Tình hình Đông Ti-Mo “Quốc gia trẻ nhất thế giới”

Cã thÓ nãi cuéc ®êi «ng Gót-ma-« g¾n liÒn víi sè phËn ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cho §«ng Ti-mo kÓ tõ khi vïng ®Êt nµy trë thµnh mét tØnh cña In-®«-nª-xi-a 17/06/1976. Trong khi ®ã «ng A-man-ran dï ®· cã 9 ngµy lµm tæng thèng Céng hoµ D©n chñ §«ng Ti-mo song uy tÝn ¶nh h­ëng chÝnh trÞ vÉn kh«ng thÓ so s¸nh víi «ng G¸t-mao. Sù thÊt b¹i cña «ng A-man-ran cã thÓ thÊy tr­íc khi trong cuéc bÇu cö Quèc héi lËp hiÕn ®Çu tiªn th¸ng 8/2001, ®¶ng cña «ng chØ giµnh ®­îc vÎn vÑn cã 8% sè phiÕu bÇu. XuÊt hiÖn tr­íc èng kÝnh Ca-mª-ra truyÒn h×nh trong lÔ khai m¹c bÇu cö, «ng A-man-ran tuyªn bè thùc thµ r»ng «ng tham gia øng cö ch¼ng qua chØ lµ ®Ó giµnh 440 ngh×n cö tri §«ng Ti-mo cã c¬ héi lùa chän mµ th«i. Víi t­ c¸ch lµ tæng thèng cña G¸t-mao sÏ “chñ tr× buæi lÔ long träng chÝnh thøc tuyªn bè §«ng Ti-mo trë thµnh quèc gia ®éc lËp vµo ngµy 20/05/2002 víi sù hiÖn diÖn cña nhiÒn quan kh¸ch quèc tÕ, trong ®ã ®¸ng chó ý lµ Tæng thèng In-®«-nª-xi-a cña Su-c¸c-n«-pu-ti Mª-ga-o¸t-ti” (bµi võa dÉn). NiÒm phÊn khÝch giµnh ®­îc ®éc lËp cña ng­êi d©n §«ng Ti-mo ®­êng nh­ ®· l¾ng dÞu tr­íc nh÷ng nçi lo toan cuéc sèng th­êng nhËt. Lµ l·nh tô cña phong trµo ®Êu tranh giµnh ®éc lËp §«ng Ti-mo, nh­ng cã rÊt nhiÒu ng­êi ®Æt ra c©u hái liÖu «ng G¸t-mao sÏ l·nh ®¹o ®Êt n­íc nh­ thÕ nµo trong buæi s¬ khai nµy. Tuy cã nguån tµi nguyªn dÇu löa ®¸ng gi¸, song phÇn lín d©n sè §«ng Ti-mo mï ch÷ vµ sèng d­íi møc nghÌo khæ. Kh«ng Ýt ng­êi d©n §«ng Ti-mo håi hép tr«ng chê «ng G¸t- mao ®­a ra khÈu hiÖu “t¨ng tr­ëng kinh tÕ lµ ­u tiªn hµng ®Çu” mµ «ng cam kÕt khi tranh cö tæng thèng. Cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp kÐo dµi còng g©y ra nh÷ng chia rÏ kh«ng Ýt ë §«ng Ti-mo. NhiÒu lùc l­îng phong trµo ®Êu tranh ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë §«ng Ti-mo trong nh÷ng n¨m qua nay ®· trë thµnh nh÷ng lùc l­îng ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ ë §«ng Ti-mo. Lµ mét ®Êt n­íc chØ cã kho¶ng 800 ngh×n d©n song §«ng Ti-mo l¹i cã tíi 16 chÝnh ®¶ng tham gia bÇu cö Quèc héi n¨m 2001. C¸c ®¶ng ph¶i chÝnh trÞ theo xu h­íng ®a d¹ng lµ tÝn hiÖu cho thÊy sù s«i ®éng cña chÝnh tr­êng §«ng Ti-mo trong t­¬ng lai. Sau bao nhiªu n¨m th¨ng trÇm vµ biÕn thiªn, §«ng Ti-mo còng ®· hoµn thµnh thñ tôc cuèi cïng ®Ó trë thµnh mét quèc gia ®éc lËp míi ë khu vùc §«ng Nam ¸. Kh«ng chØ ng­êi d©n §«ng Ti-mo mµ c¸c n­íc §«ng Nam ¸ ®ang hy väng, ®iÒu ®ã sÏ gióp chÊm døt mét ®iÓm nãng kÐo dµi, mang l¹i m«i tr­êng æn ®Þnh vµ hîp t¸c cho c¶ khu vùc. III. §«ng Ti-mo – quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi §«ng Ti-mo tuyªn bè ®éc lËp, nhµ n­íc non trÎ §«ng Ti-mo ra ®êi. R¹ng s¸ng ngµy 20/05/2002 t¹i Di-li, Chñ tÞch quèc héi §«ng Ti-mo Ph.Gu-tª-ret ®· tuyªn bè thµnh lËp n­íc Céng hoµ D©n chñ §«ng Ti-mo tr­íc sù chøng kiÕn cña hµng chôc ngh×n ng­êi d©n §«ng Ti-mo vµ c¸c quan kh¸ch n­íc ngoµi. L¸ cê ba mµu ®en-®á-vµng cña §«ng Ti-mo ®­îc kÐo lªn thay cê cña LHQ. Tæng th­ ký LHQ C«-phi-an-na, kho¶ng 13 nguyªn thñ quèc gia, trong ®ã cã Tæng thèng In-®«-nª-xi-a Su-c¸c-n«-pu-ti Me-ga-o¸t-ti vµ h¬n 600 ®¹i biÓu cña 92 quèc gia ®· tíi Di-li chøng kiÕn lÔ tuyªn bè ®éc lËp cña quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi “Thñ t­íng Ma-ri-an-ca-ti-ri ®· tuyªn bè thµnh lËp chÝnh phñ gåm 24 thµnh viªn. Quèc héi cña §«ng Ti-mo häp phiªn ®Çu tiªn phª chuÈn ®¬n xin gia nhËp LHQ do Tæng thèng Gót-ma-« vµ thñ t­íng Ma-ri-an-ca-ti-ri tr×nh”(bµi “§«ng Ti-mo tuyªn bè ®éc lËp”, b¸o “Nh©n D©n”, sè ra ngµy 21/01/2002). §«ng Ti-mo, thµnh viªn thø 190 cña LHQ. Ngµy 23/03/2002 Héi ®ång B¶o an LHQ “ChÊp thuËn ®¬n xin gia nhËp LHQ cña §«ng Ti-mo ®ång thêi th«ng qua nghÞ quyÕt 1414 ®Ò nghÞ §¹i héi ®ång LHQ (Gåm 189 thµnh viªn) kÕt n¹p §«ng Ti-mo lµ thµnh viªn thø 190 cña LHQ”(bµi võa dÉn). 3. §«i nÐt vÒ cuéc ®êi vµ ho¹t ®éng cña Tæng thèng §«ng Ti-mo Xa-na-na G¸t-mao. Tæng thèng §«ng Ti-mo Xa-na-na G¸t-mao sinh ngµy 20/06/1946 t¹i ThÞ trÊn Ma-na-tu-l« (C¸ch phÝa ®«ng cña Thñ phñ Di-li 50km) Xa-na-na G¸t-mao lµ con thø trong gia ®×nh 9 anh em. «ng theo häc 4 n¨m t¹i Chñng viÖn dßng tªn C«ng gi¸o ë §a-rª n»m trªn ®Ønh ®åi nh×n xuèng thµnh phè Di-li. N¨m 1962, «ng tho¸t ly gia ®×nh lªn thñ phñ Dili theo häc vµ trë thµnh nhµ b¸o vµ trùc tiÕp chøng kiÕn c¶nh qu©n ®éi Bå §µo Nha rêi khái §«ng Ti-mo vµo n¨m 1974 “N¨m 1974 trë vÒ Di-li, Thñ phñ §«ng Ti-mo hîp t¸c cïng «ng Ra-m«-sª Hèt-ta, ng­êi ®­îc gi¶i th­ëng Nobel ®Ó s¸ng lËp tê b¸o N¸c-r«-ma. Th¸ng 8/1975 sau cuéc ®¶o chÝnh d©n sù x¶y ra ë LÝt-bon, Bå §µo Nha buéc rót khái §«ng Ti-mo. Tõ ®Çy §«ng Ti-mo trë thµnh tØnh thø 27 cña In-®«-nª-xi-a vµ “Xa-na-na G¸t-mao b¾t ®Çu tham gia tÝch cùc phong trµo ®Êu tranh giµnh l¹i quyÒn ®éc lËp cho §«ng Ti-mo” (bµi “Vµi nÐt vÒ §«ng Ti-mo – quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi hiÖn nay”, K.N, b¸o “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn”, sè ra ngµy 03/06/2002). Cuèi n¨m 1992 Xa-na-na G¸t-mao bÞ nhµ tr¸ch chøc §«ng Ti-mo b¾t giam vµ kÕt ¸n 20 n¨m tï giam, ®Õn n¨m 1999 v× cã nh÷ng biÕn ®éng lín trªn chÝnh tr­êng In-®«-nª-xi-a «ng ®­îc th¶ tù do vµ lµ mét du kÝch ho¹t ®éng tÝch cùc nhÊt cho phong trµo giµnh quyÒn tù trÞ cho §«ng Ti-mo”. Ngoµi sù nghiÖp ho¹t ®éng chÝnh trÞ Tæng thèng Xa-na-na G¸t-mao cßn ®­îc gäi lµ mét chÝnh kh¸ch cã nhiÒu tµi ba, lµ nhµ ngo¹i giao th¹o nhiÒu ngo¹i ng÷. 4.T×nh h×nh kinh tÕ - chÝnh trÞ §«ng Ti-mo sau ngµy ®éc lËp. 4.1. Kinh tÕ Ra ®êi trong bèi c¶nh nÒn kinh tÕ khëi ®Çu tõ sè 0, §«ng Ti-mo ®øng tr­íc nhiÒu khã kh¨n: “Theo ®iÒu tra cña LHQ cã tíi h¬n 40% trong sè 800 ngh×n c«ng d©n §«ng Ti-mo ®ang sèng d­íi møc nghÌo khæ víi thu nhËp kho¶ng 0,55 USD/ngµy” (bµi “Quan hÖ In-®«-nª-xi-a – §«ng Ti-mo cßn nhiÒu gia gãc”, Anh Ph­¬ng, b¸o “Søc khoÎ vµ ®êi sèng”, sè ra ngµy 15/06/2002). Ngay sau khi ®¾c cö tæng thèng Xa-na-na G¸t-mao tuyªn bè ®Æt ­u tiªn hµng ®Çu x©y dùng vµ kiÖn toµn bé m¸y nhµ n­íc ®Ó ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ sau nhiÒu n¨m chiÕn tranh. Sau thêi ®iÓm t¸ch khái In-®«-nª-xi-a, th¸ng 8/1999, kinh tÕ §«ng Ti-mo bÞ suy gi¶m tíi 40%/. B¸o c¸o míi ®©y cña ch­¬ng t×nh ph¸t triÓn LHQ (UNDP) cho thÊy: “§©y lµ quèc gia nghÌo nhÊt Ch©u ¸ vµ lµ mét trong 20 quèc gia nghÌo nhÊt thÕ giíi” (bµi “Quèc gia nhá tr­íc nh÷ng vÊn ®Ò lín”, Hång Anh, b¸o “Nh©n D©n”, sè ra ngµy 18/05/2002). MÆc dï cßn nhiÒu khã kh¨n vÒ kinh tÕ nh­ng §«ng Ti-mo ®ang ®øng tr­íc nhiÒu vËn häi vµ mét trong nh÷ng vËn héi Êy lµ sù ñng hé cña céng ®éng Quèc tÕ: “Sù cøu gióp hÇu nh­ duy nhÊt ®èi víi chÝnh phñ cña «ng G¸t-mao, lµ “bÇu