îc dïng ®Ó truyÒn b¸ PhËt gi¸o. Mét vÊn ®Ì ®­îc ®Æt ra lµ tr­íc thÕ kû thø VI PhËt gi¸o ho¹t ®éng ë trung t©m D©u b»ng ng«n ng÷ vµ v¨n tù nµo? Chóng ta biÕt r»ng miÒn trung vµ miÒn Nam n­íc ViÖt, vµo thêi diÓm ®ã n¬i nµy lµ c¸c v­¬ng quèc Ch¨mpa vµ Phï Nam. C¸c th­¬ng nh©n vµ nhµ truyÒn gi¸o ¢’n §é ®Òu ®· ®Õn ®©y cã thÓ cïng mét lóc hay s¬m h¬n thêi gian hä ®Õn D©u. Nhøng nhµ truyÒn gi¸o ®ã ®· dïng ng«n ng÷ vµ v¨n tù nµo ®Ó truyÒn gi¸o? C©u tr¶ lêi râ rµng vµ cô thÓ lµ: v¨n tù sanscrit. Bi kÝ vµ minh v¨n thuéc niªn ®¹i kho¶ng ®Çu C«ng Nguyªn ®· ®­îc ph¸t hiÖn tr­íc n¨m 1945 vµ hiÖn nay vÉn cßn ®ang ®­îc ph¸t hiÖn chøng minh diÒu ®ã mét c¸ch hïng hån. Nh­ vËy lµ do ng­êi truyÒn gi¸o ¢’n §é kh«ng gÆp ë nam §¹i ViÖt lóc bÊy giê mét v¨n tù nµo s½n cã ®Ó hä sö dông, v× vËy hä sö dông v¨n tù sanscrit ®Ó truyÒn gi¸o. Cßn ng«n ng÷ th× ®· cã s½n cho nªn ch¼ng bao l©u sau th× xuÊt hiÖn ch÷ Ch¨m, ch÷ Khmer trªn c¬ së ch÷ sanscrit. Cßn ë phÝa b¾c th× cho ®Õn nay kh«ng cßn t×m thÊy dÊu vÕt ch÷ sanscrit thêi ®ã. §Ó gi¶i thÝch hiÖn t­îng nµy chóng ta nh×n l¹i lªn phÝa b¾c. Khi nh÷ng nhµ truyÒn gi¸o T©y Vùc hay ¢’n §é ®Õn kinh ®« Trung Quèc thêi H¸n th× hä ®Òu dÞch kinh b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c. HoÆc hä ®äc c¸c kinh b¶n qua ng­êi Trung Quèc biÕt ngo¹i ng÷ phiªn dÞch, hoÆc tù tay hä dÞch sau khi hä häc ch÷ vµ tiÕng Trung Quèc. Cho nªn ë Trung Quèc kh«ng h×nh thµnh mét d¹ng v¨n tù sanscrit mµ tr¸i l¹i h×nh thµnh mét lo¹i v¨n tù sanscrit ch÷ H¸n, tøc lµ ch÷ ngang th× chuyÓn thµnh ch÷ « vu«ng nghÜa lµ bÞ c¾t ra tõng ®o¹n h×nh thµnh ch÷ Ph¹m – H¸n mµ ngay nay chóng ta vÉn thÊy ®Ò trªn cæng chïa hay kh¾c trªn chu«ng… vµ ghi trªn kinh ch÷ H¸n th­êng ë phÇn chó(thÇn chó). Nh­ vËy, nÕu PhËt gi¸o ¢’n §é truyÒn ®Õn mét khu vùc ch­a cã v¨n tù ¢’n §é sÏ ®Þa ph­¬ng ho¸ s¶n sinh ra mét v¨n tù ®Þa ph­¬ng thuéc hÖ v¨n tù ¢’n §é. NÕu ®Õn n¬i ®· cã v¨n tù th× nã biÕn d¹ng thµnh mét chñng lo¹i mµ tÝnh tréi thuéc vÒ v¨n tù b¶n ®Þa. Nãi mét c¸ch cô thÓ h¬n, Nam §¹i ViÖt ®· thõa h­ëng cña Bµlam«n gi¸o lo¹i v¨n tù mµ hä ch­a cã, nghÜa lµ bµlam«n gi¸o, phËt gi¸o ®em ®Õn cho c­ d©n ®ã mét lo¹i v¨n tù. §ã lµ mét cèng hiÕn cña Bµlam«n gi¸o vµ PhËt gi¸o ®èi víi miÒn nam n­íc ta. Cßn b¾c §¹i ViÖt th× ng­êi truyÒn gi¸o ¢’n §é ®· gÆp ë ®©y mét v¨n tù ngo¹i quèc nh­ng quan ph­¬ng, cho nªn hä dïng lo¹i v¨n tù ®ã – v¨n tù H¸n. Nh­ng còng kh«ng ph¶i hä kh«ng cã cèng hiÕn g×. Cã hai cèng hiÕn, sù truyÒn b¸ PhËt gi¸o trong c­ d©n vèn kh«ng phæ biÕn ch÷ H¸n ®· ®­a ®Õn sù h×nh thµnh ch÷ N«m. Chóng t«i cho r»ng, ch÷ N«m ®· h×nh thµnh tr­íc thÕ kû V – VI. B»ng chøng lµ sù tån t¹i hai nhãm thuËt ng÷ PhËt gi¸o ®ång nghÜa: Bôt – Chïa – ThÇy vµ PhËt – Tù – S­. Nhãm thø nhÊt lµ ch÷ N«m, nhãm thø hai lµ ch÷ H¸n ®äc theo ©m ViÖt, hiÖn nay quen gäi lµ ©m H¸n – ViÖt chø kh«ng ph¶i lµ ©m H¸n cña ch÷ ViÖt. Ch÷ N«m xu¸t hiÖn trong bé thu¹t ng÷ PhËt gi¸o nµy sÏ kh«ng bao giê s¶n sinh vµ tån t¹i ®­îc nÕu nh­ bé thuËt ng÷ ViÖt H¸n ®· ®­îc dïng tõ ®Çu, nghÜa lµ tõ khi b¾t ®Çu truyÒn b¸ PhËt gi¸o. Nh­ng bëi v× tr­íc thÕ kû V – VI, PhËt gi¸o Trung Quèc ch­a h×nh thµnh. C«ng viÖc PhËt gi¸o ë Trung Quèc chñ yÕu vÉn do c¸c nhµ s­ T©y Vùc ®¶m nhiÖm. Trong khi ®ã ë D©u ®· h×nh thµnh mét trung t©m PhËt gi¸o ®éc lËp ®èi víi PhËt gi¸o Trung Quèc lóc bÊy giê con loanh quanh ë ph­¬ng b¾c xung quanh triÒu ®×nh ch­a lan xuèng vïng Giang §«ng, tøc miÒn Nam. Sau nµy PhËt gi¸o Trung Quèc vÉn h×nh thµnh B¾c t«ng vµ Nam t«ng lµ cã lý do lÞch sö cña nã. ChØ ®Õn kho¶ng thÕ kû V – VI, mét mÆt PhËt gi¸o Trung Quèc ®· h×nh thµnh nh÷ng T«ng ph¸i Trung Quèc nh­ Thiªn Thai, Ph¸p T­íng….Mét mÆt con ®­êng thØnh kinh còng chuyÓn sang ph­¬ng nam. C¸c nhµ s­ Trung Quèc xuèng giao Ch©u ®i ®­êng thuû qua ¢’n §é. Nhµ s­ hµnh h­¬ng næi tiÕng lµ NghÜa TÞnh ®· ®i theo con ®­êng nµy, còng cã mét sè nhµ s­ ng­êi ViÖt nh­ Khuy Sung, §¹i ThÆng §¨ng ®· häc giái tiÕng Ph¹m vµ hoÆc ®i mét m×nh hoÆc ®i cïng c¸c nhµ s­ Trung Quèc sang ¢’n §é. Nh÷ng nhµ s­ nµy ®Òu kh«ng cã tªn trong ThiÒn UyÓn TËp Anh Ng÷ Lôc. TÊt c¶ ®iÒu ®ã chøng tá cã mét c¬ tÇng PhËt gi¸o ViÖt Ên tån t¹i tr­íc sau ®ã råi míi ®Õn th­îng tÇng ViÖt Trung, b¾t ®Çu tõ kho¶ng thÕ kû V – VI vÒ sau vµ râ net víi Ng« Ng«n Th«ng (®Õn KiÕn S¬ lµng Phï §æng n¨m 820) th× PhËt gi¸o Trung Quèc míi chiÕm th­îng phong. Cho nªn, trong thêi kú tr­íc míi h×nh thµnh vµ tån t¹i c¸c thuËt ng÷ PhËt giÊo ¢’n §é, Bôt – Chïa – ThÇy ®­îc h×nh thµnh nh­ vËy. Thêi kú sau bé thuËt ng÷ PhËt gi¸o Trung Quèc ®äc theo ©m H¸n ViÖt lµ PhËt – S­ - Tù míi phæ biÕn. Nh­ng ®Õn nay d©n gian vÉn quªn gäi thÇy chïa h¬n lµ S­ «ng. ChÝnh PhËt gi¸o ®· më ®Çu cho sù h×nh thµnh ch÷ N«m ë b¾c §¹i ViÖt, ch÷ Ch¨m, ch÷ khmer ë nam §¹i ViÖt. Ba lo¹i v¨n tù nµy gióp b¶o tån ng«n ng÷ ViÖt Ch¨m, Khmer. 3.PhËt gi¸o ¶nh h­ëng ®ªn mét nÒn kiÕn tróc chïa, th¸p phong phó. Mét ¶nh h­ëng kh¸c cña PhËt gi¸o ®ã chÝnh lµ vÒ kiÕn tróc. KiÕn tróc lµ s¶n phÈm nh©n t¹o cho nªn còng chÝnh lµ v¨n ho¸ vµ sù ph¸t triÓn cña nã ®¸nh dÊu b­íc tiÕn cña v¨n minh. Khëi thuû n¬i tró Èn ®Çu tiªn cña con ng­êi lµ ng«i nhµ tù nhiªn. §ã chÝnh lµ nh÷ng hang ®éng nh÷ng vßm ®¸. Tuy nhiªn ng«i nhµ tù nhiªn nµy kh«ng thÓ che chë an toµn cho con ng­êi víi bao nh­ thø hiÓm ho¹ chÕt chãc. Nµo m­a giã s©m sÐt, nµo hæ b¸o, r¨n rÕt… tÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng mèi nguy hiÓn ®èi víi cuéc sèng con ng­êi. B¶n th©n con ng­êi lµ mét miÕng måi ngon ®èi víi nh÷ng ¸c thó trong tù nhiªn. Con ng­êi lµ mét con måi yÕu ®uèi nhÊt nh­ng l¹i lµ con måi cã trÝ kh«n. Mét sù miªu t¶ cùc kú sinh ®éng vÒ trÝ kh«n cña con ng­êi trong cæ tÝch ViÖt Nam – chuyÖn