Sông và Lũ Lụt

SOÂNG VAØ LUÕ A . SOÂNG: 1) Khaùi quaùt veà soâng: * Khaùi nieäm: - Soâng suoái laø nhöõng doøng nöôùc chaûy theo raõnh hay loøng maùng roõ raøng. Soâng thì coù loàng maùng to roäng vaø coù chieàu daøi thaät quan troïng so vôùi suoái. (Ñòa chaát cô sôû) - Soâng laø doøng nöôùc löu löôïng lôùn thöôøng xuyeân chaûy, coù nguoàn cung chuû yeáu laø töø caùc hoà nöôùc, töø caùc con suoái hay khe nuùi hay töø caùc con soâng nhoû hôn ôû nôi coù ñoä cao hôn, caùc nguoàn nöôùc coù ñöôïc do nöôùc möa (Wikipedia tieáng Vieät). * Nguoàn goác hình thaønh: - Khi möa rôi xuoáng maët ñaát hay tuyeát tan, moät phaàn ñöôïc thöïc vaät haáp thu roài boác hôi vaøo khoâng khí, moät phaàn boác hôi tröïc tieáp töø maët ñaát , phaàn khaùc thaám saâu xuoáng ñaát thaønh nöôùc ngaàm. Phaàn coøn laïi chaûy traøn treân maët ñaát seõ gom vaøo caùc loàng maùng töï nhieân goïi chung laø nöôùc chaûy doøng taïo ra soâng suoái. 2) Heä thoáng soâng:
2.1/ Löu vöïc: - Löu vöïc laø toaøn theå moät vuøng maø nôi ñoù suoái vaø phuï löu ñaõ tieáp nhaän ñöôïc moät löôïng nöôùc ñeå cung caáp cho soâng chính. Tuy nhieân, moãi phuï löu vaø suoái ñeàu coù moät phuï löu rieâng reõ. Moãi doøng chaûy laø moät nhaùnh nhoû nhaát cuûa moät phuï löu. Caùc phuï löu noái laïi taïo thaønh moät löu vöïc roäng lôùn. - Coù 5 kieåu löu vöïc chính: Heä thoáng soâng coù daïng hình nhaùnh caây (thuï traïng) (dendritic pattern): thöôøng gaëp ôû nhöõng vuøng ñaát ñaù coù khaùng söùc ñoàng ñeàu. Heä thoáng soâng coù daïng hình maïng löôùi (trellis pattern): ôû nhöõng vuøng ñaát ñaù xeáp thaønh lôùp vaø bò uoán neáp nhö caùt keát (sa thaïch) vaø dieäp thaïch, doøng nöôùc chaûy theo höôùng lôùp hay thaúng goùc vôùi höôùng lôùp, taïo neân moät heä thoáng soâng vôùi daïng hình maïng löôùi thaät ñaëc bieät. Heä thoáng soâng coù daïng hình tia (radial pattern): ôû caùc ñænh nuùi cao heä thoáng soâng phuï coù daïng hình tia ly taâm hay höôùng taâm.Ñaây laø kieåu maïng soâng phaùt trieån treân söôøn moät nuùi löûa môùi hình thaønh. Heä thoáng soâng coù daïng hình goùc (rectangular pattern): kieåu löu vöïc naøy phaùt trieån ôû neàn ñaù coù heä thoáng ñöôøng nöùt thaúng goùc nhau. Heä thoáng soâng coù daïng song song: trong khu vöïc neàn ñaù taïo moät trieàn doác, caùc soâng nhaùnh coù daïng song song vôùi nhau.
2.2/ Traéc dieän soâng: - Traéc dieän cuûa moät con soâng goàm coù 3 phaàn: thöôïng löu, trung löu vaø haï löu soâng. Thöôïng löu soâng: ñaây laø nôi soâng baét nguoàn, öùng vôùi thôøi kyø soâng treû. Nöôùc chaûy xieát, hoaït ñoäng xaâm thöïc dieãn ra raát maõnh lieät, ñaùy soâng ngaøy caøng ñöôïc ñaøo saâu, taïo ra hai bôø vaùch thaúng ñöùng, hôïp thaønh hình chöõ V. ÔÛ thöôïng löu soâng coù raát nhieàu gheành thaùc. Trung löu soâng: ñaây laø ñoaïn giöõa cuûa soâng, öùng vôùi giai ñoaïn soâng tröôûng thaønh. Ôû giai ñoaïn naøy, ñoä doác cuûa loøng soâng giaûm ñi nhieàu, nöôùc chaûy chaäm laïi, coù ít hay khoâng coù gheành thaùc. Soâng khoâng khôi saâu loøng nöõa maø ñaøo hai beân bôø môû roäng thung luõng soâng. Loøng soâng trôû neân uoán khuùc, doïc beân bôø ñoàng boài baét ñaàu hình thaønh. Haï löu soâng: laø phaàn cuoái cuûa con soâng hay moät ñoaïn soâng giaø. Ôû ñaây nöôùc chaäm laïi, soâng khoâng coøn söùc taøn phaù nöõa, maø chæ laéng tuï caùc loaïi vaät lieäu ñaõ vaän chuyeån. Thung luõng soâng trôû thaønh ñoàng baèng roäng lôùn. Loøng soâng uoán khuùc ngoaèn ngoeøo vaø khi ra ñeán bieån, soâng laïi ñöôïc phaân chia thaønh nhieàu nhaùnh thaùo nöôùc. Nöôùc soâng traûi roäng, gaàn nhö khoâng phaân bieät ñöôïc vaùch soâng. Ñoàng boài thaønh laäp chuû yeáu trong khu vöïc naøy. - Traéc dieän doïc theo loøng soâng ñöôïc bieåu dieãn baèng moät ñöôøng cong, vôùi ñoä doác thay ñoåi töø thöôïng löu ñeán haï löu soâng. Ban ñaàu, öùng vôùi khu vöïc thöôïng löu, ñoä doác haï nhanh choùng vaø sau ñoù giaûm daàn cho ñeán möïc thaáp nhaát, goïi laø möïc goác. Möïc goác cuûa moät con soâng töông öùng vôùi möïc bieån hay möïc nöôùc hoà maø con soâng ñoù ñoå vaøo.
3) Söï löu chuyeån cuûa doøng nöôùc treân soâng: 3.1/ Caùc nhaân toá töông taùc aûnh höôûng ñeán söï caân baèng cuûa doøng chaûy: - Löu löôïng (Discharge). - Löu toác (Velocity). - Taûi löôïng (Load). - Gradient. - Caáu truùc doøng chaûy hay ñoä khuùc khuyûu cuûa doøng chaûy (channel pattern). 3.2/ Chuyeån ñoäng cuûa doøng chaûy: - Chaûy taàng (laminar flow): ôû caùc ñoaïn soâng thaúng, ñaùy soâng trôn laùng, löu toác chaäm, nöôùc löu chuyeån thaønh lôùp song song. Moãi moät lôùp di chuyeån vôùi vaän toác khoâng ñoåi, lôùp naøy khaùc vôùi lôùp keá caän. Caùc lôùp seõ taùch ra quanh chöôùng ngaïi vaät vaø keát hôïp laïi ôû phía cuoái doøng. - Chaûy roái (turbulent flow): laø phöông thöùc chaûy chính cuûa doøng chaûy. Chaûy roái xuaát hieän khi gia toác gia taêng hoaëc ñaùy soâng goà gheà, ñöôøng ñi cuûa phaân töû nöôùc bò phaù vôõ khi gaëp phaûi doøng xoaùy. Khi löu toác chaûy quaù lôùn hoaëc loøng soâng coù nhieàu chöôùng ngaïi vaät, nöôùc seõ chuyeån töø caùch chaûy roái yeân laëng thaønh chaûy roái cuoán voøng.