s÷a” tµi trî trÞ gi¸ 360 triÖu USD mµ c¸c nhµ tµi trî Quèc tÕ cam kÕt viÖn trî cho §«ng Ti-mo trong ba n¨m ®Çu tiªn kÓ tõ khi quèc gia ®éc lËp” (bµi “§«ng Ti-mo quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi”, D­¬ng Hµ, b¸o “Quèc tÕ”, sè 21 ra ngµy 23/05/2002). H¬n n÷a tuy lµ quèc gia nghÌo song §«ng Ti-mo cã tiÒm n¨ng kinh tÕ biÓn, dÇu má vµ khÝ thiªn nhiªn “§«ng Ti-mo cã thÓ thu nhËp tõ dÇu má Ýt nhÊt lµ 3,2 tû USD trong mét n¨m trong thêi gian 17 n¨m kÓ tõ n¨m 2002, §«ng Ti-mo cßn cã má khÝ thiªn nhiªn Gê-rÝt, S¨n-rai cã thÓ thu 36 tû USD tõ n¨m 2009 ®Õn n¨m 2050” (bµi “Tranh giµnh lîi nhuËn tõ biÓn §«ng Ti-mo”, Ph­¬ng B×nh, b¸o “Quèc tÕ”, sè ra ngµy 13/07/2002). Tuy nhiªn theo c¸ch ¨n chia hiÖn nay §«ng Ti-mo chØ thu ®­îc 8 tû USD. Søc hÊp dÉn cña “vµng §en” trªn biÓn Ti-mo tõ l©u ®· thu hót nhµ cÇm quyÒn In-®«-nª-xi-a vµ èt-xtr©y-li-a vµo mét cuéc tranh chÊp quyÕt liÖt. C«ng ty dÇu má Ti-mo (Petrotimov) nhËn quyÒn chuyÓn nh­îng vïng biÓn Ti-mo tõ Bå §µo Nha n¨m 1974. Vïng khai th¸c chung réng 62.000 km2 lµ kÕt qu¶ tho¶ thuËn gi÷a hai chÝnh phñ hai n­íc In-®«-nª-xi-a vµ èt-xtr©y-li-a n¨m 1979. Theo tho¶ thuËn nµy hai bªn cïng th¨m dß, khai th¸c vµ s¶n phÈm ®­îc chia ®«i. Sau khi In-®«-nª-xi-a rót khái §«ng Ti-mo, víi sù dµn xÕp cña LHQ, c¸c bªn liªn quan ®· ®¹t ®­îc mét tho¶ thuËn, theo ®ã nhµ cÇm quyÒn Di-li ®­îc h­ëng 90% thu nhËp tõ má dÇu nµy. §èi víi Gê-rÝt S¨n-rai n»m trong khu vùc khai th¸c chung, theo tho¶ thuËn §«ng Ti-mo ®­îc 18% lîi nhuËn. ViÖc khai th¸c má dÇu khæng lå nµy vµ c¸c má dÇu kh¸c t¹i biÓn Ti-mo tõ khi vïng l·nh thæ §«ng Ti-mo t¸ch khái In-®«-nª-xi-a tõ th¸ng 10/1999 ®Ó trë thµnh mét quèc gia riªng trë thµnh vÊn ®Ò g©y tranh c·i nhiÒu h¬n gi÷a c¸c n­íc liªn quan §«ng Ti-mo vµ èt-xtr©y-li-a ®Òu muèn giµnh phÇn lîi nhuËn vÒ m×nh. C¸c chuyªn gia luËt ph¸p cho r»ng nÕu tiÕn hµnh th­¬ng l­îng ph©n ®Þnh l·nh h¶i thËt sù nghiªm tóc th× hÇu hÕt má G.S¨n-rai sÏ n»m trong l·nh h¶i §«ng Ti-mo chø kh«ng ph¶i chØ 20% nh­ ®· chia. Tr­íc nh÷ng d­ luËn trªn, dù lÔ ®éc lËp cña §«ng Ti-mo vµ tham dù lÔ ký tho¶ thuËn khai th¸c dÇu má ë biÓn §«ng Ti-mo, Thø tr­ëng èt-xtr©y-li-a G.H«-o¸t cè g¾ng xoa dÞu d­ luËn n­íc chñ nhµ, trÊn an r»ng “Kho¶n ph©n chia lîi nhuËn c«ng b»ng sÏ b¶o ®¶m quyÒn lîi l©u gµi cña quèc gia §«ng Ti-mo non trΔ (bµi võa dÉn). “Theo tho¶ thuËn ký ngµy 20/05/2002 §«ng Ti-mo vµ èt-xtr©y-li-a t¹o ra mét khu vùc khai th¸c chung víi 90% lîi nhuËn thuéc vÒ §«ng Ti-mo, 10% thuéc vÒ èt-xtr©y-li-a. §«ng Ti-mo sÏ nhËn ®­îc kho¶n lîi nhuËn 6 tû ®« la èt-xtr©y-li-a tõ má dÇu vµ khÝ ®èt Bay-u Un-dan trong liªn doanh kÐo dµi 20 n¨m”. Tuy nhiªn theo phô lôc cña tho¶ thuËn liªn quan má dÇu G.S¨n-rai cã tr÷ l­îng lín h¬n, th× §«ng Ti-mo vÉn chØ ®­îc 18% lîi nhuËn. Bé tr­ëng Ngo¹i giao §«ng Ti-mo H.Ra-mo-se Hèt-ta hy väng èt-xtr©y-li-a cuèi cïng sÏ nh­îng cho n­íc «ng phÇn lîi nhuËn lín h¬n tõ më dÇu G.S¨n-rai. Nh­ng ng­êi d©n §«ng Ti-mo kh«ng nÐn næi bÊt b×nh. C¸c quan chøc ký hiÖp ®Þnh trong phßng häp th× bªn ngoµi trung t©m th­¬ng m¹i hµng tr¨m ng­êi §«ng Ti-mo ph¶n ®èi gay g¾t, ®ßi èt-xtr©y-li-a “chÊm døt hµnh ®éng ¨n c¾p dÇu má”. B¸o “Thêi ®¹i” cã viÕt èt-xtr©y-li-a l­u ý: “ChÝnh phñ §«ng Ti-mo ®· c¶nh c¸o r»ng n­íc nµy sÏ tiÕn hµnh cuéc chiÕn kh«ng khoan nh­îng ®Ó ®ßi t¨ng thªm phÇn lîi nhuËn dÇu löa vµ khÝ ®èt t¹i vïng biÓn Ti-mo giÇu cã”. 4.2. ChÝnh trÞ Sau khi ®éc lËp, §«ng Ti-mo chän Di-li lµm thñ ®« (Thñ phñ cña §«ng Ti-mo tr­íc ®©y). Ng«n ng÷ chÝnh thøc lµ tiÕng Bå §µo Nhµ, In-®«-nª-xi-a, Anh vµ tiÕng Te-tum. T«n gi¸o gåm 92% d©n são theo ®¹o Thiªn chóa, 4% Tin lµnh, 2% Håi gi¸o vµ mét sè t«n gi¸o nhá bÐ kh¸c. TiÒn tÖ sö dông lµ ®ång ®« la Mü (USD). §¬n vÞ hµnh chÝnh cña §«ng Ti-mo gåm cã 13 huyÖn, 62 x· vµ 442 lµng. VÒ thÓ chÕ chÝnh trÞ quèc gia nµy tuyªn bè” “Thùc hiÖn chÕ ®é Céng hoµ nghÞ viÖn. §øng ®Çu nhµ n­íc lµ Tæng thèng nh­ng quyÒn lùc l¹i tËp trung chñ yÕu vµo Héi ®ång lËp ph¸p hay cßn gäi lµ Quèc héi” (bµi “Vµi nÐt vÒ §«ng Ti-mo – quèc gia trÎ hiÖn nay”, K.N, b¸o “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn” cè ra ngµy 03/06/2002). MÆc dï quèc gia nhá nh­ng l¹i cã rÊt nhiÒu ®¶ng ph¶i nhÊt lµ trong thêi gian võa qua: “Cã Ýt nhÊt 15 ®¶ng ph¶i chÝnh trÞ ®­îc ra ®êi trªn c¬ së quan hÖ dßng hä, lîi Ých côc bé, trong são nµy chØ cã ®¶ng FRETILIN lµ ®¶ng chÝnh trÞ lín nh­ng l¹i kh«ng ñng hé triÖt ®Ó chiÕc ghÕ cña Tæng thèng Xa-na-na G¸t-mao (bµi võa dÉn). V× vËy cuéc khñng ho¶ng chÝnh trÞ trong t­¬ng lai ë §«ng Ti-mo vÉn cã thÓ x¶y ra. Do bèi c¶nh lÞch sö phøc t¹p, m©u thuÉn néi bé gi÷a c¸c thÕ lùc chÝnh trÞ ë §«ng Ti-mo cßn hÕt søc s©u s¾c. Lùc l­îng ñng hé cho §«ng Ti-mo s¸p nhËp vµ In-®«-nª-xi-a tuy bÞ thÊt b¹i nh­ng nhiÒu ng­êi trong sè hä vÉn ch­a s½n sµng chÊp nhËn chÝnh quyÒn míi. H¬n n÷a hiÖn nay cã kho¶ng 70 ngh×n ng­êi tÞ n¹n §«ng Ti-mo vÉn cßn tiÕp tôc sèng trong c¸c l¸n tr¹i däc khu vùc biªn giíi §«ng Ti-mo mµ vÉn ch­a chÞu ®­a ra quyÕt ®Þnh sÏ trë vÒ §«ng Ti-mo hay trë thµnh c«ng d©n In-®«-nª-xi-a. “Trong khi d­ luËn ë §«ng Ti-mo tá ra lo ng¹i chÝnh nh÷ng lùc l­îng tÞ n¹ trªn lµ mÇm mèng cña mèi ®e do¹, g©y mÊt æn ®Þnh trong t­¬ng lai ë §«ng Ti-mo” (bµi “§«ng Ti-mo tuyªn bè ®éc lËp”, P.C.H, b¸o “Tin tøc”, sè 499 ngµy 18/05/2002). ¦u tiªn tr­íc m¾t cña chÝnh phñ §«ng Ti-mo lµ b»ng mäi gi¸ cè gi÷ æn ®Þnh chÝnh trÞ, kªu gäi hoµ gi¶i, hoµ hîp d©n téc. Tæng thèng Xa-na-na G¸t-mao ®· c«ng khai tuyªn bè r»ng «ng sÏ kh«ng ®em ra xÐt xö nh÷ng qu©n nh©n cïng nh÷ng ng­êi cã liªn quan ®Õn c¸c vô ®Ëp ph¸ sau ngµy 30/08/1999. 5. C¨ng th¼ng trong quan hÖ In-®«-nª-xi-a - §«ng Ti-mo §óng nh­ nhËn ®Þnh cña c¸c nhµ ph©n tÝch t¹i thêi ®iÓn §«ng Ti-mo tuyªn bè ®éc lËp, mÆc dï hai nhµ l·nh ®¹o Mª-ga-o¸t-ti vµ G¸t-mao ®· cã nh÷ng cö chØ hoµ gi¶i nh­ng trong t­¬ng lai quan hÖ gi÷a In-®«-nª-xi-a vµ n­íc l¸ng giÒng §«ng Ti-mo vÉn ph¶i ®èi ®Çu víi nhiÒu vÊn ®Ò phøc t¹p “C¨ng th¼ng ®Çu tiªn b¾t nguån tõ sù viÖc Ngo¹i tr­ëng In-®«-nª-xi-a M. Guy-ra-phu-da tuyªn bè n­íc nµy ph¶i l¾ng l¹i ¸c tµi s¶n cña hä bÞ kÑt l¹i t¹i §«ng Ti-mo ®ång thêi tiÕp tôc tr× ho·n chuyÕn th¨m Gia-c¸c-ta cña tæng thèng Xa-na-na G¸t-mao, dù ®Þnh vµo ngµy 06/06/2002” (bµi “Quan hÖ In-®«-nª-xi-a vµ §«ng Ti-mo cßn nhiÒu gai gãc”, Anh Ph­¬ng, b¸o “Søc kháe vµ ®êi sèng, ra ngµy 15/06/2002). §©y lµ lÇn thø hai ph¸i In-®«-nª-xi-a ®×nh ho·n chuyÕn th¨m cña «ng X. G¸t-mao víi lý do ch­a thÝch hîp. Theo lÞch tr×nh, tæng thèng Xa-na-na G¸t-mao ®Õn th¨m chÝnh tøhc In-®«-nª-xi-a tõ ngµy 29 ®Õn ngµy 31/05/2002 nh­ng phÝa In-®«-nª-xi-a ®· th«ng b¸o t¹m thêi ®×nh ho·n v× lý do lÔ t©n. Trong khi d­ luËn t¹i Gia-c¸c-ta cho r»ng