[Tóm tắt] Luận án Các từ chỉ bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh

ột từ văn hoá bộc lộ rõ những nét nghĩa văn hoá - ngôn ngữ của nó không chỉ trong chức năng định danh sự vật, hiện tượng mà còn trong những chức năng khác: thông báo, nhận thức thế giới thông qua sự có mặt của nó trong các cấu trúc thành ngữ và tục ngữ, câu và thậm chí trong cả các văn bản ngôn ngữ, văn bản văn học như ca dao, dân ca... Do vậy thành ngữ, tục ngữ, ca dao, dân ca... có vai trò rất quan trọng khi nghiên cứu ngôn ngữ văn hoá học. Luận án này dựa vào các khái niệm cơ bản sau đây: từ vựng văn hoá, hàm nghĩa, nghĩa biểu trưng và tiếp cận ngôn ngữ văn hoá học. 1/ Trong luận án này chúng tôi coi các từ chỉ bộ phận cơ thể người là một bộ phận trong từ vựng văn hoá, được hiểu là tổng thể các đơn vị cơ bản của một ngôn ngữ phản ánh những nét độc đáo về văn hoá ngôn ngữ của một dân tộc so với các đơn vị tương ứng trong các ngôn ngữ của các dân tộc khác. Những nét độc đáo này được thể hiện qua nghĩa và cấu trúc ngữ nghĩa của từ. Từ vựng văn hoá (theo cách chia của Nguyễn Văn Chiến, như đã nói, gồm ba lớp lớn sau: 1) Lớp các từ biểu thị những sự vật, hiện tượng, khái niệm... thuộc về thế giới tự nhiên xung quanh con người; 2) Lớp các từ biểu thị những cái thuộc về xã hội/tổ chức và cơ cấu xã hội mà con người “làm ra” và tuân thủ; 3) Lớp các từ biểu thị những cái có liên quan đến việc nhận thức chính bản thân con người và về con người. Trong lớp thứ 3 này có một lớp gồm các từ biểu thị con người, gọi là lớp 3.1. Trong phân lớp 3.1 có nhiều nhóm, trong đó có nhóm 3.1.1. gồm các từ chỉ cơ thể con người. Thuộc nhóm 3.1.1. này có các từ “đầu”, “mình”, “thân”, “tay”, “chân” sẽ được khảo sát trong luận án này. 2/ Nghĩa của từ (thực từ) trong luận án này được hiểu theo một cách nhìn rộng theo quan điểm của Dương Kỳ Đức, tức là cái phản ánh mối quan hệ giữa thế giới biểu tượng với thế giới thực tại của cộng đồng người sử dụng một ngôn ngữ như tiếng mẹ đẻ. Đấy là phiến đoạn văn hoá, thể hiện một mảnh văn hoá của một cộng đồng người, được khúc xạ qua nhiều cấp, từ văn hoá chung của cộng đồng loài người, qua văn hoá chung liên dân tộc đến văn hoá riêng đặc thù của một cộng đồng người. Nghĩa của một thực từ là một chỉnh thể, làm thành một trường nghĩa của thực từ đó, gồm phần nghĩa ngữ hiệu (thể hiện khái niệm) và phần hàm nghĩa (chứa đựng động hình văn hoá, là cái cách riêng trong việc tạo ra đối tượng, thao tác với nó và trong việc cảm nhận nó). Phần hàm nghĩa gồm hai phần là hàm nghĩa liên dân tộc và hàm nghĩa đặc thù dân tộc. Phần nghĩa sau này gồm các nội dung chính sau đây: cách định danh sơ cấp (lí do, căn cứ định danh), cách định danh thứ cấp/gián tiếp (hay còn gọi là sự chuyển nghĩa), đặc điểm của sự vật, hiện tượng (hình thức, cách sử dụng, thao tác...), ý nghĩa, giá trị, tác dụng của chúng, cách cảm nhận chúng, v.v.. 3/ Hàm nghĩa của một thực từ có khi