3.3/ Löu löôïng, gradient, löu toác: * Löu toác: - Löu toác taïi moät vò trí cuûa doøng soâng laø ñoaïn ñöôøng maø nöôùc chaûy qua trong moät thôøi gian ñònh tröôùc (ñôn vò m/s). - Theo lyù thuyeát, löu toác taêng daàn ñeàu nhöng treân thöïc teá, löu toác phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá: Ñoä loài loõm (C) cuûa ñaùy soâng. Baùn kính (R) cuûa thieát dieän loøng soâng. Ñoä doác (I). - Coâng thöùc tính löu toác cuûa moät doøng soâng:
- Löu toác khoaûng töø 15 cm/s laø töông ñoái chaäm, Löu toác töông ñoái cao khi nöôùc chaûy töø 625 ñeán 750 cm/s, löu toác cao khi leân ñeán 10 m/s (1000 cm/s). * Gradient: - Gradient cuûa doøng chaûy laø khoaûng caùch thaúng ñöùng cuûa doøng chaûy ñoå xuoáng trong moät khoaûng caùch coá ñònh so vôùi doøng chaûy naèm ngang. VD: Thöôïng löu soâng Yaba (california – Myõ) khoaûng 20km, gradient trung bình 42 m/km. Thöôïng löu soâng Uncompahne (Colorado – Myõ) 6,5 km, gradient trung bình 66 m/km. - Söï giaûm gradient nôi haï nguoàn cuûa doøng soâng moät phaàn do giôùi haïn cuûa möùc ñoä xaâm thöïc (limitations of base level).
* Löu löôïng cuûa doøng nöôùc: - Laø löôïng nöôùc chaûy ngang qua thieát dieän taïi moät ñieåm cuûa doøng soâng trong moät giaây (ñôn vò laø m3/s). VD: Soâng ñoàng Nai coù löu löôïng trung bình ôû Taân Vaïn laø 910 m3/s. Löu löôïng toái thieåu vaøo muøa kieät laø 164 m3/s. Löu löôïng toái ña luùc luõ cao nhaát (chöa coù ñaäp Trò An) laø 2.863 m3/s. - Löu löôïng cuûa moät doøng soâng ñöôïc xaùc ñònh döïa vaøo 3 yeáu toá chieàu roäng loøng soâng, chieàu saâu loøng soâng vaø vaän toác nöôùc chaûy (löu toác).
Löu löôïng (m3/s) = chieàu roäng loøng soâng (m) x chieàu saâu loøng soâng (m) x löu toác (m/s). - Löu löôïng thay ñoåi khoâng chæ ôû nhöõng doøng chaûy khaùc nhau maø coøn thay ñoåi ngay trong moät doøng chaûy töø thôøi ñieåm naøy sang thôøi ñieåm khaùc, töø nôi naøy ñeán nôi khaùc trong tieán trình chaûy cuûa noù. - Löu löôïng coù xu höôùng gia taêng ôû cuoái doøng do coù nhieàu phuï löu caáp theâm nöôùc vaøo doøng chính. Luõ muøa xuaân coù theå laøm doøng chaûy taêng cao, hình thaønh doøng chaûy xieát döõ doäi. 3.4/ Bieåu ñoà thuûy löôïng: - Bieåu ñoà thuûy löôïng cuûa moät doøng soâng cho thaáy söï thay ñoåi cuûa löu löôïng qua thôøi gian. - Daïng bieåu ñoà thuûy löôïng cuûa nhöõng doøng chaûy khaùc nhau (ngay caû ôû nhöõng ñieåm khaùc nhau treân cuøng moät doøng) thay ñoåi theo caùc yeáu toá töï nhieân nhö toác ñoä thaám loïc, ñòa hình, ñòa chaát vaø lôùp phuû thöïc vaät. 4) Hoaït ñoäng cuûa doøng chaûy hay caùc qua trình soâng (river processes): 4.1/ Taùc duïng vaän chuyeån: - Trong khi di chuyeån, doøng soâng seõ mang ñi caùc vaät lieäu ôû ñaùy soâng, vaät lieäu do röûa troâi hai bôø, cuûa phuï löu hay cuûa caùc khoái. Caùc vaät lieäu naøy ñöôïc laéng ñoïng ôû ñích cuoái laø ñaïi döông. Löôïng vaät lieäu ñöôïc doøng soâng mang ñi ñöôïc goïi laø taûi troïng (load). Kích thöôùc haït toái ña maø soâng coù theå mang ñi laø tieâu chuaån duøng ñeå ñaùnh giaù naêng löôïng vaän chuyeån (competence). - Coù 3 phöông thöùc vaän chuyeån vaät lieäu: Hoøa tan trong nöôùc. Lô löûng trong nöôùc. Di chuyeån saùt ñaùy soâng. * Hoøa tan trong nöôùc: + Trong thieân nhieân hoaøn toaøn khoâng coù nöôùc tinh khieát. Möa rôi vaø thaám xuoáng ñaát, nöôùc hoøa tan caùc hôïp chaát coù trong ñaát. Trong khi di chuyeån, nöôùc seõ ngaám qua caùc khe nöùt, loã hoång, maïch quaëng trong ñaù goác vaø hoøa tan theâm caùc vaät chaát treân ñöôøng ñi cuûa noù. Cuoái cuøng, phaàn lôùn nöôùc naøy xuaát loä ôû caùc möïc thaáp hôn. + Löôïng vaät chaát hoøa tan trong nöôùc tuøy thuoäc vaøo thôøi gian, muøa vaø vò trí ñòa chaát. Vaät chaát hoøa tan ñöôïc ño baèng ñon vò moät phaàn trieäu (ppm). * Lô löûng trong nöôùc: + Caùc haït raén ñöôïc doøng xoaùy cuoán ñi theo doøng chaûy ôû traïng thaùi lô löûng. Quaù trình vaän chuyeån naøy bò khoáng cheá bôûi hai yeáu toá: söï cuoän xoaùy cuûa nöôùc vaø vaän toác tôùi haïn. + Chuyeån ñoäng xoaùy cuûa doøng roái di chuyeån theo caùc quyõ ñaïo, haït rôi vaøo doøng xoaùy seõ noåi leân vaø ôû traïng thaùi lô löûng cho ñeán khi vaän toác cuûa nöôùc xoaùy caân baèng hay lôùn hôn vaän toác tôùi haïn cuûa haït. + Vaän toác tôùi haïn gia taêng theo kích thöôùc cuûa caùc haït coù cuøng hình daïng vaø tæ troïng. + Do phöông thöùc lô löûng naøy, buøn vaø seùt ñöôïc phaân boá ñeàu treân ñaùy, coøn nhöõng haït lôùn hôn nhö caùt ñöôïc doøng xoaùy maïnh vaän chuyeån veà cuoái doøng vôùi soá löôïng lôùn trong ñôùi xaùo ñoäng nhaát. * Di chuyeån saùt ñaùy: + Ngöôïc vôùi taûi troïng hoøa tan vaø lô löûng, loaïi vaät lieäu doïc theo ñaùy soâng ñöôïc goïi laø traàm tích ñaùy (bed load). Caù loaïi vaät lieäu naøy thöôøng laø caùc loaïi caùt thoâ, saïn soûi naëng. + Caùc phaàn töû ñaùy naøy thöôøng di chuyeån theo 3 phöông thöùc sau: Nhaûy coùc (saltation). Laên troøn (rolling). Tröôït (slide).