viÖc hai lÇn ®×nh ho·n chuyÕn th¨m cña Tæng thèng Xa-na-na G¸t-mao tõ phÝa In-®«-nª-xi-a cho thÊy lùc l­îng chÝnh trÞ kh«ng muèn thõa nhËn nhµ n­íc §«ng Ti-mo ®éc lËp cßn tån t¹i. Ngoµi vÊn ®Ò tµi s¶n “ViÖc håi h­¬ng hµng chôc ngµn ng­êi §«ng Ti-mo khái c¸c tr¹i tÞ n¹n ë §«ng Nu-sa Ten-ga-ra, an ninh biªn giíi vµ kÕt qu¶ qu¶ phiªn toµ xÐt xö c¸c quan chøc In-®«-nª-xi-a bÞ c¸c buéc nh©n quyÒn t¹i §«ng Ti-mo n¨m 1999 nh­ nh÷ng chiÕc gai nhän trong mèi quan hÖ hai n­íc” (bµi “C¨ng th¶ng trªn quan hÖ §«ng Ti-mo ®ang t¨ng lªn”, L.T, b¸o “Tin tøc”, sè ra ngµy 05/06/2002). Trong khi ngµy 03/06/2002 tæ hîp truyÒn th«ng èt-xtr©y-li-a ABC ph¸t ®i b×nh luËn cho r»ng Tæng thèng In-®«-nª-xi-a Mª-ga-o¸t-ti Su-c¸c-n« Pu-ti ®­îc thÕ giíi ca ngîi v× ®· tham dù lÔ ®éc lËp cña §«ng Ti-mo. MÆc dï trong n­íc nhiÒu quan chøc theo ®­êng lèi d©n téc chñ nghÜa cøng rÊng trong quèc héi. In-®«-nª-xi-a ®ang yªu cÇu bµ Mª-ga-o¸t-ti ®iÒu trÇn tr­íc c¬ quan hµnh ph¸p ®Ó gi¶i thÝch t¹i sao bµ nhËn lêi ®Õn Di-li bÊt chÊp sù ph¶n ®èi cña Uû ban ®èi ngo¹i bµ quèc phßng cña quèc héi. Mét sè nghÞ sÜ mang nÆng t­ t­ëng d©n téc ®· ph¶n øng rÊt tiªu cùc tr­íc quan ®iÓm cña ngo¹i tr­ëng §«ng Ti-mo Gi«-sª Ra-mèt Hèt-ta vho r»ng §«ng Ti-mo mÊt nhiÒu h¬n sè tµi s¶n cña In-®«-nª-xi-a ®Ó l¹i v× sù ph¸ ho¹i cã chñ t©m cña In-®«-nª-xi-a tr­íc, trong vµ sau sù kiÖn cuocä bá phiÕu vÒ quy chÕ §«ng Ti-mo ngµy 30/08/1999 “DÊu hiÖu míi nhÊt vÒ sù c¨ng th¼ng gi÷a hai n­íc lµ hµnh ®éng qu©n sù cña qu©n ®éi In-®«-nª-xi-a ®èi víi §«ng Ti-mo trong chuyÕn th¨m cña bµ Mª-ga-o¸t-ti khi qu©n ®éi In-®«-nª-xi-a ®­a 6 chiÕc tµy chiÕn (4trong sè 6 tµu ®ã kh«ng ®­îc mêi ®Õn) ®Õn Dili víi danh nghÜa hç trî lùc l­îng In-®«-nª-xi-a ë khu vùc biªn giíi T©y Ti-mo” (bµi ®· dÉn). 6. ChÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña §«ng Ti-mo VÒ chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i tæng thèng X.G¸t-mao cam kÕt “X©y dùng quan hÖ tèt ®Ñp víi c¸c n­íi l¸ng giÒng, chñ tr­¬ng g¸c l¹i qu¸ khø v­íi n­í l¸ng giÒng cËn kÒ In-®«-nª-xi-a, coi quan hÖ hai n­íc lµ “quan hÖ ®Æc biÖt”, l·nh thæ,l·nh h¶i, tranh chÊp tµi s¶n hîp t¸c v¨n ho¸ gi¸o dôc, tranh thñ sù ñng hé vÒ tinh thÇn vµ vËt chÊt cña In-®«-nª-xi-a vµ èt-xtr©y-li-a ®Ó héi nhËp c¸c tæ chøc khu vùc vµ Quèc tÕ. §«ng Ti-mo cã kÕ häc ghi nhËp hiÖp häi c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ (ASEAN) vµ më 6 ®¹i sø qu¸n ®Çu tiªn t¹i In-®«-nª-xi-a, èt-xtr©y-li-a, Bå §µo Nha, Ma-lai-xi-a, BØ vµ Mü” (bµi “Quèc gia nhá tr­íc nh÷ng vÊn ®Ò lín”, Hång H¹nh, b¸o “Nh©n D©n”, sè ra ngµy 18/12/2002). 6.1 Quan hÖ víi In-®«-nª-xi-a Do vÞ trÝ ®Þa lý vµ qu¸ tr×nh lÞch sö ®Æc biÖt, ®èi víi §«ng Ti-mo. In-®«-nª-xi-a lµ n­íc l¸ng giÒng cÇn kÒ, cã thÓ ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn t×nh h×nh nhiÒu mÆt c¶u §«ng Ti-mo. “§«ng Ti-mo coi quan hÖ víi In-®«-nª-xi-a lµ mét ­u tiªn chiÕn l­îc, mong muèn khÐp l¹i qu¸ khø, x©y dùng quan hÖ l¸ng giÒng h÷u nghÞ vío In-®«-nª-xi-a, trªn nguyªn t¾c t«n träng lÉn nhau, cïng cã lîi, cïng tån t¹i hoµ b×nh, s½n sµng ®èi tho¹i ®Ó gi¶i quyÕt bÊt ®ång vµ t¨ng c­êng hîp t¸c gi÷a hai n­íc. §«ng Ti-mo ®· cam kÕt kh«ng can thiÖp vµo c«ng viÖc näi bæ cña In-®«-nª-xi-a, kh«ng ñng hé c¸c lùc l­îng ly khai t¹i tØnh A-ce vµ Pa-pua trong bèi c¶nh c¸c n­íc ®· tõng ñng hé §«ng Ti-mo, ®Æc biÖt lµ c¸c n­íc ph­¬ng T©y vµ NGOS ®ang chuyÓn chó ý sang vÊn ®Ò ly khai t¹i In-®«-nª-xi-a” (“TTXVN”, sè ra ngµy 21/06/2002). Bé tr­ëng ngo¹i giao §«ng Ti-mo Gi«-sª Ra-mèt Hèt-ta ®· nhiÒu lÇn kªu gäi chÊm døt “chÝnh s¸ch ®µn ¸p” t¹i A-ce vµ Pa-pua, thËm chÝ ph¶n ®èi Mü vµ èt-xtr©y-li-a phôc håi quan hÖ qu©n sù víi In-®«-nª-xi-a. Víi t©m lý, ng­êi §«ng Ti-mo vÉn hËn thï In-®«-nª-xi-a kh¸ s©u s¾c, muèn thùc sù ®éc lËp vµ kh¸c biÖt víi In-®«-nª-xi-a. NhiÒu quan chøc §«ng Ti-mo khong t¸n thµnh chñ tr­¬ng thóc ®Èy quan hÖ víi In-®«-nª-xi-a. Lùc l­îng d©n qu©n §«ng Ti-mo th©n In-®«-nª-xi-a t¹i T©y Ti-mo lµ nguy c¬ tiÒm tµng ®e do¹ an ninh cña §«ng Ti-mo. Ngoµi ra cßn 55 ngh×n ®Õn 70 ngh×n ng­êi tÞ n¹n §«ng Ti-mo t¹i In-®«-nª-xi-a. Biªn giíi hai n­íc ch­a ph©n ®Þnh râ rµng còng lµ mét nguy c¬ g©y mÊt æn ®Þnh chÝnh trÞ cho §«ng Ti-mo. §èi víi In-®«-nª-xi-a, quan hÖ §«ng Ti-mo lµ vÊn ®Ò hÕt søc phøc t¹p vµ nh¹y c¶m vÒ chÝnh trÞ v× §«ng Ti-mo lµ nçi ®au, lµ bµi häc chÝnh trÞ cña In-®«-nª-xi-a. Tr¸i víi quan ®iÓm cña chÝnh phñ Mª-ga-o¸t-ti, phÇn lín c¸c chÝnh ®¶ng, c¬ quan lËp ph¸p, lùc l­îng qu©n ®éi, c¶nh s¸t vµ mét bé phËn c«ng chóng vÉn b¹i héi chøng t©m lý cña n­íc lín “b¹i trËn”, kh«ng chÊp nhËn nhµ n­íc §«ng Ti-mo ®éc lËp, kh«ng th©n thiÖn víi §«ng Ti-mo. Do søc Ðp néi bé, vµo phót chãt, In-®«-nª-xi-a ®· huû bá chuyÔn th¨m cña Tæng thèng Xa-na-na G¸t-mao dù ®Þnh vµo ngµy 29/05/2002. Mét sè NghÞ sÏ vÊn tiÕp tôc ®ßi bµ Mª-ga-o¸t-ti ra ®iÒu trÇn vÒ chuyÕn th¨m §«ng Ti-mo v­a qua. Cã tin tæ chøc “Phong trµo A-cª tù do” (GAM) ®· cö ng­êi sang §«ng Ti-mo nghiªn cøu ph­¬ng ph¸p giµnh ®éc lËp tõ In-®«-nª-xi-a. Mét sè nhãm ly khai In-®«-nª-xi-a cßn cã ý ®å hîp nhÊt T©y Ti-mo víi §«ng Ti-mo thµnh nhµ n­íc §¹i Ti-mo “Ti-mo R©y-a”. ý ®å thµnh lËp §¹i Ti-mo lµ kh«ng thÓ coi th­êng vµ hoµn toµn bÊt lîi cho In-®«-nª-xi-a. ChÝnh phñ In-®«-nª-xi-a ®· c«ng nhËn “§«ng Ti-mo lµ nhµ n­íc ®éc lËp cã chñ quyÒn. VÒ l©u dµi In-®«-nª-xi-a sÏ theo ®uæi chÝnh s¸ch x©y dùng quan hÖ l¸ng giÒng tèt víi §«ng Ti-mo, g¾n liÒn víi t¨ng c­êng quan hÖ gi÷a c¸c n­íc T©y vµ T©y Nam Th¸i B×nh D­¬ng, kh«ng ®Ó §«ng Ti-mo nghiªng vÒ phÝa Mü, èt-xtr©y-li-a vµ Ph­¬ng T©y” (“TTXVN” sè ra ngµy 04/08/2002). Nh­ng In-®«-nª-xi-a hiÖn gÆp nhiÒu khã kh¨n vÒ kinh tÕ, kh«ng thÓ viÖn trî, ®Çu t­ nhiÒu cho §«ng Ti-mo. Quan hÖ hai n­íc cßn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè Quèc tÕ vµ trong n­íc, tr­íc hÕt lµ néi bé hai n­íc. ChÝnh phñ §«ng Ti-mo hoµn toµn míi, ch­a thÓ thùc sù ®éc lËp trong thi hµnh chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i. ChÝnh phñ Mª-ga-o¸t-ti kh«ng ph¶i lµ chÝnh quyÒn m¹nh, t×nh h×nh chÝnh trÞ In-®«-nª-xi-a ch­a æn ®Þnh. Tr­íc m¾t hai n­íc cßn nhiÒu bÊt ®ång “ChØ míi ký kÕt ®­îc hiÖp ®Þnh vÒ quan hÖ dÞch vô B­u ®iÖn, cµn hµng lo¹t vÊn ®Ò quan träng kh¸c ch­a gi¶i quyÕt nh­ ph©n ®Þnh l·nh h¶i, l·nh thæ tµi s¶n cña In-®«-nª-xi-a t¹i §«ng Ti-mo, ng­êi tÞ n¹n vµ sinh viªn §«ng Ti-mo t¹i In-®«-nª-xi-a, lËp quü tr¶ l­¬ng h­u cho viªn chøc, qu©n nh©n In-®«-nª-xi-a ®· lµm viÖc t¹i §«ng Ti-mo, quy tËp hµi cèt qu©n nh©n In-®«-nª-xi-a t¹i §«ng Ti-mo… VÊn ®Ò tµi s¶n cña In-®«-nª-xi-a t¹i §«ng Ti-mo ®ang trë thµnh vÊn ®Ò c¨ng th¼ng gi÷a hai bªn” (bµi “ChuyÖn vÒ quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi”, §øc Hµ, b¸o “Tin tøc” , sè ra ngµy 08/05/2002). Tæng thèng Xa-na-na G¸t-mao cã thÓ th¨m In-®«-nª-xi-a vµo cuèi th¸ng 6. 