được bộc lộ một cách độc lập, rõ ràng, có khi bộc lộ trong thế ràng buộc, tức là thực từ ấy khi đứng riêng rẽ thì không chỉ một nội dung hoàn chỉnh nào, nhưng nếu đi liền với một từ khác thì cả tổ hợp mới có một nghĩa nhất định.   10 Chương 2 : KHẢO SÁT CÁC TỪ “ĐẦU”, “MÌNH/ THÂN”, “TAY”, “CHÂN” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ CÁC TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 2.1. TỪ “đầu” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 2.1.1. Trong tiếng Việt 2.1.1.1. Định danh và từ đồng nghĩa: Trong tiếng Việt, “đầu” được hiểu là “Phần trên cùng của cơ thể con người hay phần trước nhất của thân thể động vật, nơi có bộ óc và nhiều giác quan khác”. Cũng để chỉ bộ phận cơ thể này, trong tiếng Việt còn có những từ khác như: “đầu lâu”, “sọ”, “sỏ”, “thủ”, “trốc”. 2.1.1.2. Nghĩa tổ hợp: Từ “đầu” còn có thể kết hợp với những từ khác để tạo ra những từ mới. Với ý nghĩa “phần trên cùng của cơ thể con người”, “đầu” được kết hợp với “óc”, “não” và “sỏ” tạo thành “đầu óc, đầu não, đầu sỏ”. “Đầu óc” là nói tới đầu về phương diện trí tuệ, nhận thức, tư tưởng: “đầu óc sáng láng” là thông minh; “đầu óc con buôn” là có suy nghĩ theo hướng buôn bán kiếm lời; “đầu óc gia trưởng” là có tư tưởng coi mình là người đứng đầu, quyết định tất cả, coi thường ý kiến người dưới. “Đầu não” là đầu óc, nhưng được xem như là bộ phận lãnh đạo, chỉ huy cao nhất trong một tổ chức: “cơ quan đầu não”. 2.1.1.3. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ: 1/ Chỉ phần trước nhất hoặc trên cùng của một số vật. 2/ Chỉ vật có hình dáng giống hoặc hao hao đầu người. 3/ Chỉ một số thiết bị có hình dáng hoặc công dụng giống đầu người. 4/ Chỉ điểm xuất phát, bắt đầu (trái với cuối). 5/ Chỉ vị trí hoặc thời điểm hoặc sự vật, hiện tượng trước hết. 6/ Chỉ một trong hai chỗ hoặc hai phần tận cùng của sự vật... b. Theo cách hoán dụ: 1/ Chỉ phần có tóc trên đầu hoặc tóc nói chung. 2/ Chỉ đơn vị tính toán. 3/ Chỉ người, thứ nhất hoặc con vật đứng đầu, cầm đầu, phụ trách, lãnh đạo, chỉ huy, quan trọng nhất hoặc hoạt động kiểu như thế. 4/ Chỉ suy nghĩ, nhận thức, tâm trí. 5/ Chỉ tính cách con người, được coi là kết quả của một lối suy nghĩ, một cách nhận thức nào đó c. Theo cách ẩn - hoán dụ: Chẳng hạn, “đầu bảng” lúc đầu là chỉ tên, họ tên đứng đầu trong một danh sách người thi đỗ. Đó là ẩn dụ từ đầu người sang đầu bản danh sách. Nhưng khi nói: “loại nhân sâm đen là đầu bảng các loại sâm”, “ngôi sao âm nhạc đầu bảng”, thì “đầu bảng” chuyển sang chỉ chất lượng, trình độ hạng cao nhất. 2.1.1.4. Hàm nghĩa: Hàm nghĩa của một thực từ có khi được bộc lộ độc lập, rõ ràng, có khi được bộc lộ trong thế ràng buộc. Ngoài ra, xét từ góc độ đánh giá, cảm nhận của đa số người trong cộng đồng, hàm nghĩa được chia thành ba loại là: nghĩa tích cực, nghĩa tiêu cực và nghĩa trung hoà, tức là theo sắc thái ý nghĩa của chúng. Đôi khi có những tổ hợp chứa từ “đầu” có thể