4.2/ Söï xaâm thöïc: - Xaâm thöïc cô hoïc hay hieän töôïng baøo moøn laø do caùc loaïi vaät lieäu cöùng ñöôïc doøng nöôùc vaän chuyeån va chaïm chaø xaùt laøm moøn nhaün loøng soâng hay ñaù taûng ôû ñaùy soâng. - Söï baøo moøn coøn taïo ra ôû ñaùy soâng nhöõng hoá saâu (noài khoång loà). Caùc hoá naøy hình thaønh laø do ñaát ñaù caáu taïo ôû ñaùy soâng khoâng coù khaùng söùc ñoàng ñeàu, nôi naøo meàm thì bò doøng nöôùc khoeùt truõng xuoáng nhanh, saïn soûi do doøng nöôùc vaän chuyeån rôi vaøo trong ñoù, khi nöôùc chaûy nhanh ñaït ñeán löu toác 10 m/s trôû leân, saïn soûi naøy seõ bò xoay troøn ôû ñaùy truõng, baøo moøn bôø vaùch, laàn hoài taïo thaønh caùc hoá saâu coù daïng töông töï nhö nhöõng chieác noài to. - Noài khoång loà coù theå do caùc xoaùy nöôùc ôû treân maët ñaøo khoeùt ñaùy soâng taïo thaønh. - Ngoaøi caùc truõng saâu ôû ñaùy soâng coøn coù caùc truõng saâu taïo thaønh do nöôùc töø treân trieàn cao ñoå xuoáng, xoaùy maïnh vaøo neàn ñaù taïo thaønh. Loaïi truõng naøy thöôøng thaáy ôû chaân caùc gheành thaùc. 4.3/ Söï traàm tích: - Khi vaän toác doøng chaûy giaûm, thaáp hôn möùc caàn thieát ñeå giöõ vaät lô löûng, doøng chaûy baét ñaàu laéng ñoïng taûi troïng lô löûng cuûa noù. Söï traàm tích laø moät quaù trình choïn loïc. Tröôùc heát, caùc haït thoâ rôi xuoáng, sau ñoù vì vaän toác giaûm (naêng löôïng cuõng giaûm) caùc haït mòn hôn cuõng laéng ñoïng. 5) Caùc caûnh quan do soâng taïo ra: 5.1/ Caùc caûnh quan hình thaønh ôû khu vöïc thöôïng löu soâng: * Thaùc: - Ñaây laø moät trong caùc caûnh quan thuù vò. Tuy hoaït ñoäng heát söùc maïnh meõ nhö thöïc ra trong lòch söû cuûa doøng soâng, chuùng coù moät ñôøi soáng heát söùc ngaén nguûi. Thaùc ñöôïc hình thaønh do söï haï thaáp ñoä cao ñoät ngoät treân tieát dieän doïc cuûa doøng soâng. Söï haï thaáp ñoä cao naøy coù theå bieán maát theo thôøi gian.
* Gheành (rapid): - Gioáng nhö thaùc, gheành ñöôïc hình thaønh khi coù söï gia taêng ñoät ngoät veà ñoä doác cuûa loøng soâng, nhöng ôû gheành thì nöôùc khoâng ñoå maïnh xuoáng nhö thaùc. Ñoâi khi gheành ñöôïc phaùt trieån tröïc tieáp töø caùc thaùc coù tröôùc ñoù. 5.2/ Caùc caûnh quan hình thaønh ôû khu vöïc trung löu vaø haï löu soâng: * Khuùc uoán soâng (meander): - Vieäc hình thaønh khuùc uoán bao goàm caû hai quaù trình xaâm thöïc vaø tích tuï. Tröôùc heát, vaøi vaät caûn ñaõ höôùng doøng chaûy voøng moät beân bôø vaø doøng chaûy seõ ñoå maïnh vaøo bôø ñoái dieän, nôi coù doøng chaûy roái maïnh nhaát. Caùc vaät lieäu do soâng xaâm thöïc bôø ñöôïc mang veà phía haï löu, sau ñoù laéng ñoïng trong ñôùi chaûy roái giaûm ôû giöõa doøng soâng vaø vaøo phía trong cuûa khuùc uoán keá ñoù. Khi doøng soâng chaûy löôïng töø bôø naøy sang bôø kia, caùc khuùc uoán tieáp tuïc phaùt trieån baèng caùch xaâm thöïc ôû phía ngoaøi khuùc uoán vaø traàm tích ôû phía trong khuùc uoán. - ÔÛ khuùc uoán, soâng xaâm thöïc ngang vaø xaâm thöïc saâu laøm bôø di chuyeån ngang vaø xuoâi veà phía haï löu. Trong moät doøng chaûy uoán khuùc nhöõng nôi gaáp khuùc maïnh, doøng soâng seõ hình thaønh caùc ñoaïn soâng boû (cutoff), daáu veát khuùc uoán (meander scar) vaø hoà söøng traâu.
* Doøng chaûy phaân nhaùnh: - Treân caùc baõi boài, ñaëc bieät nôi coù soá löôïng lôùn vaät lieäu vuïn ñöôïc laéng ñoïng nhanh choùng, doøng soâng seõ hình thaønh moät heä thoáng doøng chaûy hoäi tuï vaø phaân kyø phöùc taïp giöõa loøng soâng. Heä thoáng naøy bò phaân caùch baèng caùc coàn caùt hay caùc cuø lao. Ñaây laø kieåu doøng soâng bò phaân nhaùnh. Moâ hình naøy phaùt trieån khi löu löôïng thay ñoåi maïnh vaø caùc bôø deã bò xaâm thöïc ñeå cung caáp taûi troïng lôùn cho doøng chaûy. Ñaây laø ñaëc tröng cuûa caùc vuøng quaït boài tích, traàm tích röûa troâi baêng haø vaø cuûa moät soá doøng chaûy raát giaøu phuø sa. - Noùi chung, ñoä doác cuûa doøng chaûy phaân nhaùnh cao hôn ñoä doác cuûa doøng chaûy uoán khuùc coù cuøng löu löôïng Ñaây döôøng nhö laø bieåu thò söï coá gaéng cuûa doøng soâng ñeå vaän chuyeån ñöôïc nhieàu phuø sa hôn.
 * Ñeâ thieân nhieân (Natural levees): - Ôû nhieàu baõi boài, nöôùc soâng naèm cao hôn ñaùy thung luõng vaø ñöôïc giöõ bôûi moät bôø vaùch baèng caùt vaø caùc vaät lieäu daïng boät goïi laø ñeâ thieân nhieân. Bôø ñeâ doác nheï töø ñænh veà phía vaùch thung luõng. Baõi boài thaáp hôn keát hôïp vôùi ñeâ thieân nhieân hình thaønh ñaàm laày cuõ (back swamp). Ñeâ ñöôïc hình thaønh trong muøa luõ luït khi nöôùc traøn bôø vaøo baõi boài. Doøng buøn naøy khoâng toàn taïi laâu khi vaän toác vaø söï xaùo troän cuûa noù giaûm ñoät ngoät, phuø sa lô löûng ñöôïc laéng ñoäng gaàn doøng soâng nhöng moät soá lôùn cuõng ñöôïc mang ñi xa hôn vaø laéng ñoïng ôû baõi boài. Caùc traàm tích naøy coù daïng moät caùi neâm höôùng muõi nhoïn ra khoûi soâng, laâu daàn thaønh ñeâ thieân nhieân coù chieàu cao giaûm daàn töø bôø soâng ra ngoaøi.