TrÝ kh«n cña ta ®©y – gi÷a con hæ vµ con ng­êi. §©y thùc sù lµ mét minh häa xuÊt s¾c nhÊt cho sù kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a con ng­êi vµ ®éng vËt. §Ó chèng chäi víi nh÷ng hiÓm nguy trong cuéc sèng, con ng­êi ph¶i lµm nhµ ®Ó ë, chèng l¹i tÊt c¶ søc m¹nh tù nhiªn ®ã. Ban ®Çu ng­êi ViÖt lµm nhµ sµn b»ng gç råi lµm nhµ ®Êt b»ng tre. Tuy nhiªn dï lµ nhµ sµn hay nhµ ®Êt th× cho ®Õn tr­íc n¨m 1945, nh÷ng ng«i nhµ tranh tre cña ng­êi ViÖt vÉn cßn tån t¹i nh­ nguyªn mÉu xa x­a. §ã lµ mét ng«i nhµ h×nh ch÷ nhËt th«ng th­êng chia lµm 3 gian víi chiÒu dµi tõ 6 – 10 mÐt, ®«i khi cã nèi c¸c ch¸i. §ã lµ nh÷ng ng«i nhµ tranh lÌ tÌ m¸i r¹ vµng rém. Nh÷ng ng«i nhµ n«ng th«n cã mét mÇu nh­ vËy. §Òn thê nhµ lµ gèc ®a, vµ vÒ sau ®· cã nghÌ th× còng chØ lµ ng«i nhµ hai ba gian ®¬n s¬ nh­ nhµ ë. ThÕ nh­ng, mét khi PhËt gi¸o du nhËp vµo th× hai lo¹i h×nh kiÕn tróc míi ®· xuÊt hiÖn ®ã lµ chïa vµ th¸p. Cho ®Õn khi ng«i chïa xuÊt hiÖn, dï thuéc niªn ®¹i muén h¬n buæi ®ÇuPhËt gi¸o it nhiÒu, th× xãm lµng vÉn cßn lµ mét quÇn thÓ nhµ tranh. Ng«i chïa chiÕm ngay ®Õn ®Þa vÞ trung t©m cña lµng vµ trë thµnh n¬i quÇn tô v¨n ho¸. Ng­êi d©n ®i häc, ®i chî, ®i ch¬i héi, ®i xem móa rèi n­íc còng ®Òu ë t¹i chïa. Ngµy nay chî D©u vÉn cßn häp tr­íc chïa D©u (B¾c Ninh). S©n khÊu rèi n­íc vÉn cßn ë chïa ThÇy (Hµ T©y) víi chó tÔu vµ con rång, lµ nh÷ng h×nh t­îng PhËt gi¸o. D©n lµng dï nghÌo ®ãi ®Õn ®©u vÉn chung nhau dùng cho ®­îc mét ng«i chïa khang trang. NÕu chïa cao thµnh ba bËc t­îng tr­ng tam giíi. PhËt ®iÖu nhiÒu bËc bÖ cao dÇn lªn t­îng tr­ng nói Tu Di mµ ng­êi n«ng d©n ViÖt Nam kh«ng biÕt. Nh÷ng ch­ vÞ PhËt ngåi trªn nh÷ng tÇng bËc tõ thÊp ®Õn cao lµ mét c¸ch bµi trÝ hoµn toµn kh¸c bµn thê trong nghÌ, trong nhµ cña hä. C¶nh quan xom lµng n«ng th«n ®æi s¾c víi sù xuÊt hiÖn cña ng«i chïa. Chïa cao r¸o hoÆc m¸i r¹ hoÆc m¸i ngãi víi c©y th¸p g¹ch (mét c©y, hai c©y hoÆc c¶ mét v­ên th¸p) næi bËt lªn gi÷a mét quÇn thÓ nhµ tranh v¸ch ®Êt. Chïa ViÖt kh«ng hoµn toµn gièng nh­ chïa Trung Quèc. Chïa Trung Quèc lµ kiÕn tróc viªn l¹c gåm nhiÒu kiÕn tróc song song víi nh÷ng chiÕc s©n ng¨n c¸ch. Ng«i chïa ViÖt ®iÓn h×nh do hai nhµ s­ Trung Quèc lµ ChuyÕt ChuyÕt vµ Minh Hµnh x©y dùng lµ chïa Bót Th¸p, ë ®ã mang dÊu Ên viÖn l¹c trong b×nh ®å kh¸ ®Ëm nÐt. Buæi ®Çu chïa ViÖt m« pháng chïa hang ¢’n §é cho nªn h×nh thµnh kiÕn tróc chu«i vå rÊt phæ biÕn trong c¸c chïa lµng. Chïa ¢’n §é lµ m« h×nh mét hang ®¸ gåm cã tiÒn ®­êng vµ mét hËu cung ®Æt biÓu t­îng PhËt vµ mét sè t¨ng phßng xung quanh. ChuyÓn sang kiÕn tróc gç th× ng«i nhµ ba gian ®­îc nèi thªm mét chu«i vå, cßn c¸c thiÒn phßng thµnh nh÷ng hµnh lang vµ nhµ Tæ. Mét sè ng«i chïa tiªu biÓu ë Hµ Néi hiÖn nay thuéc m« h×nh nµy nh­ chïa Hång Phóc (chïa HoÌ Nhai), chïa Liªn Ph¸i, Chïa Linh Quang… PhËt ®iÖn ph¸t triÓn ®Ó chïa cã mét kiÕn tróc míi: chïa ch÷ “c«ng”. Cã thÓ thÊy chïa Diªn øng (B¾c Ninh) lµ mét tiªu biÓu. D¹ng kiÕn tróc nµy th­êng thÊy cã t­êng bao quanh vµ trë thµnh kiÓu néi c«ng ngo¹i quèc nh­ chïa Chiªu ThiÒn (chïa L¸ng) ë Hµ Néi. Th«ng th­êng lo¹i h×nh kiÕn tróc nµy cña chïa thuéc lo¹i h×nh chïa quy m« lín. Chïa ch÷ “Tam” lµ mét kiÕn tróc kh¸c cña chïa ViÖt cã ¶nh h­ëng cña chÕ ®é viÖn l¹c Trung Quèc, nh­ chïa Thiªn Phóc (chïa ThÇy), chïa Sïng Phóc (chïa T©y Ph­¬ng) ë Hµ T©y, chïa mét cét ë Hµ Néi. Trong nh÷ng ng«i chïa trªn, th× chïa Mét Cét (chïa Diªn Hùu – kÐo dµi tuæi thä) ®­îc x©y dùng n¨m1049, lµ mét s¶n phÈm tiªu biÓu kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp. Buæi khëi dùng cña chïa cã kiÕn tróc h×nh ¶nh mét b«ng sen khæng lå në trªn mÆt n­íc. §ã lµ s¸ng t¹o cña c¸c nhµ kiÕn tróc gi÷a thÕ kû XI, theo ý t­ëng giÊc m¬ cña vua Lý Th¸i T«ng vÒ mét b«ng sen. N¨m 1080, vua Lý cho ®óc mét qu¶ chu«ng lín, ®¸nh kh«ng kªu, cho lµ ®· thµnh khÝ nªn kh«ng thiªu huû, míi ®em ®Ó ë ruéng chïa. Ruéng Èm cã nhiÒu rïa chui vµo lµm tæ nªn gäi lµ chu«ng Quy §iÒn cïng víi v¹c chïa Phæ Minh, t­îng phËt chïa Quúnh L©m vµ th¸p chïa b¸o Thiªn hîp thµnh “tø ®¹i khÝ” næi tiÕng, lµ thµnh tùu vÒ nghÖ thuËt vµ kü thuËt c¸c thêi Lý – TrÇn. N¨m 1105, vua Lý Nh©n T«ng cho ®µo hå ë quanh cét ®¸ cã toµ sen, gäi lµ hå Linh ChiÓu. Bªn ngoµi cã hå BÝch Tr×. Ng«i chïa thêi Lý ®­îc x©y dùng l¹i ë thêi TrÇn vµo n¨m 1249 vµ c¸c ®êi sau th­êng tu söa. N¨m 1954, chïa ®­îc x©y dùng l¹i víi quy m« kiÓu d¸ng nh­ ngµy nay. Chïa Mét Cét ®­îc coi lµ biÓu t­îng cña thñ ®« ngh×n n¨m v¨n hiÕn, lµ mét danh th¾ng næi tiÕng mµ ai ®· tõng ®Õn Hµ Néi kh«ng thÓ kh«ng ghÐ qua. Tõ gãc ®é khoa häc, ®· cã ý kiÕn cho r»ng, chïa Mét Cét chÝnh lµ mét lo¹i h×nh ®iÖn thê t­ nh©n sím nhÊt ®­îc x©y dùng cho mét c¸ nh©n cô thÓ – vua ly Th¸i T«ng. Ngµy nay, do m« h×nh kiÕn tróc ®· hiÖn ®¹i ho¸ xuÊt hiÑn chïa d¹ng nhµ lÇu víi ph¸c ®å theo chiÒu th¼ng ®øng: tÇng d­íi lµ n¬i thuyÕt ph¸p cho tÝn ®å mang tÝnh chÊt TiÒn ®­êng, tÇng trªn lµ PhËt §iÖn mang tÝnh chÊt Thiªu H­¬ng, Th­îng §iÖn. Chïa thuéc lo¹i nµy cã thÓ kÓ tíi nh÷ng ng«i chïa næi tiÕng ë thµnh phè Hå ChÝ Minh nh­ chïa Xa Lîi, chïa VÜnh Nghiªm. Chïa Khmer l¹i thuéc mét m« h×nh kh¸c. M« h×nh chïa lo¹i nµy th«ng th­êng lµ mét tø gi¸c cã nhiÒu tÇng bËc chØ thê mét t­îng ThÝch Ca. Trªn c¸c thÒm bËc cã nh÷ng th¸p v©y quanh vµ mét cöa cæng rÊt ®Æc s¾c víi hai apxara hai bªn gãc nh­ chïa Svay Ton (chïa Xµ Tãn) ë An Giang, gîi cho ng­êi ta liªn t­ëng tíi d¸ng dÊp cæng th¸p Sanchi næi tiÕng ë Ên §é. Chïa ë Nam bé l¹i cã kiÕn tróc kiÓu nhµ tø trô. §ã lµ kiÓu kiÕn tróc nhµ r­êng. Bèn cét c¸ch ®Òu nhau ë bèn gãc mét diÖn tÝch h×nh vu«ng, tõ bèn cét c¸i c¸c kÌo ®Êm vµ kÌo quyÕt ®­a ®Òu ra bèn h­íng. H×nh vu«ng ®­îc