nhiều hàm nghĩa khác nhau (đa phong cách, nhiều sắc thái khác nhau tùy thuộc vào điều kiện, đối tượng và ngữ cảnh sử dụng. 2.1.2. Trong tiếng Anh 2.1.2.1. Định danh và tổ hợp: Tương ứng với từ “đầu” của tiếng Việt, trong tiếng Anh có từ “head”. Nó cũng được kết hợp với nhiều từ, yếu tố khác để tạo nên những từ có các ý nghĩa khác nhau: headpage (trang đầu), headache (đau đầu, nhức đầu),   11 headgear (đồ đội đầu, mũ nón), headphones (loa ở đầu, tức là tai nghe), headmaster (hiệu trưởng), headwind (gió thổi từ phía đầu, tức là gió ngược, ngược gió), v.v... 2.1.2.2. Chuyển nghĩa: Trong tiếng Anh, từ “head” cũng có những cách chuyển nghĩa theo kiểu riêng của nó: a. Theo cách ẩn dụ, từ “head” của tiếng Anh còn được dùng để chỉ đỉnh của núi (mountain), đầu của đoàn người, đoàn xe (procession, column, line), của cầu (bridge), phố xá (street), trang sách (page)...Với người Anh, hoa (flower), bắp cải (cabbage) cũng có đầu, một thiết bị thông minh cũng là head: đầu thu, đầu phát, đầu đọc, đầu từ (tiếng Việt vay mượn cách dùng nghĩa ẩn dụ này của từ “head” trong tiếng Anh). b. Theo cách hoán dụ, cũng giống như từ “đầu” trong tiếng Việt, từ “head” của Anh cũng để chỉ mạng sống của con người; chỉ trí não, năng lực tư duy, lí trí của con người... 2.1.2.3. Hàm nghĩa: 1/ Đầu đuôi sự việc. 2/ Trí óc, khả năng tư duy, suy nghĩ, lí trí. 3/ Tầm hiểu biết, tri thức. 4/ Cách ứng xử. 5/ Bản thân một người. 6/ Sinh mạng của con người. 7/ Danh dự, thể diện con người. 8/ Sự lãnh đạo. 9/ Vị thế lãnh đạo. 10/ Sức mạnh, khả năng 2.2. TỪ “mình”, “thân” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 2.2.1. Trong tiếng Việt 2.2.1.1. Định danh và đồng nghĩa: Trong tiếng Việt, “mình” được hiểu là bộ phận cơ thể người, động vật, không kể đầu, đuôi (động vật) và các chi: “đau mình”, “mình trần”, “con heo thon mình”. Để chỉ bộ phận cơ thể này, tiếng Việt còn có các từ liên quan: “mình mẩy”, “thân”, “thân thể”, “thân hình”, “xác”, “thân xác”, “thể xác”. Các từ này thường chỉ dùng cho người, không cho con vật. Còn có từ “cơ thể”, ngoài nghĩa chung là chỉ tập hợp thống nhất mọi bộ phận trong một sinh vật, còn có nghĩa hẹp chỉ cơ thể của người, tức là thân thể. 2.2.1.2. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ, “mình” được dùng để chỉ bộ phận cơ bản tạo ra hình dáng bên ngoài của một số vật, ví dụ: cây tre mỏng mình, chiếc thuyền nằm phơi mình trên bãi cát. Từ “thân” có nhiều trường hợp chuyển nghĩa ẩn dụ hơn. 1/ Dùng để chỉ phần chính, phần lớn nhất, mang hoa lá trong cơ thể thực vật (thân cây tre, thân lúa) hoặc động vật (thân mềm).2/ Chỉ phần giữa và lớn hơn cả, thường là nơi để chứa đựng hoặc mang nội dung chính: thân tàu, thân lò, thân bài, thân từ b. Theo cách hoán dụ, từ “mình” được mở rộng nghĩa, để chỉ: 1/ Cả cơ thể người nói chung, không phân biệt đầu, mình, chân tay. 2/ Chỉ cái cá nhân của mỗi con người, còn từ “thân” được chuyển nghĩa để: 1/ Chỉ cơ thể con người nói chung, xét về mặt thể xác, thể lực.2/ Chỉ cái cá nhân, cái riêng tư của mỗi người. 