- Ôû khu vöïc tam giaùc chaâu soâng Mississippi, ñeâ thieân nhieân cao hôn ñaàm laày cuõ khoaûng töø 5 – 6 m. - Caùc ñeâ thieân nhieân cuõng coù moät yù nghóa nhaát ñònh trong vieäc ngaên hieän töôïng luõ. * Baõi boài: - Haàu heát caùc doøng soâng ñeàu coù baõi boài vieàn beân ngoaøi. Caùc baõi boài coù theå raát heïp (roäng chöøng vaøi m) cho ñeán raát roäng (haøng traêm km) nhö baõi boài soâng Mississippi. Baõi boài coù daïng raát phaúng, ñaëc bieät khi so vôùi ñoä doác cuûa hai vaùch thung luõng. Nhöng trong baõi boài coù nhieàu ñòa hình cheânh nhau chöøng vaøi m nhö caùc ñeâ thieân nhieân, daáu veát khuùc uoán vaø hoà söøng traâu. - Baõi boài ñöôïc hình thaønh do vaät lieäu cuûa soâng mang ñeán. Coù 2 loaïi traàm tích hình thaønh baõi boài: moät laø traàm tích boät, seùt vaø caùt do luõ luït traøn bôø mang vaøo laéng ñoïng ôû baõi boài. Loaïi naøy goïi laø traàm tích traøn bôø. Loaïi thöù hai laø traàm tích thoâ goàm cuoäi vaø caùt coù lieân quan tröïc tieáp ñeán loøng soâng. Caùc traàm tích naøy laø vaät lieäu laéng ñoïng ôû phía trong cuûa khuùc cong hay khuùc uoán cuûa soâng trong giai ñoaïn nöôùc kieät taïo thaønh caùc doi soâng caáu taïo baèng caùt vaø cuoäi, soûi. - Chuùng ta coù theå xem baõi boài laø moät yeáu toá traàm tích khoâng oån ñònh. Trong muøa luõ, doøng soâng taïo baõi boài ôû nhieàu nôi vaø cuõng ñoàng thôøi phaù huûy nhöõng baõi boài ôû nhöõng nôi khaùc. Nhö vaäy, baõi boài trôû thaønh choã toàn tröõ taïm thôøi cuûa vaät lieäu traàm tích. * Tam giaùc chaâu (Delta): - Khi doøng chaûy vaøo moät vuøng nöôùc lôùn yeân laëng, vaän toác vaø naêng löôïng vaän chuyeån bò giaûm nhanh choùng. Neáu coù ñuû löôïng phuø sa vaø neáu ñieàu kieän cuûa vuøng nöôùc tónh thích hôïp thì delta daàn ñöôïc hình thaønh. Doøng nöôùc chaûy qua tam giaùc chaâu bò phaân thaønh moät loaït caùc nhaùnh soâng toûa ra töø ñænh taïo thaønh tam giaùc chaâu. - Vaät lieäu traàm tích cuûa caùc soâng nhaùnh laéng ñoïng doïc doøng chaûy ôû ñaùy vaø vaùch cuûa chuùng ñöôïc döïng leân trong vuøng chung quanh ñoù laø luùc soâng nhaùnh thoaùt khoûi loøng soâng cuõ hình thaønh loøng soâng môùi. Quaù trình naøy cöù tei61p dieãn laøm cho tam giaùc chaâu phaùt trieån khoâng ngöøng. - Ôû möùc cuoái, caùc vaät lieäu traàm tích cuûa caùc soâng nhaùnh coù theå saép xeáp theo moät moâ hình nhaát ñònh: Vaät lieäu thoâ laéng ñoïng tröôùc hình thaønh moät loaït caùc lôùp xieân cheùo goïi laø taàng tröôùc (foreset bed). Vaät lieäu mòn hôn ñöôïc mang ñi xa hôn vaø laéng ñoïng ôû ñaùy bieån, hoà goïi laø taàng ñaùy (bottomset bed). Khi tam giaùc chaâu phaùt trieån xa daàn, doøng chaûy phaûi phaùt trieån ñöôøng ñi cuûa noù ra ngoaøi rìa tam giaùc chaâu, töø ñoù hình thaønh lôùp phuû goïi laø taàng treân (topset bed). - Tuy nhieân, raát ít tam giaùc chaâu coù daïng lyù töôûng nhö treân do nhieàu yeáu toá aûnh höôûng: caùc doøng haûi löu ven bôø, söï bieán ñoäng, ñoä neùn chaët cuûa traàm tích vaø söï luùn xuoáng cuûa voû traùi ñaát. - Tam giaùc chaâu laø yeáu toá ñaëc tröng cuûa nhieàu soâng lôùn treân theá giôùi nhö soâng nile, soâng Mississippi, soâng Mekong. * Quaït boài tích (Alluvial fan): - Töông töï nhö tam giaùc chaâu. Caùc quaït naøy ñaëc tröng cho vuøng khoâ haïn vaø baùn khoâ haïn nhöng chuùng cuõng coù theå hình thaønh ôû baát cöù khí haäu naøo neáu ñieàu kieän cho pheùp. - Quaït boài tích ñaùnh daáu söï giaûm naêng löôïng ñoät ngoät cuûa naêng löôïng vaän chuyeån cuûa doøng chaûy khi noù chuyeån töø nôi doác xuoáng vuøng baèng phaúng hôn, chaúng haïn nhö khi doøng soâng chaûy töø söôøn nuùi doác vaøo ñoàng baèng. - Khi vaän toác ñöôïc khoáng cheá, doøng chaûy yeáu daàn vaø baét ñaàu laéng ñoïng vaät lieäu traàm tích. Cuoái cuøng quaït ñöôïc hình thaønh coù ñoä doác gaàn vôùi ñoä doác cuûa doøng chaûy khi noù chaûy töø nuùi xuoáng. - Trong thôøi gian luõ luït, doøng chaûy ñoå traøn vaøo nôi thaáp hôn, dôøi ñöôøng ñi vaø seõ baét ñaàu söï laéng ñoïng. Söï rieáp dieãn cuûa quaù trình naøy laøm cho quaït boài tích lôùn daàn.