6.2 Quan hÖ víi ASEAN. T¹i Héi nghÞ Bé tr­ëng Ngo¹i gia ASEAN ë Phu-ket, Th¸i Lan, th¸ng 2/2002, ASEAN kh«ng ®¹t ®­îc tho¶ thuËn vÒ tiÕn tr×nh §«ng Ti-mo tham gia tæ chøc nµy. Mi-an-ma ph¶n ®èi ®Ò nghÞ trao chã §«ng Ti-mo quy chÕ quan s¸t viªn ASEAN, v× cho r»ng tr­íc ®©y §«ng Ti-mo ®· ñng hé lùc l­îng ®èi lËp t¹i Mi-an-ma. Trong khi ®ã. Phi-lip-pin ñng hé viÖc trao quy chÕ quan s¸t viªn cho §«ng Ti-mo. Th¸i Lan, Ma-lai-xi-a vµ Bê-ru-n©y ®· quyÕt ®Þnh lËp quan hÖ ngo¹i giao víi §«ng Ti-mo. In-®«-nª-xi-a cho r»ng quan hÖ cña §«ng Ti-mo víi ASEAN phï hîp víi tuyªn ng«n cña ASEAN vµ kh«ng chÝnh thøc ph¶n ®èi viÖc trao cho §«ng Ti-mo quy chÕ quan s¸t viªn. In-®«-nª-xi-a sÏ cã lîi khi cho §«ng Ti-mo ra nhËp ASEAN ®Æc biÖt lµ viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lý khai t¹i tØnh A-cª vµ Pa-pua vµ ng¨n chÆn §«ng Ti-mo ng¶ theo èt-xtr©y-li-a vµ Ph­¬ng T©y, ®iÒu g©y ¶nh h­ëng bÊt lîi cho thèng nhÊt quèc gia vµ sù toµn vÑn cña khu vùc §«ng Nam ¸. §èi víi §«ng Ti-mo, gia nhËp ASEAN ch­a ph¶i lµ vÊn ®Ò cÊp thiÕt. §«Ng Ti-mo còng nhiÒu lÇn thay ®æi quan ®iÓm vÒ quan hÖ víi ASEAN. Th¸ng 10/1999 Bé tr­ëng ngo¹i giao Hèt-ta cho r»ng §«ng Ti-mo lµ mét n­íc Nam Th¸i B×nh D­¬ng kh«ng thuéc ASEAN. §«ng Ti-mo sÏ ph¸t triÓn quan hÖ víi c¸c n­íc Nam Th¸i B×nh D­¬ng vµ ph¶n ®èi bÊt kú nç lùc nµo cña ASEAN g©y ¶nh h­ëng ®èi víi §«ng Ti-mo. “N¨m 2000, §«ng Ti-mo ®· thay ®æi chÝnh s¸ch ®èi víi ASEAN. NÕu gia nhËp ASEAN §«ng Ti-mo cã thÓ nhËn ®­îc sù hç trî ®Ó t¸i thiÕt vµ x©y dùng hÖ thèng quan hÖ trong khu vùc, gãp phÇn n©ng cao uy tÝn Quèc tÕ” (bµi ®· dÉn). Nh­ng §«ng Ti-mo hiÖn rÊt khã kh¨n vÒ tµi chÝnh vµ nh©n sù, kh«ng thÓ tham gia c¸c ho¹t ®éng b×nh th­êng cña ASEAN. Sau 3 ®Õn 5 n¨m n­a, §«ng Ti-mo cã thÓ lµm ®¬n chÝnh thøc xin gia nhËp ASEAN, nh­ng mong muèn sím ®­îc lµm thµnh viªn diÔn ®µn an ninh ASEAN (ARF). Th¸ng 7 nµy, §«ng Ti-mo sÏ tham gia Héi NghÞ Ngo¹i tr­ëng ASEAN víi t­ c¸ch lµ kh¸ch mêi cña chÝnh phñ Bru-n©y. VÒ ®Þa lý vµ lÞch sö, §«ng Ti-mo thuéc ASEAN, v× vËy vÒ l©u dµi “c¸c n­íc thµnh viªn ASEAN khã cã thÓ tõ chèi ®Ò nghÞ gia nhËp ASEAN cña §«ng Ti-mo. VÒ kinh tÕ, §«ng Ti-mo ch­a cã ý nghÜa nhiÒu l¾m ®èi víi khu vùc, viÖc gia nhËp ASEAN mang ý nghÜa chÝnh trÞ nhiÒu h¬n. Nh­ng vÒ l©u dµi, nÕu æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn dÊt n­íc, §«ng Ti-mo cã thÓ t¸c ®äng ®Õn bèi c¶nh chÝnh trÞ, kinh tÕ, vµ an ninh cña §«ng Nam ¸ vµ Ch©u ¸- Th¸i B×nh D­¬ng” (bµi ®· dÉn). 6.3 Quan hÖ víi èt-xtr©y-li-a vµ Mü VÒ nguyªn t¾c, §«ng Ti-mo ­u tiªn quan hÖ víi In-®«-nª-xi-a h¬n víi èt-xtr©y-li-a, nh­ng trªn thùc tÕ èt-xtr©y-li-a cã quan hÖ chÆt chÏ h¬n, viÖn trî nhiÒu h¬n vµ cã ¶nh h­ëng lín h¬n ®èi víi §«ng Ti-mo. N¨m 2001-2002 èt-xtr©y-li-a viÖn trî cho §«ng Ti-mo 65 triÖu USD. §«ng Ti-mo võa ký kÕt nhiÒu hîp ®ång khai th¸c dÇu khÝ víi èt-xtr©y-li-a vµ mét sè c«ng ty ®a quèc gia kh¸c. èt-xtr©y-li-a, NhËt B¶n, Bå §µo Nha hiÖn nay lµ nguån viÖn trî t×a chÝnh vµ c«ng nghÖ chñ yÕu cho §«ng Ti-mo. Theo nhiÒu nhµ ph©n tÝch, §«ng Ti-mo cã thÓ trë thµnh thuéc ®Þa cña èt-xtr©y-li-a. èt-xtr©y-li-a cã ý ®å chi phãi, biÕn §«ng Ti-mo thµnh mét tiÒn ®ån, c¨n cø qu©n sù ®Ó b¶o vÖ an ninh cöa ngâ phÝa B¾c, lµm vïng ®Öm ®Ó ng¨n chÆn t×nh tr¹ng nhËp c­ bÊt hîp ph¸p vµo èt-xtr©y-li-a. Tr­íc m¾t, §«ng Ti-mo sÏ phô thuéc chñ yÕu vµo èt-xtr©y-li-a, LHQ mµ thùc chÊt lµ phô thuéc vµo Mü vµ Ph­¬ng T©y. “Mü ®· thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i gia vµ më sø qu¸n t¹i §«ng Ti-mo sau ngµy §«ng Ti-mo tuyªn bè ®éc lËp. BÒ ngoµi Mü còng ch­a quan t©m nhiÒu ®Õn t×nh h×nh §«ng Ti-mo, nh­ng cã tin Mü ®Þnh thuª h¶i c¶ng Bau-cau cña §«ng Ti-mo ®Ó lµm c¨n cø cho tµu ngÇm. Theo c¸c nhµ ph©n tÝch, Mü ®· vµ ®ang th«ng qua LHQ vµ dïng èt-xtr©y-li-a lµm tay sai ®Ó tõng b­íc chi phèi t×nh h×nh §«ng Ti-mo” (“TTXVN”). Ch­¬ng Hai H×nh thøc chuyÓn t¶i th«ng tin vÒ T×nh h×nh §«ng Ti-mo “Quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi” qua sù ph¶n ¸nh cña b¸o “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Tin tøc”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, “§¹i ®oµn kÕt”, “Lao ®éng” , “Søc kháe vµ ®êi sèng”, “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn”. Néi dung vµ h×nh thøc lµ mét cÆp ph¹m trï triÕt häc “Trong qu¸ tr×nh t­ duy, néi dung vµ h×nh thøc cña t­ t­ëng liªn kÕt chÆt chÏ víi nhau”(1) V­¬ng TÊt §¹t: L« gÝc h×nh thøc , Nxb §HSP HN, 1992,tr5 Néi dung vµ h×nh thøc cã mãi quan hÖ biªn chøng, khong cã néi dung thuÇn tuý t¸ch khái h×nh thøc, còng kh«ng cã h×nh thøc nÕu thiÕu néi dung. Néi dung gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh nÕu néi dung biÕn ®æi buéc h×nh thøc biÕn ®æi theo cho phï hîp víi nã. Song kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã sù phï hîp tuyÖt ®èi gi÷a néi dung vµ h×nh thøc. MÆc dï h×nh thøc do néi dung quyÕt ®Þnh nh­ng h×nh thøc lu«n cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i víi néi dung “h×nh thøc phï hîp víi néi dung sÏ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña néi dung, ng­îc l¹i sÏ k×m h·m sù ph¸t triÓn Êy”(2 ) Trung t©m båi d­ìng c¸n bé gi¶ng d¹y lý luËn M¸c-Lªnin: TriÕt häc M¸c-Lªnin Nxb ChÝnh trj Quèc gia Hµ Néi, 1998, Tr2 . Trong ho¹t ®«ng b¸o chÝ, mçi h×nh thøc t¸c phÈm b¸o chÝ cã thÓ ph¶n ¸nh nhiÒu néi dung vµ mçi néi dung cã thÓ cã nhiÒu c¸ch tr×nh bµy vÒ h×nh thøc. Mét t¸c phÈm b¸o chÝ thu hót, h¸p dÉn nhiÒu ng­êi ®äc cÇn cã sù kÕt hîp ch¹t chÏ, hµi hoµ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc. V× mét t¸c phÈm b¸o ch× dï néi dung th«ng tin cã hay ®Õn ®©u, chÊt l­îng th«ng tin cao ®Õn thÕ nµo còng kh«ng cã ý nghÜa g× nÕu chóng kh«ng ®­îc chuyÒn t¶i ®Õn c«ng chóng trong c¸c h×nh thøc b¸o chÝ hoµn chØnh. Néi dung phong phó cÇn ph¶i cã nhiÒu ph­¬ng thøc truyÒn t¶i thÝch hîp míi cã thÓ t¹o ra hiÖu qu¶ cao trong c«ng t¸c tuyªn truyÒn. H×nh thøc mµ c¸c nhµ b¸o sö dông ®Ó chuyÓn t¶i néi dung th«ng tin nãi hung vµ th«ng tin ®èi ngo¹i nãi riªng chñ yÕu lµ c¸c thÓ lo¹i b¸o chÝ, ng«n ngh÷ b¸o chÝ, c¸c chuyªn trang môc, c¸ch sö sông h×nh ¶nh b¸o chÝ… Bªn c¹nh ®ã viÖc t×nh bµy h×nh thøc t¸c phÈm b¸o chÝ ph¶i tÝnh ®Õn ®Æc ®iÓm ®ãi t­îng cña tê b¸o vµ nhÊt lµ ph¶i x¸c ®Þnh ®­îc môc ®Ých t«n chØ phï hîp víi chøc n¨ng, nhiÖm vô vµ khuynh h­íng cña mçi tê b¸o. TiÓu luËn kh¶o s¸t c¸c tê b¸o “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Tin tøc”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, “§¹i ®oµn kÕt”, “Lao ®éng”, “Søc kháe vµ ®êi sèng”, chuyªn san “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn” th× mçi tê cã mét phong c¸ch riªng trong viÖc thÓ thiÖn h×nh thøc b¸o chÝ. ThÓ lo¹i b¸o chÝ Trong th«ng tin b¸o chÝ, kh«ng ph¶i bÊt cø t¸c phÈm nµo còng ®­îc coi lµ thÓ lo¹i b¸o chÝ. ThÓ lo¹i ®­îc hiÓu “lµ kh¸i niÖm ®Ó chØ mét chØnh thÓ cña mét h×nh thøc æn ®Þnh, t­¬ng øng víi mét néi dung t­¬ng ®èi æn ®Þnh nµo ®ã”(3) §øc Dòng: ViÕt b¸o nh­ thÕ nµo? Nxb V¨n ho¸-Th«ng tin, 2000, Tr64 . Víi ý nghÜa ®ã chØ cã nh÷ng t¸c phÈm nµo ®¸p øng ®ùng nh÷ng tiªu chØ cña thÓ lo¹i víi t­ c¸ch lµ mét chØnh thÓ míi ®­îc coi lµ thÓ lo¹i. Nh­ vËy lµ b¸o chÝ ë c¸c quèc gia kh¸c nhau th× cã nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Æc thï ë hÖ thèng thÓ lo¹i b¸o chÝ kh«ng hoµn toµn gièng nhau. V× thÕ lý thuyÕt vÒ hÖ thèng thÓ lo¹i th­êng chØ ph¶n ¸nh ®­îc thùc tÕ cña mét nÒn b¸o chÝ cô thÓ nµo ®ã mµ th«i. Thùc tÕ c¶u ®ßi sèng b¸o chÝ n­íc ta cho thÊy c¸c lo¹i b¸o chÝ ®· tËp hîp trong mét hÖ thèng víi nh÷ng nhãm nhá. T¸c gi¶ §øc Dòng trong cuèn “C¸c thÓ ký b¸o chÝ”(4 ) §øc Dòng: C¸c thÓ ký b¸o chÝ, Nxb V¨n ho¸-Th«ng tin, 2000, Tr62 ®· tr×nh bµy quan niÖm b¸o chÝ vÒ thÓ lo¹i nh­ sau: “HÖ thèng c¸c thÓ l¹i b¸o chÝ n­íc ta ®­îc h×nh thµnh trªn c¬ së cña 3 thÓ lo¹i: Lo¹i thÓ th«ng tÊn b¸o chÝ, lo¹i thÓ chÝnh luËn b¸o chÝ, lo¹i thÓ ký b¸o chÝ”. Cßn trong cuèng s¸ch “T¸c phÈm b¸o chÝ” tËp 1, Nxb Gi¸o dôc n¨m 1995, c¸c t¸c gi¶ ®­a c¸ch ph©n chia thÓ lo¹i nh­ sau: “Trong lo¹i t¸c phÈm th«ng tÊn cã c¸c thÓ lo¹i: Tin, t­êng thu©t, pháng vÊn b¸o chÝ, ghi nhanh, ®iÒu tra phãng sù. Lo¹i t¸c phÈm chÝm luËn bao gåm c¸c thÓ laäi b×nh luËn, x· luËn, chuyªn luËn. Lo¹i t¸c phÈm Th«ng tÊn- V¨n nghÖ bao gåm c¸c thÓ lo¹i bót ký, ký sù, nhËt ký phãng viªn, tiÓu phÈm”(5 ) T¹ Ngäc TÊn (chñ biªn), NguyÔn TiÕn Hµi, T¸c phÈm b¸o chÝ, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995, tËp I, tr 32-37 . Nh×n chung c¸c t¸c phÈm ®Òu cã quan ®iÓm thèng nhÊt lµ trong hÖ thèng thÓ lo¹i b¸o chÝ ViÖt Nam ®ang tån t¹i ba nhãm chñ yÕu, dï mçi t¸c gi¶ cã c¸ch gäi tªn kh¸c nhau nh­ nhãm Th«ng tÊn b¸o chÝ hay nhãm Th«ng tÊn, nhãm Th«ng tÊn- V¨n nghÖ hay nhãm b¸o chÝ. §èi víi ng­êi lµm b¸o chÝ th× viÖc n¾m ch¾c ch¾n lý luËn vÒ thÓ lo¹i lµ rÊt quan trong, bëi v× lý luËn thÓ lo¹i sÏ lµ c«ng cô gióp cho biÕt x©y dùng nh÷ng t­ liÖu cÇn thiÕt võa vµ ®ñ ®Ó sö dông mét t¸c phÈm b¸o chÝ. MÆt kh¸c, khi mét t¸c phÈm ®­îc thùc hienÑ dóng theo yªu cÇu cña thÓ lo¹i th× sÏ t¨ng thªm tÝnh hÊp dÉn ®èi víi ng­êi ®äc vµ nh­ vËy kh¶ n¨ng t¸c ®éng cña t¸c phÈm sÏ t¨ng lªn, mang l¹i hiÖu qu¶ tèt h¬n cho c«ng t¸c tuyªn truyÒn, cæ ®éng vµ tæ chøc. Ngoµi ra khi x©y dùng t¸c phÈm, thùc hiÖn tèt nh÷ng yªu cÇu cña l¹i sÏ “cßn gióp cho ng­êi biªn tËp vµ ban biªn tËp nhËn diÖn ®óng c¸c thÓ lo¹i, tæ chøc trang b¸o, t­êng tr×nh ph¸t thanh truyÒn h×nh mét c¸ch khoa häc, phï hîp víi quan ®iÓm, ®­êng lèi cña §¶ng vµ Nhµ n­íc”(6 ) TrÇn Quang: C¸c thÓ lo¹i chÝnh luËn b¸o chÝ, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr15 . Trªn thùc tÕ nÕu c¬ quan nµo biÕt sö dông mét c¸ch hîp lý c¸c thÓ lo¹i trong qu¸ tr×nh tr×nh bµy mçi tê b¸o th× søc hÊp dÉn cña tê b¸o ®ã sÏ m¹nh h¬n, ng­êi ®äc sÏ c¶m thÊy tiÕp nhËn th«ng tin dÔ dµng h¬n, ®¬n gi¶n vµ nhanh chãng h¬n. Trªn c¸c b¸o c¸c t¸c gi¶ ®· sö dông nhiÒu thÓ lo¹i b¸o chÝ kh¸c nhau ®Ó ®­a tin vÒ “§«ng Ti-mo – Quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi”. D­íi ®©y lµ b¶ng thèng kª mét sè thÓ lo¹i tiªu biÓu xuÊt hiÖn trªn c¸c b¸o. B¸o ThÓ lo¹i ND Qt TT SK&§S L§ Q§ND §§K NB&CL tæng Tin 3 0 0 0 3 2 1 1 10 Bµi ph¶n ¸nh 2 3 3 3 2 0 1 1 15 B×nh luËn 1 1 1 1 1 1 0 0 6 Pháng vÊn 0 0 0 0 1 0 0 0 1 Tæng 6 4 4 4 7 3 2 2 32 TiÓu luËn sÏ xem xÐt tõng lo¹i cô thÓ cña c¸c b¸o trong phÇn d­íi ®©y. 1. Tin: So víi c¸c thÓ lo¹i b¸o chÝ kh¸c, tin vµ thÓ lo¹i xuÊt hiÖn sím nhÊt, ®ång thêi víi sù xuÊt hiÖn cña b¸o chÝ Tin ra ®êi do nhu cÇu t×m hiÓu vÒ c¸c n­íc cña con ng­êi cïng víi sù ra ®êi cña b¸o chÝ vµo kho¶ng cuèi thÕ kû 16 ®Çu thÕ kû 17 ë Ch©u ¢u cã thÓ nãi “Sù xuÊt hiÖn cña Tin g¾n liÒn víi nhu cÇu nhËn thøc vÒ c¸i míi cña con ng­êi, gióp cho ng­êi hiÓu biÕt vÒ thÕ giíi mµ hä ®ang sèng vµ th«ng qua ®ã gióp hä hµnh ®éng phï hîp víi nh÷ng lîi Ých vµ sù tån t¹i cña chÝnh b¶n th©n m×nh”(7 ) §øng Dòng: ViÕt b¸o nh­ thÕ nµo? Nxb V¨n ho¸-Th«ng tin, 2000,Tr96 . Tin ®­îc coi lµ thÓ lo¹i bËc nhÊt cña nhãm thÓ lo¹i th«ng tÊn nãi riªng vµ cña b¸o chÝ nãi chung “nã ph¶n ¸nh nhanh nh÷ng sù kiÖn thêi sù cã ý nghÜa quan träng trong ®êi sèng x· héi víi ng«n nh÷ c« ®äng, ng¾n gän, trùc tiÕp vµ dÔ hiÓu”(8 ) T¹ Ngäc TÊn (chñ biªn), NguyÔn TiÕn Hµi: T¸c phÈm b¸o chÝ, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995 TËpI, Tr50 Tin cßn lµ thÓ lo¹ xung kÝch c¬ ®éng nhÊt trong viÖc th«ng tin sù kiÖn, hiÖn t­îng trªn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, v¨n häc, chÝnh trÞ, x· héi trong n­íc vµ quèc tÕ. Ph¹m vi ph¶n ¸nh cña Tin v« cïng réng. Th«ng th­êng, Tin trªn b¸o chÝ ph¶n ¸nh c¸c dßng sù kiÖn chñ l­u ®­îc tr×nh bµy ng¾n gän, hµm sóc, chÆt chÏ vµ dÔ hiÓu, mang l¹i cho ng­êi ®äc nh÷ng th«ng tin mµ hä quan t©m. Nh×n tæng thÓ, Tin tr¶ lêi nh÷ng c©u hái c¬ b¶n mét c¸ch ®Æc biÖt, ng¾n gßn. Tr­íc hÕt, nã tËp trung vµo 4 c©u hái ®Çu tiªn lµ: ChuyÖn g× ? (What). Khi nµo (When), ë ®©u (Where), Ai (Who), trong tæng sè 7 c©u hái c¬ b¶n cña t¸c phÈm b¸o chÝ, gåm 4 c©u hái trªn vµ c¸c c©u hái: Cïng víi ai (Which), chuyÖn x¶y ra nh­ thÕ nµo (How). T¹i sao chuyÖn ®ã x¶y ra (Why). Nh÷ng c©u hái trªn ®©y ®­îc gäi lµ c«ng thøc 6W+H. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña Tin lµ ph¶n ¸nh sù kiªn ë nh÷ng thêi ®iÓm tiªu biÓu vµ tr¶ lêi nh÷ng c©u hái c¬ b¶n mét c¸ch ®Æc biÖt ng¾n gän víi tÝnh chÊt th«ng b¸o. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· ®­a ra nhiÒu c¸ch ph©n d¹ng Tin kh¸c nhau. ë ®©y, tiÓu luËn kh¶o s¸t mét sè d¹ng tin: Tin v¾n, tin t­êng thuËt, tin b×nh. Tin ®­îc ph©n chia thµnh rÊt nhiÒu lo¹i, sè l­îng c¸c lo¹i tin ®­îc ph©n chia kh«ng chÝnh x¸c tuyÖt ®èi mµ chØ c¨n cø vµ néi dung, môc ®Ých, ph­¬ng ph¸p s¸ng t¹o tin hoÆc h×nh thøc ng¾n dµi cña tin. Trong sè c¸c lo¹i tin trªn: 1.1 Tin v¾n lµ lo¹i tin ng¾n gän nhÊt(9 ) T¹ Ngäc TÊn (Chñ biªn), NguyÕn TiÕn Hµi: T¸c phÈm b¸o chÝ, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995 TËpI, Tr50 , “ChuyÓn t¶i nh÷ng lo¹i tin ng¾n gän nhÊt nh÷ng th«ng ®iÖp ng¾n gän, c« ®éng vÒ mét sè chi tiÕt, lÜnh vùc quan träng nhÊt, cã ý nghi· nhÊt cña sù kiÖn thêi sù”. Tin v¾n th­êng ®­a th«ng tin míi nhÊt, ®¬n gi¶n nhÊt vÒ sù kiÖn, chØ mang tÝnh chÊt th«ng b¸o chø ch­a tiÕp cËn néi dung, b¶n chÊt cña sù kiÖn, tin v¾n cã dïng l­îng kho¶ng 10 - 40 tõ vµ kho¶ng 1 ®Õn 3 c©u. D­íi ®©y lµ hai vÝ dô vÒ thÓ l¹i tin v¾n: + Quan hÖ §«ng Ti-mo – In-®«-nª-xi-a: “Ngµy 02/07/2002 t¹i Thñ ®« Gia-c¸c-ta, Tæng thèng §«ng Ti-mo Gót-ma-« héi ®µm víi Tæng thèng In-®«-nª-xi-a Mª-ga-o¸t-ti vÒ mét sè vÊn ®Ò liªn quan hai n­íc l¸ng giÒng nh­ ng­êi tÞ n¹n, biªn giíi vµ quan hÖ chÝnh trÞ gi÷a hai n­íc.” (“Nh©n D©n”, sè 17148, 03/07/2002) + In-®«-nª-xi-a vµ §«ng Ti-mo lËp quan hÖ ngo¹i giao: “Ngµy 12/07/2002 Bé tr­ëng ngo¹i giao §«ng Ti-mo H«-sª Ra-mèt Hèt-ta ®· ký th«ng c¸o vÒ viÖc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao chÝnh thøc gi÷a hai n­íc” (“Nh©n D©n”, sè 17149, 04/07/2002) 1.2 Tin ng¾n: cã dung l­îng lín h¬n tin v¾n. Nã cã thÓ dao ®éng tõ 60 ch÷ ®Õn gµn 100 ch÷. So víi tin v¾n, tin ng¾n “cã thÓ th«ng t¸o t­¬ng ®èi chän vÑn vÒ mét sù kiÖn”(10 ) §øc Dòng: ViÕt b¸o nh­ thÕ nµo? Nxb V¨n ho¸ -Th«ng tin, 2000, Tr108 Tin “§«ng Ti-mo tuyªn bè ®éc lËp” (b¸o “Tin tøc” sè 949, ngµy 18/05/2002) lµ tin ng¾n cã t×nh thêi sù cao ®­îc viÕt ng¾n gän, c« ®äng. KÕt cÊu cña tin viÕt th­o m« thøc h×nh th¸p lén ng­îc, më ®Çu th«ng tin ®· ®­a: “Sau kho¶ng 400 n¨m d­íi ¸ch thuéc ®Þa cña Bå §µo Nha, 24 n¨m s¸p nhËp In-®«-nª-xi-a, ngµy 20/05/2002 §«ng Ti-mo ®· chÝnh thøc lµm lÔ tuyªn bè ®éc lËp víi tªn gäi chÝnh thøc “Céng hoµ d©n chñ Ti-mo L«-r«-s¸c”’. Tin ®· th«ng b¸o cho b¹n ®äc phÇn quan träng nhÊt cña tin ngay ë ®Çu, c©u chèt cña c¶ tin ®· viÕt lªn ®Çu tiªn, lµm phÇn mµo ®Çu. Sau ®ã míi ®­a ra kÕt qu¶ ®Ó lµm râ h¬n môc ®Ých th«ng tin, tiªu ®Ò mµ tin ®­a ra. Th«ng th­êng theo m« h×nh th¸p lén ng­îc, nh÷ng ý Ýt quan träng h¬n th× tr×nh bµy ë cuèi tin. §iÓm nµy ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho ng­êi ®äc cã thÓ tiÕp cËn víi l­lîng th«ng tin dÔ dµng h¬n, nhanh h¬n. 1.3 Tin t­êng thuËt: Cã dung l­îng lín h¬n tin ng¾n. Nã dao ®éng tíi gÇn200 ch÷. §iÓm næi bËt cña d¹ng tin nµy lµ b¸m s¸t theo tiÕn tr×nh diÔn biÕn cã thËt cña sù kiÖn nµy trong th«ng tin. Kh¸c víi tin v¾n, tin ng¾n, tin t­êng thuËt th­êng ®­îc “dïng ®Ó ph¶n ¸nh sù kiÖn lín, næi bËt cã thÓ thu hót sù quan t©m cña c«ng chóng”(11 ) §øc Dòng: ViÕt b¸o nh­ thÕ nµo? Nxb V¨n ho¸ -Th«ng tin, 2000, Tr109 . Tin t­êng thuËt xuÊt hiÖn trªn b¸o “Nh©n D©n” th­êng ®Ó th«ng tin tr×nh tù c¸c chuyÕn th¨m h÷u nghÞ gi÷a c¸c ph¸i ®oµn cao cÊp gi­a c¸c n­íc, vÝ dô tin: “Tæng thèng §«ng Ti-mo Xa-na-na G¸t-mao th¨m chÝnh thøc In-®«-nª-xi-a” (b¸o “Nh©n D©n”, sè ra ngµy 05/07/2002) ®· thuËt l¹i sù kiÖn Tæng thèng §«ng Ti-mo sang th¨m In-®«-nª-xi-a theo qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña sù kiÖn: “Tõ ngµy 1 ®Õn ngµy 04/07/2002 Tæng thèng §«ng Ti-mo ®· th¨m chÝnh thøc In-®«-nª-xi-a. §©y lµ chuyÕn th¨m n­íc ngoµi thø hai kÓ tõ khi «ng G¸t-mao ®­îc bÇu lµm Tæng thèng §«ng Ti-mo. Cïng ®i víi «ng G¸t-mao cã phu nh©n Ki-ti Xê-uÊt, con trai A-lÕch-xan-®ê-rª Xê-uÊt Gót-ma-« vµ 5 Bé tr­ëng – Bé tr­ëng ngo¹i giao R«-sª Ra-mèt Hèt-ta, Bé tr­ëng Ac-lin-®ê-r« Ret-gen, Bé tr­ëng Y tÕ Roi Ma-ri-a A-rau-gi«, Bé tr­ëng gi¸o dôc Ac-min-do M©y-a vµ Bé tr­ëng Giao th«ng, Viªn th«ng A-vi-di-o ®ê Giª-si A-ma-ran. Trong thêi gian dõng ch©n t¹i Ba-li, «ng Xa-na-na ®· cã cuéc gÆp kh«ng chÝnh thøc víi T­ lÖnh lùc l­îng qu©n sù ®Þa ph­¬ng, T­íng W. Cèt-ta th¶o luËn viÖc hîp t¸c ®¶m b¶o an ninh, bu«n b¸n t¹i khu vùc biªn giíi hai n­íc vµ vÊn ®Ò ng­êi tÞ n¹n”. Tin t­êng thuËt cã sù kh¸c biÖt víi bµi t­êng thuËt, tin t­êng thuËt chØ cã thÓ thuËt l¹i mét c¸ch v¾n t¾t vÒ sù kiÖn. 1.4 Tin b×nh (tin s©u): NÕu nh­ tin ng¾n lµ nh÷ng th«ng ®iÖp ng¾n gän vÒ néi dung c¬ b¶n nhÊt vÊn ®Ò cña sù kiÖn th× tin b×nh cã chiÒu saua, cã sù ph©n tÝch cña sù kiÖn: “Tin b×nh cung cÊp cho nh÷ng th«ng tin lµm cho c«ng chóng hiÓu râ ®­îc sù kiÖn kh«ng chØ h×nh thøc bªn ngoµi mµ cßn n¾m ®­îc mèi quan hÖ bªn trong cña sù kiÖn”(12 ) TrÝch tõ tËp “§Ò c­¬ng bµi gi¶ng m«n ThÓ lo¹i b¸o chÝ (nhãm I)” cña thÇy §ç Xu©n Hµ, 1999, Khoa QHQT-Tr­êng §HDL §«ng §«. Tin b×nh cßn kh¸m ph¸ ®¸nh gi¸ tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm, nhËn ®Þnh vÒ xu h­íng vËn ®éng ý nghÜa vµ hiÖu qu¶ ®èi víi x· héi. VÝ dô: “LÔ ký th«ng c¸o chung thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao gi÷a ViÖt Nam vµ §«ng Ti-mo” (“Nh©n D©n” sè ra ngµy 24/05/2002) víi tin “Bé tr­ëng ngo¹i giao NguyÔn Dy Niªn thay mÆt ChÝnh phñ n­íc CHXHCN ViÖt Nam vµ bé tr­ëng Ngo¹i giao vµ hîp t¸c §«ng Ti-mo R«-sª Ra-mèt Hèt-ta thay mÆt chÝnh phñ n­íc CHDC §«ng Ti-mo, ®· ký th«ng c¸o chung vÒ viÖc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao gi÷a hai n­íc ë cÊp ®¹i sø”. Tin nµy kh«ng chØ th«ng b¸o “Ký th«ng c¸o chung vÒ viÖc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao gi÷a hai n­íc ë cÊp ®¹i sø” mµ cßn ®i s©u nhËn ®Þnh ®Æc ®iÓm xu h­íng vËn ®éng cña lÔ ký th«ng c¸o chung thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao gi÷a hai n­íc: “ViÖc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao gi÷a hai n­íc lµ sù kiÖn cã ý nghÜa quan trong kh«ng chØ víi chÝnh phñ vµ nh©n d©n hai n­¬c, mµ cßn thóc ®Èy, gãp phÇn tÝch cùc ®èi víi quan hÖ h÷u nghÞ vµ hîp t¸c trong khu vùc” ®­a ra xu h­íng tiÕp theo sù vËn ®éng cña sù kiÖn lµ : “Víi viÖc ký th«ng c¸o chóng chÝnh thøc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao, hai n­íc sÏ cã ®iÒu kiÖn thóc ®Èy h¬n n÷a quan hÖ h÷u nghÞ, hîp t¸c gi÷a ViÖt Nam vµ §«ng Ti-mo ph¸t triÓn tèt ®Ñp trªn c¸c lÜnh vùc, c¶ trªn c¬ së song ph­¬ng còng nh­ t¹i c¸c diÔn ®µn, tæ chøc khu vùc vµ Quèc tÕ, mang l¹i lîi Ých thiÕt thùc cho nh©n d©n hai n­íc…” ¦u ®iÓm cña tin s©u lµ khai th¸c ®­îc chiÒu s©u cña sù kiÖn, nã ®­îc t×nh bµy tØ mØ h¬n tin ng¾n, tr¶ lêi ®­îc nhiÒu c©u hái tõ b¹n ®äc vÒ sù kiÖn. 2. Bµi ph¶n ¸nh Ph¶n ¸nh lµ mét lo¹i t¸c phÈm b¸o chÝ ra ®êi sau tin, kh¸c tin lµ th«ng tin sù kiÖn kü cµng vµ cã sù ph©n tÝch më réng vÊn ®Ò. Theo cuèn s¸ch “C¸c thÓ lo¹i chÝnh luËn b¸o chÝ” t¸c gi¶ TrÇn Quang viÕt: “NÕu nh­ tin ng¾n chØ th«ng b¸o vÒ mét sù kiÖn, hiÖn t­îng th× b¶i ph¶n ¸nh kh«ng chØ th«ng b¸o mµ cßn ph©n tÝch vµ kh¸i qu¸t chóng”. Trªn b¸o chÝ ViÖt Nam ®­¬ng ®¹i, bµi ph¶n ¸nh lµ mét lo¹i t¸c phÈm b¸o chÝ ®­îc sö dông kh¸ phæ biÕn vµ chiÕm mét diÖn tÝch t­¬ng ®èi lín trªn c¸c trang b¸o. ThÓ lo¹i bµi ph¶n ¸nh ®­îc tiÓu luËn nghiªn cøu cã sè l­îng nhiÒu h¬n tin. Bµi “Quèc gia nhá tr­íc vÊn ®Ò lín” (“Nh©n D©n” sè ra ngµy 18/05/2002) t¸c gi¶ Hång H¹nh ®· ph¶n ¸nh nh÷ng th¸ch thøc cña nhµ n­íc §«ng Ti-mo non trÎ, nªu ra vÊn ®Ò bøc xóc cÇn ph¶n ¸nh lµ: “Ra ®êi trong bèi c¶nh nÒn kinh tÕ khëi ®Çu tõ sè 0, §«ng Ti-mo ®øng tr­íc nhiÒu khã kh¨n. Ngay sau khi ®¾c cö Tæng thèng X.G¸t-mao tuyªn bè ®Æt ­u tiªn hµng ®Çu x©y dùng vµ kiÖn toµn, bé m¸y nhµ n­íc ®Ó ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ sau nhiÒu n¨m chiÕn tranh… VÒ chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i, Tæng thèng X.G¸t-mao cam kÕt x©y dùng quan hÖ tèt ®Ñp víi c¸c n­íc l¸ng giÒng… Cßn bén bÒ khã kh¨n nh­ng nhiÒu ng­êi hy väng b»ng nh÷ng chÝnh s¸ch ®óng vµ biÖn ph¸p hiÖu qu¶, ®Êt n­íc t­¬i ®Ñp nµy cã thÓ ph¸t triÓn nhanh vµ tõng b­íc héi nhËp khu vùc vµ Quèc tÕ”. Bµi ph¶n ¸nh nµy ®· ®i s©u vµo ph©n tÝch c¸c vÊn ®Ò, t¹o ra nhËn thøc ®Çy ®ñ, râ rµng cho ng­êi ®äc khi tiÕp cËn th«ng tin. ý nghÜa cña nã lµ nªu ra nh÷ng vÊn ®Ò mµ mét quèc gia cÇn ph¶i thùc hiÖn nh»m thóc ®Èy ®­a ®Êt n­íc ®i lªn. B×nh luËn Lµ thÓ lo¹i thuéc nhãm chÝnh luËn b¸o chÝ. Bµi b×nh luËn lµ kiÓu bµi th«ng tin c¸c sù kiÖn hiÖn t­îng ®­îc tr×nh bµy mét c¸ch hÖ thèng, t­ duy khoa häc l« gÝc “B×nh luËn lµ mét ho¹t ®éng tù nhiªn cña lý tÝnh. Con ng­êi cã tri gi¸c lµnh m¹nh ®øng tr­íc mét hiÖn t­îng, ®øng tr­íc mét sù kiÖn hoÆc mét vÊn ®Ò x¶y ra trong cuéc sèng b×nh th­êng ®Òu cã b×nh luËn theo ph¹m vi, néi dung vµ hÖ t­ t­ëng nhÊt ®Þnh”(13 ) TrÇn Quang: C¸c thÓ lo¹i chÝnh luËn b¸o chÝ, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ néi, 2000, Tr65 . §iÒu ®ã chøng tá b×nh luËn ®· xuÊt hiÖn tr­íc khi xuÊt hiÖn tªn gäi thÓ lo¹i. B×nh luËn kh«ng dõng l¹i ë sù kiÖn bªn ngoµi mµ ®i s©u vµo bªn trong c¸c sù kiÖn, lý gi¶i, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸, nhËn xÐt vµ ®­a ra kÕt luËn phï hîp víi môc tiªu cña §¶ng vµ nhµ n­íc, t«n chØ cña c¬ quan b¸o vµ ý ®å cña t¸c gi¶. Trªn b¸o chÝ ViÖt Nam, thÓ lo¹i b×nh luËn xuÊt hiÖn Ýt h¬n so víi tin nh­ng l¹i cung cÊp cho ®éc gi¶ c¸i nh×nh s©u s¾c trªn nhiÒu b×nh diÖu cña vÊn ®Ò. Sè l­îng b×nh luËn cã nhiÒu trªn c¸c b¸o “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”. Con ®­êng ®i tíi ®éc lËp cña nhµ n­íc §«ng Ti-mo non trÎ ®· ®­îc c¸c b¸o sö dông thÓ lo¹i b×nh luËn ®Ó ®¸nh gi¸, nhËn xÐt, ph©n tÝch, dÉn d¾t ng­êi ®äc hiÓu ®­îc ®óng b¶n chÊt cña sù kiÖn. Bµi b×nh luËn cã nhan ®Ò “BÇu cö Tæng thèng §«ng Ti-mo: B­íc cuèi cïng ®i tíi ®éc lËp”” (“Quèc tÕ” sè 16 ra ngµy 24/04/2002) ®­a ra vÊn ®Ò b×nh luËn: “Cuéc bÇu cö Tæng thèng ®Çu tiªn cña §«ng Ti-mo diÔn ra trong bÇu kh«ng khÝ kh¸ b×nh lÆng, tr¸i ng­îc h¼n víi sù huyªn n¸o cña “mét ngµy héi lín d©n téc” nh­ bao dù ®o¸n tr­íc ®ã. Sù trÇm l¾ng Êy cã thÓ lµ do kÕt qu¶ thÊy tr­íc cña cuéc bÇu cö Tæng thèng ®Çu tiªn trong lÞch sö…BÇu cö Tæng thèng lµ cuéc bÇu cö cuèi cïng trong 3 cuéc bá phiÕu quan träng cña ng­êi d©n §«ng Ti-mo h­íng tíi mét nÒn ®éc lËp hoµn toµn… ch¹y ®ua vµo chiÕn ghÕ Tæng thèng §«ng Ti-mo chØ cã hai øng cö viªn lµ X. G¸t-mao 56 tuæi, Thñ lÜnh phong trµo ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cho §«ng Ti-mo vµ «ng F.Xa-vi-e ®« A-ma-ran, 66 tuæi, tõng lµ Tæng thèng cña CHDC §«ng Ti-mo trong 9 ngµy… sù thÊt b¹i cña «ng A-ma-ran cã thÓ thÊy tr­íc khi trong cuéc bÇu cö Quèc héi lËp hiÕn ®Çu tiªn th¸ng 8/2001, ®¶ng «ng chØ giµnh ®­îc vÎn vÑn 8% sè phiÕu bÇu”. 4. Pháng vÊn Pháng vÊn “lµ cuéc ®èi tho¹i gi÷a nhµ b¸o (Ng­êi ®i hái) víi ng­êi cã thÈm quyÒn vÒ mét vÊn ®Ò thêi sù hoÆc v©ns ®Ò n¸o ®ã mµ c«ng chóng quan t©m nh»m môc ®Ých th«ng tin sù kiÖn, lý lÏ ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu t×m hiÓu, hiÓu biÕt cña c«ng chóng”(14 ) TrÝch tõ tËp “§Ò c­¬ng bµi gi¶ng m«n ThÓ lo¹i b¸o chÝ (nhãm I)” cña thÇy §ç Xu©n Hµ, 1999, dµnh cho chuyªn ngµnh Th«ng tin t­ liÖu quèc tÕ, Khoa QHQT – Tr­êng §HDL §«ng §«. . Pháng vÊn lµ thÓ lo¹i b¸o chÝ th«ng tin sù kiÖn hiÖn t­îng cã tÝnh thuyÕt phôc cao ®èi víi ng­êi tiÕp nhËn. Bµi pháng vÊn Ngo¹i tr­ëng §«ng Ti-mo Ra-mèt Hèt-ta cã nhan ®Ò “C¸c n­íc ASEAN rÊt ñng hé §«ng Ti-mo ” (“Lao ®éng” sè ra ngµy 13/06/2002) Hái: “¤ng cã nghÜ r»ng In-®«-nª-xi-a muèn thÊy quèc gia míi §«ng Ti-mo thÊt b¹i ®Ó c¸c vïng kh¸c cña In-®«-nª-xi-a kh«ng theo ®uæi mong muèn ®éc lËp” Tr¶ lêi: “T«i cho r»ng mét sè ng­êi ë In-®«-nª-xi-a kh«ng vui mõng khi thÊy §«ng Ti-mo ®­îc tù do, hä muèn §«ng Ti-mo thÊt b¹i, trë nªn l¹c hËu vÒ kinh tÕ, kh«ng thÓ qu¶n lý ®­îc v× bÊt æn. Nh­ng nh÷ng vÞ l·nh ®¹o nh­ Tæng thèng, ngo¹i tr­ëng vµ nhiÒu ng­êi kh¸c muèn §«ng Ti-mo æng ®Þnh, In-®«-nª-xi-a ®ang ñng hé cè g¾ng cña chóng t«i vÒ viÖc gia nhËp ASEAN mµ In-®«-nª-xi-a lµ mét thµnh viªn chñ chèt bëi v× mét §«ng Ti-mo æn ®Þnh vµ thÞnh v­îng cã thÓ gãp phÇn vµo ph¸t triÓn th­¬ng m¹i víi nhiÒu khu vùc l©n cËn cña In-®«-nª-xi-a ®Ó nh÷ng khu vùc nµy còng trë nªn thÞnh v­îng vµ nÕu In-®«-nª-xi-a còng æn ®Þnh, th­îng v­îng, §«ng Ti-mo sÏ rÊt cã lîi bëi chóng t«i cã quan hÖ th­¬ng m¹i víi In-®«-nª-xi-a nhiÒu h¬n èt-xtr©y-li-a. V× vËy §«ng Ti-mo vµ In-®«-nª-xi-a æn ®Þnh sÏ cã lîi cho c¶ ®«i bªn” . Hái: “KÕ ho¹ch cña c¸c «ng ®Ó duy tr× æn ®Þnh vµ t¨ng c­êng ki lµ g× nÕu xÐt ®Õn nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ vèn tri thøc Ýt ái cña §«ng Ti-mo ? Vai trß mµ ASEAN cã thÓ gióp ®ì cho §«ng Ti-mo lµ thÕ nµo?” Tr¶ lêi: “Chóng t«i cã nguån lîi to lín vÒ nghÒ c¸ mµ b©y giê vÉn ch­a ®­îc khai th¸c hÕt. Chóng t«i cã dÇu löa, khÝ tù nhiªn. Nh­ng qu¶ thËt chóng t«i rÊt nhiÒu nguån vè con ng­êi vµ rÊt cÇn ph¸t triÓn nh©n lùc. V× lý do nµy mµ chÝnh phñ §«ng Ti-mo chi nhiÒu tiÒn h¬n bÊt kú n­íc nµo trªn thÕ giíi cho lÜnh vùc gi¸o dôc kho¶ng 30% ng©n s¸ch cña chóng t«i, vµ trong n¨m tíi sÏ t¨ng h¬n 40% hoÆc h¬n n÷a. Nh­ng t«i nhËn tøhc r»ng, nÕu muèn ph¸t triÓn mét ®Êt n­íc, chung t«i kh«ng thÓ chØ rãt tiÒn vµo cÇu ®­êng, vµo x©y dùng mµ kh«ng rãt tiÒn vµo ¬t nguån nh©n lùc vµo gi¸o dôc. Nh­ng ®ång thêi, viÖc ph¸t triÓn quan hÖ nÒn t¶ng víi khu vùc cã ý nghÜa ®íi víi sù ph¸t triÓn cña §«ng Ti-mo. C¸c n­íc ASEAN rÊt ñng hé chóng t«i, Phi-lip-pin Th¸i Lan ®· cã binh lÝnh g×n gi÷ hoµ b×nh t¹i ®©y. Xin-ga-po cã lùc l­îng g×n gi÷ hoµ b×nh khiªn tèn h¬n, nh­ng hä rÊt ñng hé Ma-lai-xi-a. Ma-lai-xi-a còng lµ mét n­íc ®i ®Çu trong viÖc gióp ®ì chóng t«i…” Hái: “C¸c chÝnh phñ nhËn ®­îc nhiÒu viÖn trî n­íc ngoµi sau khi tho¸t khái néi chiÕn th­êng cã xu h­íng tham nhòng. §«ng Ti-mo cã chiÕn l­îc g× ®Ó gi¶m thiÓu nguy c¬ nµy” Tr¶ lêi: “Chóng t«i nhËn thøc rÊt râ nguy cã nµy, nh©n d©n chóng t«i ®· ph¶i tr¶ gi¸ ®¾t cho ®éc lËp. Chóng t«i kh«ng muèn tr­ît vµo con ®­êng cña nh÷ng giÊc m¬ vµ lêi høa bÞ tan vì nh­ nhiÒu ng­êi kh¸c. NhiÒu gn­êi trong chÝnh phñ vµ ®Êt n­íc t«i ch­a sî ®iÒu nµy, v× vËy t«i tin r»ng §«ng Ti-mo sÏ kh«ng trë nªn gièng mét vµi n­íc kh¸c trªn thÕ giíi ®ang cÞu g¸nh nÆng tham nhóng.” Nh­ vËy qua cuéng pháng vÊn ngo¹i tr­ëng §«ng Ti-mo, ng­êi ®äc tiÕp thu nh÷ng th«ng tin, sù kiÖn, hiÖn t­îng cã tÝnh thuyÕt phôc cao bëi v× ng­êi ®­îc pháng vÊn lµ ng­êi cã thÈm quyÒn (Ngo¹i tr­ëng) ng­êi mµ n¾m toµn bé vµ am hiÓu c¸c vÊn ®Ò trong n­íc vµ Quèc tÕ. Bµi pháng vÊn trªn kh«ng chØ ®em ®Õn cho ng­êi ®äc nh÷ng sù kiÖn hiÖn t¹ mµ cßn h­íng ng­êi ®äc nh×n nhËn s©u xa cña vÊn ®Ò ®­îc tr¶ lêi qua cuéc pháng vÊn KÕt luËn Sau kho¶ng 400 n¨m d­íi ¸ch thuéc ®Þa Bå §µo Nha, 24 n¨m s¸p nhËp vµo In-®«-nª-xi-a, lµ mét quèc gia nhá, d©n sè Ýt, tuy ®· tuyªn bè ®éc lËp, song §«ng Ti-mo trong thêi gian tíi sÏ gÆp nhiÒu khã kh¨n trong viÖc x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n­íc c¶ vÒ kinh tÕ lÉn chÝnh trÞ. HiÖn nµy §«ng Ti-mo tr«ng mong vµo nguån tµi trî trÞ gi¸ 360 triÖu USD mµ c¸c nhµ tµi trî Quèc tÕ cam kÕt viÖn trî cho §«ng Ti-mo ®Ó gi¶i quyÕt khã kh¨n vÒ kinh tÕ. MÆc dï cßn nhiÒu khã kh¨n nh­ng §«ng Ti-mo cã tiÒm n¨ng vÒ kinh tÕ biÓn, dÇu má vµ khÝ thiªn nhiªn, ®©y sÏ lµ nguån thu chñ yÕu cña §«ng Ti-mo. Ngay sau khi tuyªn bè ®éc lËp, §«ng Ti-mo ®­îc hµng chôc n­íc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao råi tiÕp sau lµ sù gia nhËp LHQ, ®©y còng sÏ lµ mét thuËn lîi cho §«ng Ti-mo trong t­¬ng lai, ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n­íc. Tuy ®· thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao víi In-®«-nª-xi-a, §«ng Ti-mo vµ In-®«-nª-xi-a vÉn cßn nhiÒu vÊn ®Ò gai gãc lµm cho t×nh h×nh hiÖn nay gi÷a hai n­íc c¨ng th¼ng. Sù kiÖn nhµ n­íc non trÎ §«ng Ti-mo ra ®êi cã ý nghÜa hÕt søc quan trong ®èi víi c¸c n­íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi. Sù kiÖn nµy sÏ thóc ®Èy c¸c n­íc hiÖn nay vÉn cßn lµ thuéc ®Þa ®øng lªn tranh giµnh ®éc lËp. Víi sù ra ®êi cña nhµ n­íc §«ng Ti-mo, hy väng sÏ chÊm døt mét ®iÓm nãng kÐo dµi, mang l¹i m«i tr­êng hoµ b×nh, æn ®Þnh vµ hîp t¸c cho c¶ khu vùc. Tµi liÖu tham kh¶o *** I. S¸ch: 1. - §ç Xu©n Hµ: B¸o chÝ víi th«ng tin quèc tÕ, Nxb §HQG, Hµ Néi, 1997. 2. - §øc Dòng: C¸c thÓ lo¹i b¸o chÝ, Nxb V¨n ho¸ - Th«ng tin, 1998. 3. - §øc Dòng: ViÕt b¸o nh­ thÕ nµo, Nxb V¨n ho¸ - Th«ng tin, 2000. 4. - T¹ Ngäc TÊn (Chñ biªn), NguyÔn TiÕn Hµi: T¸c phÈm b¸o chÝ, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995. 5. - TrÇn Quang: C¸c thÓ lo¹i chÝnh luËn b¸o chÝ, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2000. II. B¸o vµ t¹p chÝ: B¸o “Nh©n D©n” tõ cuèi n¨m 2001 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002. B¸o “Quèc tÕ” tõ cuèi n¨m 2001 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002. B¸o “Tin tøc” tõ cuèi n¨m 2001 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002 B¸o “Qu©n §éi Nh©n d©n” tõ cuèi n¨m2001 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002. B¸o “§¹i ®oµn kÕt” tõ cuèi n¨m 2001 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002. B¸o “Lao ®éng”tõ cuèi n¨m 2001 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002. B¸o “Søc khoÎ vµ ®êi sèng” tõ cuèi n¨m 2001 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002. B¸o “Nhµ b¸o vµ c«ng luËn” tõ cuèi n¨m 2001 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002. T¹p chÝ “Nghiªn cøu Quèc tÕ”, sè4/2002 10. “Tµi liÖu tham kh¶o ®Æc biÖt” cña Th«ng tÊn x· ViÖt Nam (TTXVN) tõ cuèi n¨m 2001 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002. Phô lôc Mét sè tin, bµi tiªu biÓu trªn c¸c b¸o “Nh©n D©n”, “Quèc tÕ”, “Tin tøc”, “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, “Nhµ b¸o vµ C«ng luËn”, “Thanh Niªn”, “Khoa häc vµ §êi sèng”, “Lao ®éng”: Bµi “Thêi ®iÓm chÝnh trÞ quan träng ë §«ng Ti-mo” cña M¹nh T­êng( b¸o “Qu©n ®éi Nh©n d©n”, sè ra ngµy 30-08-2002). Bµi “TiÕn tr×nh h×nh thµnh mét nhµ n­íc ®éc lËp §«ng Timor” cña T­êng Minh (b¸o “Thanh Niªn”, sè ra ngµy 31-08-2001). Bµi “ChuyÖn vÒ quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi” cña §øc Hµ, (b¸o “Tin tøc cuèi tuÇn”, sè ra ngµy 01- 08/05/2002). Tin “§«ng Ti-mo. Con ®­êng x©y dùng nÒn ®éc lËp cßn gËp ghÒnh”,T« Minh, (b¸o “Nh©n D©n”, sè ra ngµy 20 - 03- 2002). Bµi “Vµi nÐt vÒ §«ng Ti-mo—Quèc gia trÎ nhÊt hiÖn nay ”, K.N ( Chuyªn san “Nhµ b¸o vµ C«ng luËn”, sè ra ngµy 03-06-2002). Bµi “BÇu cö tæng thèng. B­íc cuèi cïng ®i tíi ®éc lËp ”cña D­¬ng Hµ (b¸o “Quèc tÕ”, sè16, ra ngµy 18/04-24/4/2002). Bµi “ §«ng Timor—buæi b×nh minh ®éc lËp” cña Thi Ch©u (b¸o “§¹i ®oµn kÕt”, sè ra ngµy 26-05-2002). Bµi “ C¸c n­íc ASEAN rÊt ñng hé §«ng Timor”, MH dÞch (b¸o “Lao ®éng”, sè ra ngµy 13- 06- 2002). Bµi “Cßn nhiÒu gai gãc”cña Anh Ph­¬ng (b¸o “Sù kiÖn vµ §êi sèng”, ra ngµy 15- 06- 2002). Bµi “§«ng Timor: nh÷ng vÊn ®Ò tr­íc m¾t” Vò Ch©u dÞch (b¸o “Khoa häc vµ §êi sèng”, sè ra ngµy 03- 06- 2002). Môc lôc Më ®Çu 1 I. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi 1 II. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 1 III. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 2 IV. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Ò tµi 2 V. Bè côc tiÓu luËn 2 Ch­¬ng mét: T×nh h×nh §«ng - Ti - mo "Quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi: qua sù ph¶n ¸nh cña c¸c b¸o "Nh©n D©n", "Quèc tÕ", "Tin tøc", "Qu©n ®éi Nh©n D©n", "§¹i ®oµn kÕt", "Lao ®éng", "Søc khoÎ vµ §êi sèng", "Nhµ b¸o vµ C«ng luËn" tõ ®Çu n¨m 2002 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2002 4 I. Vµi nÐt vÒ lÞch sö quèc gia trÎ §«ng - Ti - mo 4 1. §Êt n­íc vµ con ng­êi 4 2. T×nh h×nh §«ng Ti - mo sau khi ¸p nhËp vµo In - ®« - nª - xi - a vµ chuÈn bÞ cho cuéc tr­ng cÇu d©n ý 5 3. Cuéc tr­ng cÇu d©n ý vµ khñng ho¶ng 6 II. C¸c b­íc ®i trªn con ®­êng tiÕn tíi ®éc lËp 7 1. BÇu cö Quèc héi - b­íc ®i ®Çu tiªn trªn con ®­êng h­íng tíi mét quèc gia ®éc lËp 7 2. BÇu cö tæng thèng §«ng Ti - mo - b­íc cuèi cïng ®i tíi ®éc lËp 9 III. §«ng Ti - mo - quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi 11 1. §«ng Ti - mo tuyªn bè ®éc lËp, nhµ n­íc non trÎ §«ng Ti - mo Xa - na - na Gut - mao 11 2. §«ng Ti - mo thµnh viªn thø 190 LHQ 11 3. §«i nÐt vÒ cuéc ®êi ho¹t ®éng cña tæng thèng §«ng Ti - mo Xa - na - na Gut mao 11 4. T×nh h×nh kinh tÕ - chÝnh trÞ §«ng Ti - mo sau ngµy ®éc lËp 12 4.1. Kinh tÕ 12 4.2. ChÝnh trÞ 14 5. C¨ng th¼ng trong quan hÖ §«ng Ti - mo vµ In - ®« - nª - xi - a 15 6. ChÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña §«ng Ti - mo 16 6.1. Quan hÖ víi In - ®« - nª - xi - a 16 6.2. Quan hÖ ASEAN 18 6.3. Quan hÖ víi èt - xtr©y - li - a vµ Mü 19 Ch­¬ng hai: H×nh thøc chuyÓn t¶i néi dung th«ng tin vÒ t×nh h×nh §«ng Ti - mo "Quèc gia trÎ nhÊt thÕ giíi" qua sù ph¶n ¸nh cña c¸c b¸o "Nh©n d©n", "Quèc tÕ", "Tin tøc", "Qu©n ®éi Nh©n D©n", "§¹i ®oµn kÕt", "Lao ®éng", "Søc khoÎ vµ §êi sèng", "Nhµ b¸o vµ C«ng luËn", 21 ThÓ lo¹i b¸o chÝ 22 1. Tin 23 2. Bµi ph¶n ¸nh 27 3. B×nh luËn 27 4. Pháng vÊn 28 KÕt luËn 31 Tµi liÖu tham kh¶o Phô lôc