2.2.1.3. Hàm nghĩa: Các từ “mình” và “thân” trong tiếng Việt chỉ mang các hàm nghĩa trung hoà. “Mình” có nghĩa “sức khoẻ thể chất” của con người, có thể là (sức yếu, còm cõi): “mình hạc xác ve” (gày còm, thiếu sức sống) hoặc (sức chịu đựng cao): “mình đồng da sắt”. “Thân” có một số nghĩa:1/ Tình cảnh, hoàn cảnh, vị thế của con người: “thân tàn ma dại, thân cô thế cô... 2/ Giá trị vật chất và tinh thần của một con người: thân bại danh liệt 3/ Cách ứng xử của con người: thân làm tội đời.   12 2.2.2. Trong tiếng Anh 2.2.2.1. Nghĩa định danh và tổ hợp: Trong tiếng Anh có từ “body” chỉ toàn bộ phần thể xác của một con người và cũng chỉ phần chính, chủ yếu của thể xác người, không gồm đầu và chân tay. Như vậy “body” có nghĩa rộng hơn, tương ứng với cả “thân thể”, “thể xác”, “thân”, “mình”, “mình mẩy” và cả với “người” trong tiếng Việt. Có một số từ ghép có yếu tố “body”: ngoài “body-cloth”, “body-coat”, “body shirt”, “body stocking”, “body suit” để chỉ các loại quần áo, còn có “Body guard” là vệ sĩ, “Body-colour” là màu da người. “Body clock” đồng hồ cơ thể, tức là đồng hồ sinh học”, “Body-surf” lướt trên sóng biển mà không dùng tấm ván (một thú chơi thể thao); “Body bag” là túi xác, đựng xác người chết, thường là binh lính, có khoá kéo, “Body language” là ngôn ngữ cơ thể, tức là điệu bộ, cử chỉ của con người... 2.2.2.2. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ, body từ nghĩa “thân thể con người”, đã chuyển thành: 1/ Chỉ mình người, mình /thân ngựa. 2/ Chỉ thân cây, thân súng, thân xe, thân tàu, thân áo... 3/ Chỉ phần chính của một vật. 4/ Chỉ vật thể, chất theo nghĩa vật lí học. 5/ Chỉ phần lõi, trục, bệ, chân... b. Theo cách hoán dụ, “body” được dùng để: 1/ Chỉ phần xác của con người, phân biệt với phần hồn. 2/ Chỉ xác chết, tử thi. 3/ Chỉ người. 4/ Chỉ nhóm người. 5/ Chỉ cơ quan, tổ chức, đoàn, hội đồng, ban. 6/ Chỉ pháp nhân. 7/ Chỉ đơn vị, phân đội quân đội. 8/ Chỉ khối, mảng, nhóm. 9/ Chỉ tập tài liệu văn kiện. 10/ Chỉ cái gọi là “dịch vụ tình dục”... 2.2.2.3. Hàm nghĩa: 1/ Một trong hai nhân tố quan trọng của sự tồn tại của con người. 2/ Cực kì kiên định ý chí, ý muốn của mình... 2.3. TỪ “tay” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 2.3.1. Trong tiếng Việt 2.3.1.1. Nghĩa định danh và nghĩa tổ hợp: Trong tiếng Việt, “tay” được hiểu là bộ phận của cơ thể con người, từ vai đến ngón: “tay trái”, “giơ tay lên!”, “cụt tay”. Trong con mắt người Việt, tay được chia thành nhiều phần: “cánh tay”, “cẳng tay” và “bàn tay” (trong đó có “ngón tay, đốt ngón tay, vân tay, hoa tay”). “Tay” được kết hợp với nhiều từ khác và mang nhiều nghĩa khác nhau: tay đẫy, tay nải, tay thước, tay sai; tổ hợp thành ngữ: Tay bắt mặt mừng, tay làm hàm nhai, tay hòm chìa khóa, tay bế tay bồng, tay đã nhúng chàm, tay đứt ruột xót, tay xách nách mang,v.v.. 2.3.1.2. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ, “tay” được dùng để chỉ chi trước, xúc tu của một số động vật. “Cánh tay” được dùng để chỉ cánh tay đòn. b. Theo cách hoán dụ, “tay” chuyển nghĩa: 1/ Chỉ lao động cụ thể của con người. 2/ Chỉ hoạt động tham gia vào một việc gì. 3/ Chỉ quyền sử dụng, định đoạt. 4/ Chỉ khả năng hoạt động nào đó của một người, cũng có khi hàm nghĩa tiêu cực, chê bai. 5/ Chỉ khả năng, trình độ nghề nghiệp, khả năng hành động nói chung. 6/ Chỉ người giỏi một môn, một nghề nào đó. 7/ Chỉ bên tham gia vào việc gì đó c. Theo cách ẩn-hoán dụ, “tay” dùng để chỉ bộ phận của một vật tương ứng với tay hay có hình dáng, công dụng như tay. Từ “cánh tay” có nghĩa hoán dụ: 1/ Chỉ người giúp đỡ gần gũi và đắc lực. 2/ Chỉ lao động chân tay có tính sáng tạo. 3/ Chỉ hành động thường là xấu của con người.   13 2.3.1.3. Hàm nghĩa: Chỉ từ “tay” thì có một số nghĩa trung hoà: 1/ (Chỉ thái độ tiếp đón vui vẻ): tay bắt mặt mừng, mở/giang rộng tay đón chào 2/ (Chỉ quyền điều hành, quản lí, lãnh đạo): cờ đến tay ai người ấy phất 3/ (Chỉ quyền quản lí kinh tế - tài chính trong gia đình hoặc tổ chức): tay hòm chìa khoá4/ (Chỉ sự vất vả, tất bật): tay xách nách mang, tay bồng tay bế 2.3.2. Trong tiếng Anh 2.3.2.1. Định danh: Tiếng Anh có hai từ: “arm” và “hand”. “Arm” là bộ phận cơ thể từ vai trở xuống, bao gồm cả “hand”. “Hand” là phần của “arm” có các ngón tay. Có thể hiểu “arm” là tay nói chung gồm “upper arm” - cánh tay trên, “forearm” - cánh tay dưới và “hand” - bàn tay. “Arm” và “hand” cũng có nhiều kết hợp với các từ khác, tạo nên những nghĩa lí thú. “Armchair” là loại ghế có chỗ để tì tay, người Việt gọi là “ghế bành”. “Armful” là số lượng vật mà ta có thể mang bằng một tay hoặc cả hai tay: an armful of firewood là một ôm củi; “Armpit” - hốc tay, tức là nách; “Handbag” là túi xách tay nhỏ của phụ nữ, túi đầm, để các thứ linh tinh cần thiết; “Handbook” là sách luôn cầm trong tay để đọc, tức là cẩm nang, sổ tay; “Handful” là số lượng vật mà ta có thể mang được bằng một bàn tay, tức là một nắm, một nhúm. “Handstand” - đứng bằng tay, tức là trồng cây chuối 2.3.2.2. Chuyển nghĩa: a. Trong tiếng Anh, từ “arm” có sự chuyển nghĩa ẩn dụ khá phong phú: 1/ Chỉ chi trước, chân trước của động vật. 2/ Chỉ một bộ phận trong một tổ chức. 3/ Chỉ vũng biển hẹp, nhánh sông. 4/ Chỉ cành cây lớn. 5/ Chỉ tay tựa của ghế bành. 6/ Chỉ một cạnh của tam giác. 7/ Chỉ cần đòn bảy, cánh tay đòn. 8/ Chỉ công sơn (đỡ mái nhà). 9/ Chỉ chuôi/cán (mái chèo).10/ Chỉ nan hoa (bánh xe). 11/ Chỉ cần (cần trục. Từ “hand” có các nghĩa chuyển kiểu ẩn dụ sau: 1/ Chỉ chân (của khỉ, vẹt), càng (cua). 2/ Chỉ bảng chỉ dẫn hình bàn tay. 3/ Chỉ hướng, phía. 4/ Chỉ kim (đồng hồ, thiết bị đo) b. Theo cách hoán dụ, từ “arm” có các nghĩa chuyển sau: 1/ Chỉ sức mạnh, quyền lực. 2/ Chỉ cánh tay áo. 3/ Chỉ cú ném, cú đập (trong thể thao). 