* Caùc theàm soâng: - Theàm soâng laø moät beà maët töông ñoái baèng phaúng chaïy doïc theo thung luõng soâng, vôùi bôø doác ngaén caùch noù vôùi baõi boài hay theám thaáp hôn. Theàm soâng laø di tích cuûa baõi boài cao tröôùc ñaây cuûa doøng chaûy. - Theàm xaâm thöïc vaø tích tuï (cut & fill) ñöôïc hình thaønh khi doøng chaûy ban ñaàu bò traàm tích laáp ñaày laøm cho soâng phaûi caét moät ñöôøng chaûy xuoáng möùc thaáp hôn. Nguyeân nhaân coù theå laø do vieäc thay ñoåi khí haäu daãn ñeán vieäc gia taêng taûi troïng hoaëc giaûm löu löôïng doøng nöôùc hay möïc ñaùy cô sôû cuûa doøng chaûy naâng leân, laøm giaûm ñoä doác taïo traàm tích. - Vì nhöõng lyù do treân, doøng chaûy bò ngheõn laïi, baõi boài ñöôïc naâng cao daàn, daãn ñeán tình traïng caân baèng bò xaùo troän, töø ñoù doøng chaûy baét ñaàu xaâm thöïc. Doøng chaûy caét saâu xuoáng loøng soâng, caét ngang qua caû caùc traàm tích môùi vöøa laéng ñoïng. Doøng chaûy môùi naèm thaáp hôn baõi boài cuõ vaø taïi ñaây doøng nöôùc tieáp tuïc xaâm thöïc ñeå hình thaønh baõi boài môùi. Laâu daàn, caùc di tích cuûa baõi boài cuõ coøn löu laïi nhö hai theàm ñöùng treân baõi boài môùi. Hai theàm naèm ñoái dieän nahu ôû cuøng moät ñoä cao goïi laø theàm ñoâi (paired terraces). Ñoâi khi soâng xaâm thöïc doïc hình thaønh theàm ñôn (unpaired terraces).
- Theàm soâng duø laø theàm ñôn hay theàm ñoâi ñeàu coù theå caét vaøo ñaù goác. Do vaäy, ngöôøi ta thöôøng gaëp ôû ñaùy theàm, treân ñaù goác moät lôùp caùt vaø cuoäi moûng. 6) Taùc ñoäng cuûa soâng ñoái vôùi xaõ hoäi loaøi ngöôøi: 6.1/ Taùc ñoäng tích cöïc: - Ñoái vôùi xaõ hoäi loaøi ngöôøi, caùc doøng soâng ñöôïc xem laø moät trong nhöõng nhaân toá hình thaønh neân neàn vaên minh nhaân loaïi, laø caùi noâi cuûa neàn vaên minh nhaân loaïi. Haàu heát caùc neàn vaên minh lôùn ñeàu phaùt trieån doïc theo caùc con soâng lôùn. VD: Neàn vaên minh Löôõng Haø. Neàn vaên minh Ai Caäp: hình thaønh ôû khu vöïc soâng Nile. Neàn vaên minh luùa nöôùc khu vöïc Ñoâng Nam AÙ: hình thaønh ôû khu vöïc soâng Mekong. Neàn vaên minh Trung Hoa: hình thaønh ôû khu vöïc 2 soâng Tröôøng Giang vaø Hoaøng Haø. Neàn vaên minh Aán Ñoä: hình thaønh ôû khu vöïc 2 soâng AÁn vaø soâng Haèng. - Caùc soâng laø moät trong nhöõng nguoàn cung caáp nöôùc ngoït (freshwater) chính cho hoaït ñoäng soáng vaø saûn xuaát cuûa con ngöôøi. Ngoaøi ra, caùc soâng coøn laø nguoàn cung caáp thöïc phaåm cho con ngöôøi (caùc loaøi thuûy saûn…). - Hoaït ñoäng boài tuï cuûa caùc doøng soâng taïo neân nhöõng ñoàng baèng chaâu thoå maøu môõ phuïc vuï cho saûn xuaát noâng nghieäp. - Caùc soâng coøn laø nôi sinh soáng cuûa nhieàu loaøi sinh vaät, taïo thaønh nhieàu heä sinh thaùi ña daïng vaø ñaëc saéc. - Caùc quaù trình soâng ñaõ taïo neân caùc caûnh quan voâ cuøng ñaëc saéc coù yù nghóa quan troïng trong hoaït ñoäng du lòch vaø nghieân cöùu. - Caùc doøng soâng coøn laø caùc tuyeán ñöôøng giao thoâng, bieân giôùi quoác gia… - Caùc doøng soâng coøn giöõ vai troø ñieàu hoøa thôøi tieát (nhieät ñoä, ñoä aåm , löôïng möa…) trong moät phaïm vi giôùi haïn nhaát ñònh. 6.2/ Taùc ñoäng tieâu cöïc: - Hoaït ñoäng xaâm thöïc cuûa soâng gaây neân hieän töôïng saït lôû ven bôø soâng, laøm hö haïi caùc coâng trình xaây döïng, ñe doïa ñeán tính maïng cuûa ngöôøi daân. - Hoaït ñoäng boài tuï khoâng ñuùng choã cuûa soâng ñoâi khi cuõng gaây neân trôû ngaïi cho vieäc giao thoâng ñöôøng soâng. - Gaây luõ luït phaù huûy muøa maøng, coâng trình xaây döïng, gaây thieät haïi veà nhaân maïng. B . LUÕ : 1) Khaùi nieäm veà luõ: - Luõ laø hieän töôïng nöôùc soâng daâng cao trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh, sau ñoù giaûm daàn. Trong muøa möa luõ, nhöõng traän möa töøng ñôït lieân tieáp treân löu vöïc soâng, laøm cho nöôùc soâng töøng ñôït noái tieáp nhau daâng cao, taïo ra nhöõng traän luõ trong soâng, suoái. - Vaøo caùc thaùng muøa möa coù caùc traän möa lôùn, cöôøng ñoä maïnh, nöôùc möa tích luyõ nhanh, neáu ñaát taïi choã ñaõ no nöôùc thì nöôùc möa ñoå caû vaøo doøng chaûy, deã gaây ra luõ. Khi luõ lôùn, nöôùc luõ traøn qua bôø soâng (ñeâ), chaûy vaøo nhöõng choã truõng vaø gaây ra ngaäp luït treân moät dieän roäng. - Luõ lôùn vaø ñaëc bieät lôùn nhieàu khi gaây ra nhöõng thieät haïi to lôùn veà ngöôøi vaø cuûa caûi. - Cha oâng ta ñaõ xeáp luõ, luït laø moät trong nhöõng loaïi thieân tai nguy hieåm nhaát. - Moät daïng khaùc cuûa luõ laø do hieän töôïng vôõ ñeâ, hay ñaäp chöùa nöôùc hình thaønh luõ. 2) Caùc ñaëc tröng cuûa luõ: Möïc nöôùc : laø ñoä cao cuûa maët nöôùc trong soâng tính töø moät ñoä cao chuaån naøo ñoù kyù hieäu laø H (cm). Löu toác doøng vaø gradient cuûa doøng. Löu löôïng nöôùc: laø löôïng nöôùc chaûy qua moät maët caét ngang soâng trong moät ñôn vò thôøi gian, kyù hieäu Q (m3/s). Chaân luõ leân: laø luõ baét ñaàu leân (möïc nöôùc baét ñaàu daâng cao khi löu löôïng nöôùc baét ñaàu taêng leân) Ñænh luõ : laø möïc nöôùc