gi¶i thÝch ®ã lµ mét kiÓu thøc cña mét ng«i th¸p hoÆc b¾t ch­íc dÞch lý gäi lµ kiÓu nhµ tø t­îng: Th¸i ¢m – ThiÕu D­¬ng – Th¸i D­¬ng – ThiÕu ¢m, Pha mµu s¾c phong thuû, ¶nh h­ëng cña §¹o gi¸o vµ Nho gi¸o. Chïa ë Nam Bé, tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn nay, ®· cã nhiÒu c¸ch t©n, do vËy ch­a ®Þnh h×nh ®­îc mét mÉu mùc nhÊt ®Þnh. Chïa ë vïng HuÕ b¾t ®Çu ®­îc x©y dùng tõ thêi chóa NguyÔn Hoµng vµ ph¸t triÓn m¹nh ë thêi c¸c vua NguyÔn. Chïa ë ®©y chñ yÕu ®­îc x©y dùng, tu bæ, t«n t¹o d­íi sù b¶o trî cña triÒu ®×nh vµ hoµng gia. VÒ c¬ b¶n, nh÷ng ng«i chïa ë ®©y cã pha nÐt kiÕn tróc cung ®×nh. Cã thÓ kÓ ®Õn nh÷ng ng«i chïa næi tiÕng cña vïng ®Êt nµy nh­ chïa Thiªn Mô, chïa quèc ¢n, chïa B¸o Quèc, chïa Tõ HiÕu, chïa Tõ §µm,…. Trªn ®©y ta nãi ®Õn lµ kiÕn tróc chïa. Cßn kiÕn tróc th¸p th× sao? Cã thÓ kh¼ng ®Þnh ngay r»ng, lo¹i h×nh kiÕn tróc thÊp còng cùc kú phong phó. PhËt tö còng nh­ ngo¹i ®¹o ®Òu biÕt ®Õn tªn tuæi cña chïa B¸o Thiªn vßi väi, th¸p Sïng ThiÖn Diªn Linh g¾n víi tÊm bia vÒ móa rèi, chïa th¸p Ch­¬ng S¬n víi net kiÕn tróc ®Æc tr­ng cña hai tay vÞn vò n÷ t¹c theo t­ thÕ tribhanga mang dÊu Ên Ch¨m râ rÖt. Kh«ng thÓ nãi ®Õn kiÕn tróc chïa, th¸p víi nh÷ng tªn tuæi næi tiÕng mµ kh«ng thÓ ®Ò cËp ®Õn mét hÖ thèng t­îng PhËt v« cïng phong phó trong ®ãng gãp vÒ vËt chÊt cña PhËt gi¸o ë ViÖt Nam. Nãi ®Õn chïa th¸p lµ nãi ®Õn Tam ThÕ, Tam Th©n, nh÷ng pho t­îng ThÝch Ca, Phæ HiÒn, V¨n Thï, nh÷ng pho Di LÆc, §¹i DiÖu T­êng, Ph¸p Hoa L©m; A Di §µ, Qu¸n ThÕ ¢m, §¹i ThÕ ChÝ; TuyÕt S¬n, Ca DiÕp, A Nan; nh÷ng bé t­îng Cöu Long, t­îng Qu¸n ThÕ ¢m Thiªn Thñ Thiªn Nh·n; t­îng phËt b¸t La H¸n; t­îng thËp ®iÖn Diªm V­¬ng; t­îng Hé Ph¸p. Ngoµi c¸c t­îng PhËt cßn cã c¸c t­îng Tæ hay t­îng HËu. PhËt ®iÓn trong mçi vïng, mçi ng«i chïa cô thÓ kh¸c nhau hoµn toµn. Tuy nhiªn cã thÓ thÊy r»ng, PhËt gi¸o ®· ®Ó l¹i nh÷ng pho t­îng ®Ñp næi tiÕng nh­ t­îng Qu¸n ThÕ ¢m Thiªn Thñ Thiªn Nh·n (ë Phó ThÞ, Kho¸i Ch©u, H­ng Yªn; Bót Th¸p, ThuËn Thµnh, B¾c Ninh) ®· ®­îc ®¸nh gi¸ lµ “pho t­îng ®Ñp nhÊt trªn phËt ®iÖn”, t­îng A Di Dµ chïa PhËt TÝch, t­îng TuyÕt S¬n chïa T©y Ph­¬ng (Hµ T©y) ®· ®i vµo th¬ ca, v¨n häc,v.v…vµ v.v…Bªn c¹nh ®ã, chïa ViÖt cßn ®Ó l¹i nh÷ng pho t­îng ®ång vang tiÕng nh­ hai pho t­îng ®ång ë §ång D­¬ng (Qu¶ng Nam), ®· trë thµnh kiÖt t¸c trong lµng t­îng PhËt ViÖt Nam. Mét vµi thËp niªn trë l¹i ®©y, du kh¸c còng nh­ PhËt tö khi ®Õn MiÒn Nam cßn nh×n thÊy nh÷ng pho t­îng PhËt vµ t­îng Qu¸n ThÕ ¢m kÝch th­íc ®å sé b»ng th¹ch cao hay xi m¨ng c«t thÐp ®­îc ®Æt trªn nh÷ng cao ®iÓm, tõ xa ®· cã thÓ tr«ng thÊy. Nãi ®Õn chïa cßn ph¶i nãi ®Õn PhËt ®iÖn víi nh÷ng trang trÝ nghÖ thuËt trªn c¸c chÊt liÖu gç, ®¸, t¹o nªn nh÷ng y m«n, ®å khÝ tù, kiÖu vµng, cuèn th­, ®¹i tù… Bia ®¸, c©u ®èi vµ thËm chÝ th¸p mé trong nhiÒu chïa ®· ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên mÜ thuËt ®Æc thï. KiÕn tróc chïa phËt ë ViÖt Nam cßn lµ kiÕn tróc sinh th¸i, hoµ hîp cïng thiªn nhiªn. Nh÷ng ng«i chïa trë thµnh danh lam th¾ng c¶nh næi tiÕng ®­îc x©y dùng trªn nh÷ng nói non, s«ng n­íc kú vÜ. HÖ thèng quÇn thÓ chïa H­¬ng, Yªn Tö, T©y Ph­¬ng, chïa ThÇy, chïa ChÊn Quèc, chïa Non N­íc v.v… lµ ng«i chïa ®­îc Èn hiÖn trong m«i tr­êng thiªn nhiªn víi nh÷ng c©y ®¹i thô, nh÷ng h­¬ng hoa cïng chim chãc cµng lµm t¨ng thªm sù linh thiªng cña kh«ng gian n¬i ®Êt PhËt. §ã lµ mét vµi ®ãng gãp vÒ v¨n ho¸ vËt thÓ cña PhËt gi¸o. Cßn vÒ mÆt v¨n ho¸ phi vËt thÓ, cô thÓ vÒ mÆt t­ t­ëng, PhËt gi¸o ®· cã nh÷ng ¶nh h­ëng g× ®Õn v¨n ho¸ ViÖt Nam? 3. Nh÷ng ¶nh h­ëng cña PhËt gi¸o ë ViÖt Nam ®ã lµ mang ®Ëm tÝnh d©n gian víi t­ t­ëng tõ bi cøu khæ cøu n¹n. Cã thÓ nhËn thÊy, ng­êi ViÖt n¶y sinh t­ duy trõu t­îng vÒ phån thùc víi h×nh thøc ma thuËt m« pháng lµ mét d¹ng t«n gi¸o tÝn ng­ìng nguyªn thuû. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· ph©n tÝch c¸c h×nh vÔ ®­îc kh¾c trªn th©n trèng ®ång nh­ c¶nh chim bay, c¶nh miªu t¶ c¸c ®éng vËt nh­ tr©u, bß ®Ó chøng minh cho luËn thuyÕt: Ng­êi ViÖt khi ®ã ®· cã quan niÖm vÒ vò trô quan víi 3 thÕ giíi: Trêi - §Êt – N­íc. §iÒu ®ã cho thÊy, t­ duy cñ ng­êi ViÖt ®· nhËn thøc ®­îc sù vËn ®éng vßng trßn ®Ó tõ ®ã lµm c¬ së cho viÖc tiÕp nhËn dÔ dµng thuyÕt lu«n håi cña PhËt gi¸o. PhËt gi¸o víi lý luËn nh©n qu¶, râ rµng lµ cao siªu h¬n ma thuËt nh­ng còng kh«ng ph¶i hoµn toµn xa l¹ víi ng­êi ViÖt. Ma thuËt ®· chøng minh nh©n nµo qu¶ Êy nh­ng Tõ Bi míi lµ t­ t­ëng chÝnh cña PhËt gi¸o ®­îc ®­a vµo hÖ t­ t­ëng ViÖt. T­ t­ëng Tõ Bi cña phËt gi¸o thÊm ®Ém trong t©m hån ViÖt tõ ng­êi b×nh d©n ®Õn kÎ trÝ thøc, thÓ hiÖn trong truyÖn kÓ d©n gian còng nh­ trong th¬ v¨n b¸c häc. Trong truyÖn kÓ d©n gian, bao giê PhËt còng hiÖn lªn ®Ó cøu khæ, cøu n¹n cho con ng­êi. LÊy chuyÖn TÊm C¸m lµm vÝ dô. PhËt ®· hiÖn lªn gióp cho TÊm con c¸ bèng, sai chim tíi nhÆt thãc, cho ¸o quÇn, giÇy dÐp ®Ó ®i ch¬i héi, lÊy hoµng tö. Mçi lÇn TÊm bÞ h¹i, PhËt l¹i hiÖn ra gióp TÊm, lóc lµ bôi tróc ®µo khi lµ qu¶ thÞ. ChuyÖn kÓ thÊm ®Ém tinh thÇn cøu khæ, cøu n¹n cña phËt gi¸o víi h×nh ¶nh «ng bôt ®¹i tõ ®¹i bi, phæ ®é chóng sinh. Mét c©u chuyÖn kh¸c ë vë chÌo Quan ¢m ThÞ KÝnh næi tiÕng v× lêi hay móa ®Ñp, v× nçi oan t×nh ®­îc cöa Tõ Bi cøu vít mµ kh«ng minh ®­îc oan. C©u chuyÖn PhËt gi¸o triÒu tiªn ®ã phï hîp víi ng­êi ViÖt Nam ®Õn nçi kh«ng mÊy ai nhí ®ã lµ c©u chuyÖn cña TriÒu Tiªn. Bëi lÏ, t­ t­ëng Tõ Bi B¸c ¸i cña nhµ PhËt ®· ®­îc diÔn ®¹t hÕt søc d©n gian, hÕt søc ViÖt Nam vµ cã lÏ ViÖt Nam h¬n TruyÖn KiÒu. Mét ®iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ c©u chuyÖn Quan ¢m ThÞ KÝnh ®­îc thÓ hiÖn b»ng chÌo, mét h×nh thøc nghÖ thuËt d©n gian h¬n c¶ v¨n th¬ lôc b¸t