hay löu löôïng nöôùc cao nhaát trong moät traän luõ. Chaân luõ xuoáng: laø luõ ruùt xuoáng thaáp nhaát xaáp xæ baèng luùc baét ñaàu luõ leân. Thôøi gian luõ leân: laø khoaûng thôøi gian töø chaân luõ leân ñeán ñónh luõ. Thôøi gian luõ xuoáng: laø khoaûng thôøi gian töø ñænh luõ ñeán chaân luõ xuoáng. Cöôøng suaát luõ (m/h): laø söï bieán ñoåi cuûa möïc nöôùc trong moät ñôn vò thôøi gian. 3) Nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán ñoä lôùn (cöôøng ñoä) cuûa luõ: * Ñoä thaám loïc cuûa caùc loaïi vaät lieäu vaø ñaát beà maët: Moãi loaïi ñaát ñaù ñeàu coù ñoä xoáp vaø ñoä thaám loïc khaùc nhau. Ñaát coù ñoä xoáp vaø ñoä thaám cao seõ cho pheùp moät löôïng nöôùc lôùn thaám loïc thaät nhanh xuoáng saâu. Neáu ñaát ñaù ít thaám thì tyû leä thaám loïc thaáp, tyû leä nöôùc chaûy treân beà maët gia taêng. * Ñòa hình: ñòa hình coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán tyû leä cuûa löôïng nöôùc beà maët. Khi trieàn coù ñoä doác cao nöôùc chaûy traøn treân beà maët gia taêng vaø chæ coù moät löôïng nöôùc thaät nhoû ngaám xuoáng. Do yeáu toá ñòa hình, ta thaáy luõ ôû khu vöïc thöôïng löu vaø haï löu soâng cuõng coù nhöõng ñaëc ñieåm khaùc nhau: LUÕ ÔÛ THÖÔÏNG LÖU SOÂNG - Chæ xaûy ra trong moät khu vöïc khoaûng naêm möôøi kilomet doïc theo moät doøng suoái hay caùc soâng nhoû ôû khu vöïc ñoài nuùi cao. - Thôøi gian xaûy ra raát nhanh choùng. - Nguyeân nhaân: do caùc côn möa to khu vöïc thöôïng löu soâng, hay do söï vôõ ñaäp cuûa hoà chöùa nöôùc - Löôïng nöôùc quaù lôùn ñoå aäp xuoáng soâng gaây neân hieän töôïng traøn bôø, nhöng sau ñoù nhanh choùng ruùt xuoáng haï löu. - Gradient doøng chaûy raát cao, löu toác doøng chaûy lôùn. - Haäu quaû: do söùc chaûy maõnh lieät neân luõ coù theå cuoán troâi nhaø cöûa, laøm saït lôû ñöôøng saù, hö haïi caùc coâng trình xaây döïng, gaây thieät haïi veà nhaân maïng nhieàu hôn luõ ôû haï löu soâng. LUÕ ÔÛ HAÏ LÖU SOÂNG - Xaûy ra ôû moät phaïm vi töông ñoái roäng: ôû khu vöïc moät doøng soâng hay khaép khu vöïc chaâu thoå cuûa heä thoáng soâng. - Thôøi gian xaûy ra daøi hôn luõ ôû thöôïng nguoàn. - Nguyeân nhaân: coù theå laø do haäu quaû cuaû nhöõng traän möa to keùo laø nhieàu ngaøy trong moät khu vöïc roäng lôùn, ñoâi khi laø do tuyeát tan hay do söï keát hôïp giöõa möa vaø tuyeát tan. - Löôïng nöôùc lôùn traûi treân moät dieän tích roäng do caùc soâng bò ngheõn ñaày nöôùc. - Gradient doøng chaûy raát thaáp, löu toác doøng chaûy thaáp. - Haäu quaû: laøm chìm ngaäp moät khu vöïc roäng lôùn, gaây hö haïi neàn moùng coâng trình, ngaäp uùng caùc khu vöïc canh taùc, gaây thieät haïi veà nhaân maïng ít hôn luõ ôû thöôïng nguoàn. * Thaûm thöïc vaät cuõng laø moät trong caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán luõ: - Caây coû taïo ra raøo caûn ñoái vôùi nöôùc chaûy traøn laøm chaäm söï di chuyeån cuûa nöôùc, laøm giaûm tyû leä nöôùc ñoå vaøo soâng suoái. - Reã caây laøm cho ñaát tôi xoáp, gia taêng ñoä thaám laøm tyû leä nöôùc thaám loïc taêng leân, töø ñoù laøm giaûm tyû leä nöôùc beà maët. - Caây coû cuõng haáp thu moät löôïng nöôùc lôùn caàn cho söï taêng tröôûng. Ñoù cuõng laø moät trong nhöõng yeáu toá laøm giaûm löôïng nöôùc ñaùng keå ñoå vaøo soâng suoái sau traän möa to. * Vieäc khai phaù ñoàng luõ vaø quaù trình ñoâ thò hoùa. * Caùc yeáu toá caân baèng khaùc: luõ luït to ôû moät soá khu vöïc tuøy theo muøa hay laø haäu quaû cuûa söï thay ñoåi thôøi tieát. 3) Aûnh höôûng cuûa caù hoaït ñoäng nhaân sinh ñoái vôùi luõ: 3.1/ Vieäc khai thaùc ñoàng luõ: * Nguyeân nhaân laøm bieán ñoåi ñoàng luõ: - Ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån, daân soá taêng nhanh neân caàn coù nhieàu ñaát ñeå troàng troït, ñaùp öùng nhu caàu löông thöïc cho ngöôøi daân. Ñaát ñoàng luõ laïi raát phì nhieâu vì haèng naêm luõ luït ñem phuø sa veà boài ñaép. Hôn nöõa ôû ñoàng luõ coù beà maët roäng lôùn neân caùc coâng trình xaây döïng nhaø ôû, kho taøng, ñöôøng xaù thuaän lôïi vaø raát reû tieàn. Chính vì theá neân chaúng maáy choác nhieàu thaønh phoá, trang traïi moïc leân khaép nôi ôû khu vöïc ñoàng luõ, laøm cho noù maát ñi vai troø ñieàu hoøa löôïng nöôùc dö thöøa trong muøa möa. Nhaát laø nhöõng naêm coù möa nhieàu seõ taïo ra luõ luït nghieâm troïng, laøm maát ñi taøi saûn vaø sinh maïng cuûa nhieàu ngöôøi. * Hieåm hoïa do söï phaùt trieån ñoàng luõ: - Söï phaùt trieån ñoàng luõ seõ daãn ñeán hai haäu quaû nguy hieåm sau: Taêng löôïng nöôùc vaø tæ leä nöôùc chaûy traøn ôû beà maët. Laøm giaûm ñoä thaám vaø ñoä xoáp cuûa dieän tích maët ñaát. ( 2 yeáu toá naøy ñaõ daãn ñeán söï taêng möùc ñoä nguy hieåm cuûa caùc côn luõ. - Ngoaøi ra, vieäc xaây döïng nhieàu coâng trình ôû khu vöïc ñoàng luõ cuõng laøm gia taêng chieàu cao cuûa luõ. Vì xaây döïng chieám moät theå tích töông ñöông vôùi löôïng nöôùc tröôùc ñaây noù chaûy vaøo neân laøm chieàu cao möïc nöôùc gia taêng töông öùng. 3.2/ Quaù trình ñoâ thò hoùa: - Vieäc xaây döïng thaønh phoá keùo theo söï hình thaønh caùc vuøng phuï caän coù aûnh höôûng lôùn ñeán doøng chaûy vaø möùc ñoä nguy hieåm cuûa luõ. - Heä thoáng ñöôøng traûi nhöïa, caùc khoái beâ toâng seõ gaây caùc aûnh höôûng sau: Nöôùc ngaám xuoáng taàng nöôùc ngaàm giaûm trong khu vöïc coù beà maët bò coâng trình xaây döïng che phuû. Löu toác doøng vaø löôïng nöôùc treân maët taêng. Möïc nöôùc döôùi ñaát haï vì söï thaám loïc giaûm. - Aûnh höôûng treân doøng chaûy ñöôïc theå hieän ôû caùc yeáu toá: Thôøi gian treã giöõa löôïng möa vaø ñænh luõ ruùt ngaén vì nöôùc chaûy nhanh vaø nöôùc ngaàm xuoáng ñaát ít. Ñænh luõ cao hôn vì doøng chaûy mang nhieàu nöôùc hôn trong khoaûng thôøi gian ngaén vì loøng soâng saïch vaø thaúng. Löu löôïng cô baûn cuûa doøng chaûy thaáp hôn vì nguoàn cung caáp cho nöôùc döôùi ñaát giaûm. ( Haäu quaû chung cuûa söï thay ñoåi naøy laø doøng chaûy ñoät ngoät coù löu löôïng cô baûn thaáp vaø ñænh luõ cao, thôøi gian ngaén. 4) Caùc bieän phaùp phoøng choáng luõ nguy hieåm: 4.1/ Coâng taùc döï baùo vaø quy hoaïch: - Baèng phöông phaùp thoáng keâ ñôn giaûn, chuùng ta coù theå döï ñoaùn ñöôïc quy moâ cuûa moät traän luït. Phöông phaùp naøy bao goàm caùc soá lieäu veà löu löôïng doøng chaûy thu thaäp ñöôïc ít nhaát trong 10 naêm. Tröôùc heát, ta leân danh saùch löu löôïng cöïc ñaïi moãi naêm, keá ñoù tieán haønh saép xeáp löu löôïng cöïc ñaïi töø lôùn nhaát ñeán nhoû nhaát vaø ñaùnh soá löu löôïng lôùn nhaát laø soá 1. keá ñoù tính toaùn chu kyø luït baèng coâng thöùc:
(Vôùi R: chu kyø luõ; N laø soá naêm cuûa soá lieäu; M laø cöôøng ñoä.) - Trong quaù trình quy hoaïch vaø thieát keá caàu ñöôøng, caùc coâng trình xaây döïng, ngöôøi thieát keá caàn xem xeùt khaû naêng xaûy ra luõ trong quaù trình thieát keá. - Khi thieát keá hay quy hoaïch, khoâng ñöôïc vì tieát kieäm chi phí xaây döïng ban ñaàu maø chæ xem xeùt aûnh höôûng cuûa luõ ñeán coâng trình moät caùch lyù töôûng. 4.2/ Thöïc hieän caùc bieän phaùp nhaèm traùnh khoâng laøm thay ñoåi khaû naêng ñieàu tieát nöôùc cuûa ñoàng luõ: - Tieán haønh di dôøi caùc coâng trình, nhaø ôû ra khoûi khu vöïc naøy. - Leân keá hoaïch höôùng doøng luõ theo moät höôùng khaùc ít thieät haïi hôn, toå chöùc phoøng choáng khu vöïc caàn ñöôïc baûo veä. 4.3/ Laøm hoà giöõ nöôùc: - Ñeå traùnh luõ nguy hieåm xaûy ra ôû caùc khu vöïc naèm doïc theo doøng soâng, ngöôøi ta xaây döïng hoà chöùa nöôùc. Hoà naøy laø moät boàn roäng giöõ moät löôïng nöôùc to khi coù möa laøm giaûm löôïng nöôùc chaûy vaøo soâng. - Hoà thöôøng ñöôïc xaây döïng ôû vuøng maø tröôùc ñoù ñaõ khai thaùc khoaùng saûn bò boû hoang. Thoâng thöôøng baèng caùch ñaép ñaäp ñaát ngaên nöôùc ôû nôi ñaát ít coù giaù trò söû duïng. Hôn nöõa khu vöïc xaây hoà khoâng laøm bieán ñoåi moâi tröôøng caân baèng cuûa doøng soâng. 4.4/ Khôi doøng: - Laø caùch laøm thay ñoåi doøng soâng veà löu toác hoaëc löu löôïng hoaëc caû hai, keát quaû laø nöôùc nhanh choùng thoaùt ñi. - Môû roäng vaø veùt saâu loøng soâng, ñaëc bieät laø nhöõng nôi ñaát yeáu deã bò xaâm thöïc, bôø soâng seõ bò saït lôû, ñaùy soâng nhanh choùng bò caïn ñi. - Caàn gia coá bôø soâng vöõng chaéc. - Ñaøo nhöõng ñoaïn soâng môùi caét qua khuùc uoán ñeå laøm soâng chaûy thaúng trôû laïi ôû caùc khuùc quanh co, giuùp thoaùt nöôùc nhanh hôn. 4.5/ Heä thoáng ñeâ ñieàu: - Ñeå traùnh nöôùc luõ leân cao traøn ngaäp moät soá khu vöïc, ngöôøi ta ñaép ñeâ ôû hai bôø soâng ñeå ngaên chaën. - Taän duïng heä thoáng ñeâ töï nhieân. - Ñeâ giöõ nöôùc ôû loøng soâng khoâng cho traøn vaøo ñoàng luõ, tuy nhieân haäu quaû laø nöôùc seõ doàn veà phía haï löu nhanh choùng. Khi löu löôïng nöôùc soâng quaù lôùn seõ daãn ñeán tình traïng luõ luït nguy hieåm ôû haï löu. 4.6/ Bieän phaùp khaùc: - Bieän phaùp troàng röøng, caûi taïo röøng. Khoanh nuoâi phuïc hoài röøng nôi coù theå taùi sinh. Troàng röøng nôi ñaát troáng ñoài troïc. - Chung soáng vôùi luõ. 5) Luõ luït ôû Vieät nam: 5.1/ Phaân loaïi: - Nöôùùc ta naèm ôû vuøng khí haäu nhieät ñôùi aåm, gioù muøa neân luõ do möa sinh ra bao goàm caùc loaïi sau: Luõ treân caùc soâng, suoái vöøa vaø nhoû: xaõy ra trong thôøi gian ngaén vaø thöôøng laø luõ queùt. Luõ treân caùc soâng lôùn: xaõy ra trong thôøi gian daøi, toác ñoä luõ chaäm. Luõ tieåu maõn, luõ sôùm, luõ chính vuï, luõ cuoái vuï. - Ngoaøi ra caên cöù vaøo möùc nöôùc ñænh luõ, ngöôøi ta chia ra caùc loaïi luõ sau: Luõ nhoû, luõ vöøa. Luõ lôùn. Luõ ñaëc bieät lôùn. Luõ lòch söû. 5.2/ Muøa luõ: - Vuøng Baéc boä: muøa luõ töø thaùng 5,6 ñeán thaùng 9,10. Taây Baéc vaø Ñoâng Baéc thöôøng xaûy ra vaøo thaùng 5 keát thuùc thaùng 9. Soâng Hoàng vaø caùc nhaùnh soâng lôùn: soâng Ñaø, Thao, Loâ xaûy ra vaøo thaùng 6 keát thuùc vaøo thaùng 10, cao nhaát vaøo thaùng 7,8. - Baéc Trung Boä: töø thaùng 6,7 ñeán thaùng 10,11. - Nam Trung Boä: keùo daøi töø thaùng 10-12. - Taây Nguyeân: thaùng 6, 7 ñeán 11 xaõy ra ôû baéc Taây Nguyeân Thaùng 8,9 ñeán 12 ôû trung Taây Nguyeân. Thaùng 7-11 ôû Nam Taây Nguyeân. - Ñoâng vaø Taây Nam Boä: xaûy ra vaøo thaùng 7-11. 