vèn còng mang ®Ëm tÝnh d©n gian. PhËt gi¸o ®· thæi vµo t©m hån ng­êi ViÖt mét lµn giã m¸t Tõ Bi. ChÊt Tõ Bi cña nhµ PhËt thÊm s©u kh«ng nh÷ng trong nh÷ng nghÖ sÜ d©n gian v« danh mµ cßn ®i s©u vµo lßng nh÷ng ng­êi d©n b×nh dÞ. §ã lµ ®é thÊm s©u cña t­ t­ëng PhËt gi¸o vµo v¨n ho¸ ViÖt Nam chø kh«ng ph¶i tÊt c¶ t­ t­ëng Tø DiÖu §Õ cña PhËt gi¸o. PhËt gi¸o vµo ViÖt Nam mang ®Ëm tinh d©n gian ®Õn nçi nh÷ng ng­êi d©n mÆc dï theo PhËt gi¸o nh­ng Ýt cã hiÓu biÕt vÒ phËt. PhËt gi¸o cã ¶nh h­ëng víi v¨n ho¸ ViÖt Nam trong suèt triÒu dµi lÞch sö ®Êt n­íc. HiÖn nay PhËt gi¸o vÉn cßn lµ mét t¸c nh©n t¸c ®éng m¹nh trong x· héi. Chóng ta dÔ nhËn thÊy PhËt gi¸o ®· mang ®Õn cho ng­êi ViÖt nh÷ng ng«i chïa cæ kÝnh, nh÷ng pho t­îng bÒ thÕ r¶i kh¾p xãm lµng lµm t¨ng lßng tõ bi vµ h­íng thiÖn cña ng­êi b×nh d©n. PhËt gi¸o ®· ®­a ®Õn mét trung t©m v¨n ho¸ lµng mét thêi s«i ®éng. PhËt gi¸o còng ®· mang ®Õn trong t©m hån ng­êi ViÖt mét ®êi sèng t©m linh s©u ®Ëm tõ khi du nhËp cho ®Õn nay. Trong lÞch sö, PhËt gi¸o còng lu«n g¾n liÒn víi vËn mÖnh cña d©n téc. §Õn thÕ kû XX PhËt gi¸o víi nh÷ng nhµ s­ T©y häc ®· ®ãng gãp mét phÇn nhá trong sù thµnh c«ng cña c¸ch m¹ng, më ra mét n­íc ViÖt Nam ®éc lËp. ChØ nh÷ng nhµ s­ vµ tÝn ®å ®i theo c¸ch m¹ng míi cã t¸c ®éng tÝch cùc h¬n. 4.Nh÷ng ¶nh h­ëng cña phËt gi¸o ®Õn t­ duy cña ng­êi viÖt nam. PhËt gi¸o lµ mét t«n gi¸o, nh­ng trong ®ã hai yÕu tè t«n gi¸o vµ triÕt häc lu«n hoµ quÖn vµo nhau lµm c¬ së luËn chøng cho nhau.ë ®©y chung ta l­u ý ®Õn yÕu tè triÕt häc vÒ mÆt nµy PhËt gi¸o ®· cã ¶nh h­ëng lín tíi t­ duy cña ng­êi ViÖt Nam trong ®ã cã nh÷ng gi¸ trÞ vµ nhiÒu h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. TiÕp thu phËt gi¸o t­ duy ng­êi ViÖt Nam cã thªm mét sè kh¸i niÖm vµ ph¹m trï nãi nªn b¶n thÓ luËn lµ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc.Trong thÕ giíi quan phøc hîp nhiÒu thµnh phÇn cña ng­êi ViÖt Nam th× PhËt gi¸o lµ cã ý nghÜa nhiÒu nhÊt. H¬n tÊt c¶ c¸c häc thuyÕt kh¸c cña ph­¬ng ®«ng,PhËt gi¸o chó ý ®Õn mÆt ph¸t triÓn tù nhiªn cña con ng­êi,®ã lµ sinh ,l·o, bÖnh ,tö.Bèn chÆng ®ã cña cuéc ®êi ®· nãi lªn sù ph¸t triÓn tÊt yÕu cña con ng­êi mµ nÕu ai ®ã nhËn thøc ®­îc sÏ kh«ng sî h·i tr­íc sù thay ®æi cña cuéc ®êi thËm chÝ sèng l¹c quan b×nh th¶n tr­íc c¸i chÕt.NhiÒu nhµ s­ trong Lý – TrÇn ®· cã qua niÖm nh­ thÕ. PhËt gi¸o ®· ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò ngò uÈn:s¾c ,thô, t­ëng ,thµnh, thøc lµ nh÷ng vÊn ®Ò cã ý thøc luËn s©u xa.Tuy ®èi t­îng ®ã lµ t©m vµ tÝnh chÊt lµ duy t©m nh­ng trong qu¸ tr×nh ngò uÈn chøa ®ùng mét qu¸ tr×nh nhËn thøc hîp lý;Tõ sù vËt kh¸nh quan(S¾c),Con ng­êi c¶m thô ®­îc(Thô),Suy nghÜ(T­ëng),Råi ®em hiÖn (Hµnh), vµ cuèi cïng lµ biÕt(Thøc).ë ®©y nÕu ®em bãc c¸i thÇn bÝ ra ta thÊy cã nh÷ng h¹t nh©n hîp lý. PhËt gi¸o ®· ®­a vµo hÖ t­ t­ëng ViÖt Nam nh÷ng qua niªm biÖn chøng víi c¸c kh¸i niÖm ‘v« th­êng’, ‘v« ng·’ Cho thÊy phËt gi¸o nh×n sù vËt trong sù vËn ®éng biÕn ®æi liªn tôc kh«ng cã g× lµ trô l¹i m·i, kh«ng cã ai lµ tån t¹i m·i.Tuy nhËn thøc ®ã chØ nh×n thÊy c¸i biÕn ®æi mµ kh«ng nh×n thÊy c¸i æn ®Þnh t­¬ng ®èi, chØ thÊy ®­îc c¸i vËn déng mµ kh«ng thÊy ®­îc cña c¸i h×nh thøc vËn ®éng sÏ ®i ®Õn chiÒu h­íng bi quan bu«ng xu«i nh­ng mÆt kh¸c ph¶i thÊy nhËn thøc ®­îc nh­ vËy lµ còng cã chiÒu s©u, lµ thÊy ®­îc ph­¬ng diÖn c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn sù vËt. PhËt gi¸o ®Ò cËp ®Õn mèi nh©n duyªn ®Õn mèi quan hÖ nh©n qu¶, ®Õn viÖc xÐt sù vËt ph¶i tõ kÕt qu¶ t×m ra nguyªn nh©n vµ xem kÕt qu¶ nµy lµ nguyªn nh©n tõ kÕt qu¶ kh¸c trong mçi qua hÖ kh¸c. Trªn ®©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò mµ phËt gi¸o ®· ¶nh h­ëng ®Õn t­ duy ViÖt Nam gãp phÇn lµm nªn nh÷ng yÕu tè triÕt häc s©u xa trong thÕ giíi quan cña ng­êi Viªt Nam. Tuy vËy PhËt gi¸o còng cã nhøng h¹n chÕ, ¶nh h­ëng tiªu cùc nhÊt ®Þnh ®Õ t­ duy cña ng­êi viÖt nam chóng ta. PhËt gi¸o chØ thÊy c¸ nh©n con ng­êi mµ kh«ng thÊy x· héi con ng­êi, chØ thÊy cong ng­êi nãi chung mµ kh«ng thÊy con ng­êi cña giai cÊp ®èi kh¸ng nhau trong x· héi tr­íc ®©y, kh«ng thõa nhËn ®Êu tranh trong gia cÊp x· héi,do ®ã kh«ng thÊy ®­îc nguyªn nh©n khæ ¶i cña con ng­êi, kh«ng thÊy ®­îc sù cÇn thiÕt ph¶i chèng ¸p bøc, bãc lét v× thÕ qua niªm tõ bi b¸c ¸i trong mét sè tr­êng hîp bÊt lîi cho ®Êu tranh gi¶i phãng giai cÊp, chèng ¸p bøc. PhËt gi¸o kh«ng bµn tíi lÜnh vùc chÝnh trÞ, v× thÕ mçi khi nhµ s­ b­íc sang lÜnh vùc chÝnh trÞ-x· héi ph¶i sö dông c¸c t­ t­¬ng Nho hay L·o Trang.Nhµ s­ ViÔn Th«ng cho r»ng``Lßng d©n lµ gèc trÞ lo¹n``,trong ®ã``lßng d©n`` lµ kh¸i niÖm vµ t­ t­ëng cña nhµ nho; nhµ s­ §ç Ph¸t NhuËn nãi ( nÕu d­êng nèi v« vi ngù trÞ trong triÒu ®×nh th× n¬i n¬i sÏ t¾t chiÕn tranh) trong ®ã v« vi lµ kh¸i niÖm cña L·o- Trang mÆc dï kh¸i niÖm ®ã ®­îc gi¶ thÝch theo quan niªm nhµ PhËt. H¹n chÕ lín nhÊt cña phËt gi¸o ®èi víi t­ duy cña ng­êi viÖt nam lµ quan ®iÓm duy t©m thÇn bÝ .Quan ®iÓm nµy kh«ng h­íng ng­êi ta vµo hiÖn thùc mµ h­íng vµo qu¶ b¸o, h­íng vµo nghiÖp, vµo thÇn linh ®Ó mong ®­îc phï hé, ®é tr×.Vµ mét khi t­ duy nh­ vËy th× kh«ng cÇn kh¸m ph¸ t×m tßi, s¸ng t¹o vµ hµnh ®éng Tãm l¹i, PhËt gi¸o hoµ nhËp thµnh mét yÕu tè d©n téc nªn ®· thóc ®Èy b¸nh xe lÞch sö tiÕn lªn theo kh¶ n¨ng vµ vÞ trÝ cña PhËt gi¸o trong mèi quan hÖ víi c¸c dßng t­ t­ëng kh¸c ë tõng thêi ®iÓm lÞch sö cô thÓ.PhËt gi¸o ®· h­íng tíi c¸i ®Ñp, c¸i thiÖn vµ mang tinh thÇn yªu n­íc.Tinh ch©n, thiÖn,mÜ ®­îc thÓ hiÖn râ trong t­ t­ëng PhËt gi¸o ViÖt Nam. Bµi viÕt nµy ch­a thùc sù hoµn chØnh, cã thÓ cßn nhiÒu thiÕu sãt, t¸c gi¶ mong muèn sù gãp ý cña c¸c thÇy c« vµ c¸c b¹n ®Ó bµI viÕt ®­îc hoµnh chØnh h¬n.