5.3/ Nguyeân nhaân: - Các hình thế gây mưa lũ: * Trên lưu vực sông Hồng: những hình thế thời tiết chủ yếu gây ra mưa lũ thường là: dải hội tụ nhiệt đới, cao áp Thái Bình Dương, xoáy thuận nhiệt đới (bão, áp thấp nhiệt đới), không khí lạnh,… * Các lưu vực sông Miền Trung: gồm 3 loại chính Bão, áp thấp nhiệt đới hoặc bão, áp thấp nhiệt đới kết hợp với không khí lạnh: không khí lạnh kết hợp với áp thấp nhiệt đới, bão, áp thấp dải hội tụ nhiệt đới,… Dải hội tụ nhiệt đới kết hợp với không khí lạnh hoặc các hình thế khác. * Trên lưu vực sông MêKông: hàng năm từ tháng 5 lưu vực sông Mêkông chịu ảnh hưởng ngày càng tăng của gió mùa tây nam, mang ẩm từ biển đến, mạnh nhất vào các tháng 8, 9,10. do các hoạt động nhiễu động của thời tiết như dải hội tụ nhiệt đới đặc biệt là bão ở biển đông gây mưa lớn ở phía Tây Trường Sơn dẫn đến lũ ở sông Mêkông. 5.4/ Dieãn bieán: * Mieàn Baéc: Lũ, lụt ở đồng bằng Bắc Bộ là hậu quả của các đợt mưa trên lưu vực của 2 hệ thống sông Hồng và sông Thái Bình. Lũ lớn nhất của sông Hồng xuất hiện sớm nhất vào ngày 09/07/1964 và xuất hiện muộn nhất vào ngày 13/09/1979, nhưng có trên 50% lũ xuất hiện vào tháng 8. Ngoài ra ngập lụt ở đồng bằng Bắc Bộ còn ảnh hưởng đến hệ thống đê. * Mieàn Trung: Do độ dốc lớn sông ở miền Trung ngắn, đồng bằng thấp, cửa tiêu thoát hẹp hoặc không thuận. Các tuyến đường sắt, đường bộ cắt ngang qua hướng chảy tạo nên những đường ngăn lũ kết hợp với mưa lớn từng đợt nên lũ tập trung nhanh, có mưa là có lũ. Lũ lên nhanh nhưng rút chậm do ảnh hưởng thuỷ triều và các đường ngăn lũ nên ngập lụt rất sâu ở các vùng đồng bằng hẹp đông dân cư. * Mieàn Nam: - ĐBSCL là một vùng bằng phẳng, có thể phân thành 4 vùng. Dải đất cao ven biển đông (Bến Tre, Trà Vinh, Sóc Trăng, Bạc Liêu): độ cao trung bình 2-3m có nhiều sông chạy qua nhưng không bị ngập lụt do lũ sông. Vùng trũng đồng Tháp Mười (Phía tả sông Tiền từ Bắc Tiền Giang đến biên giới Việt Nam-Campuchia): độ cao mặt đất trên 2m nơi thấp 0.5m xung quanh được bao bọc bởi bờ biển Gò Công, bờ sông Tiền và thềm đất cũ đông nam bộ nên thường xuyên bị ngập lụt. Vùng Tứ Giác Long Xuyên (nằm phía hữu sông Hậu phía trên rạch Cái Sắn): có độ cao mặt đất thấp và dốc nghiêng từ bờ sông Hậu sang vịnh Kiên Giang nên thường xuyên ngập lụt. Vùng đất thấp và chua mặn U Minh – Cà Mau: có độ cao thấp xong do sát mặt biển nên bởi ngập lụt bởi nước sông và chỉ bị ngập mặn. 5) Luõ queùt: - Luõ queùt laø moät hieän töôïng thieân tai coù tính chaát vaø ñaëc ñieåm khaùc bieät laø luõ dieãn bieán nhanh, mang tính baát thaàn vaø khoác lieät, moãi traän xaûy ra treân moät dieän heïp vaø phaïm vi taùc ñoäng cuõng heïp hôn luõ soâng. - Neáu möa lôùn, nöôùc möa laïi bò tích luyõ bôûi caùc tröôùng ngaïi vaät nhö ñaát ñaù, caây coái cho ñeán khi löôïng nöôùc vöôït quaù söùc chòu ñöïng cuûa vaät chaén, phaù vôõ vaät chaén, aøo xuoáng caáp taäp (raát nhanh), cuoán theo ñaát ñaù, caây coái vaø queùt ñi moïi vaät coù theå queùt theo doøng chaûy thì ñöôïc goïi laø luõ queùt (hay luõ oáng), thöôøng dieãn ra raát nhanh, khoaûng 3-6 giôø. - Luõ queùt xaûy ra baát ngôø, nhanh, coù söùc taøn phaù lôùn ôû caùc löu vöïc nhoû. Tieáng Anh luõ laø flood, luõ queùt laø flash flood (flash laø vuït hieän roài taét), tieáng Trung Quoác luõ laø "hoàng thuyû", nghóa laø "nöôùc lôùn". - Trong moät soá tröôøng hôïp noù coù söùc taøn phaù khuûng khieáp vaø trôû thaønh thaûm hoaï töï nhieân, nhö traän luõ queùt naêm 1998 ôû thò xaõ Lai chaâu (cuõ) ñaõ xoaù soå caû baûn Möôøng Lay vaø khu vöïc thò xaõ. Luõ thöôøng xaûy ra ôû vuøng nuùi, nôi coù ñòa hình ñoài nuùi cao xen keõ vôùi thung luõng vaø soâng suoái thaáp. - Luõ queùt taïm thôøi coù theå phaân chia laøm 3 loaïi: + Luõ gaây ra do möa ñòa phöông, taäp trung lôùn ôû caùc löu vöïc töï nhieân (haàu nhö chöa coù taùc ñoäng cuûa con ngöôøi); + Luõ gaây ra do möa lôùn treân caùc löu vöïc ñaõ chòu taùc ñoäng maïnh cuûa caùc hoaït ñoäng kinh teá cuûa con ngöôøi laøm maát oån ñònh hay phaù vôõ caân baèng sinh thaùi löu vöïc (thay ñoåi lôùp phuû, cheá ñoä doøng chaûy, löôïng tröõ hay caùc ñaëc tính löu vöïc…); + Luõ gaây ra do thaùo, vôõ thình lình moät löôïng nöôùc tích do vôõ ñaäp chaén hay caùc ñaäp giöõ nöôùc, caùc ñaäp baêng... - Luõ queùt thöôøng gaây hoaï cho caùc soâng nhoû vaø vöøa nhöng ít ñoái vôùi soâng lôùn. Ôû caùc löu vöïc soâng suoái nhoû mieàn nuùi, nôùi coù ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå hình thaønh luõ queùt nhö: ñòa hình chia caét, ñoä doác löu vöïc vaø ñoä doác long soâng/suoái lôùn, ñoä oån ñònh cuûa lôùp ñaát treân beà maët löu vöïc yeáu do quaù trình phong hoùa maïnh, lôùp phuû thöïc vaät bò taøn phaù… ôû nhöõng nôi naøy, khi möa lôùn, taäp trung trong moät thôøi gian ngaén thì xaûy ra luõ queùt.