4/ Chỉ vận động viên có cú ném, cú đập mạnh (tay ném, tay đập). Từ “hand” có các nghĩa hoán dụ sau: 1/ Chỉ nguồn cung cấp tin, nguồn tin. 2/ Chỉ xách, nải (chuối), xâu (thịt). 3/ Chỉ bàn tay như một đơn vị đo lường (bằng khoảng 10,16cm). 4/ Chỉ nhân công, tay thợ. 5/ Chỉ thuỷ thủ hoặc đội thuỷ thủ (tay chèo). 6/ Chỉ nhóm, đội. 7/ Chỉ tác giả, người sáng tác. 8/ Chỉ người có trình độ trong một hoạt động, nghề. 9/ Chỉ tay nghề, tài nghệ. 10/ Chỉ nét chữ. 11/ Chỉ chữ kí. 12/ Chỉ sự giúp đỡ, trợ giúp.13/ Chỉ vai trò, phần, sự tham gia. 14/ Chỉ sự vỗ tay, tiếng vỗ tay. 15/ Chỉ sự kiểm soát, quyền lực. 16/ Chỉ sự quản lí. 17/ Chỉ sự quan tâm, chăm sóc.18/ Chỉ sự đồng ý, hứa hẹn. 19/ Chỉ sự đồng ý với lời cầu hôn. 20/ Chỉ người tham gia, chỉ ván bài 2.3.2.3. Hàm nghĩa. Từ “arm” có các hàm nghĩa trung hòa:1/ Chỉ món nợ nần (trong tiếng lóng). 2/ Chỉ chừng mực, mức độ vừa phải. 3/ Chỉ người giúp đỡ gần gũi và đắc lực. 4/ Chỉ biện pháp, cách đối xử. 5/ Chỉ sức mạnh, quyền lực. 6/ Chỉ thái độ thiện chí, sự ủng hộ. 7/ Chỉ mức độ ngăn cách trong quan hệ đối xử. 8/ Chỉ sức bền thể xác của con người. 9/ Chỉ nguồn tiếp nhận sức mạnh, nguồn lực Từ “hand” có các hàm nghĩa trung hoà: 1/ Chỉ hoạt động, hành động của con người. 2/ Chỉ khả năng vận   14 động, làm việc. 3/ Chỉ phương tiện chiến đấu, đấu tranh. 4/ Chỉ sự tiêu tiền, chi tiêu. 5/ Chỉ thái độ đối xử, ăn ở. 6/ Chỉ mức độ quan hệ giữa con người. 7/ Chỉ thời gian. 8/ Chỉ nội tâm con người 2.4. TỪ “chân” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 2.4.1. Trong tiếng Việt 2.4.1.1. Định danh: Trong tiếng Việt, “chân” được dùng để chỉ bộ phận dưới cùng của cơ thể người hay động vật, dùng để đi, đứng: “chân dài”, “chân vòng kiềng”, “được đằng chân lân đằng đầu”, “chân gà nướng”. Trong chân có “đùi” và “bụng chân” (phần phình ra ở sau cẳng). “Chân, cụt chân”. Còn có các từ “cẳng”, “cẳng chân”, “bàn chân”, “giò” và “túc”. 2.4.1.2. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ, “chân” có các nghĩa: 1/ Chỉ một phần tư con vật bốn chân, như một nguồn thực phẩm. 2/ Chỉ phần dưới cùng tiếp giáp và bám chặt vào mặt nền. Từ “cẳng” có 1 nghĩa chuyển chỉ gốc hoặc cành chia ra ở gốc của một số cây: cẳng tre, cẳng sắn. b. Theo nghĩa hoán dụ, “chân” có các nghĩa: 1/ Chỉ hoạt động đi lại của con người. 2/ Chỉ cương vị, phận sự cuả một người là thành viên của một tổ chức. 3/ Chỉ người làm trung gian, môi giới trong những việc được coi là không được trong sáng. 4/ Chỉ nguồn hàng tập trung đầu mối thu gom 2.4.1.3. Hàm nghĩa: a. Hàm nghĩa tích cực: 1/ Chỉ sự khoẻ mạnh, dẻo dai của con người. 2/ Chỉ sức chịu đựng gian khổ khi đi xa và mang vác nặng. b. Hàm nghĩa tiêu cực: 1/ Chỉ sự yếu đuối của đàn bà con gái. 2/ Chỉ sự chưa thực sự an tâm trong công việc, còn trông ngóng nơi nọ nơi kia. 3/ Chỉ thời hạn gấp gápc. Hàm nghĩa trung hoà: 1/ Chỉ sự lảo đảo, đi không vững. 2/ Chỉ tư thế đi, dáng đi. 3/ Chỉ cuộc sống nhàn hạ, phong lưu. 4/ Chỉ sự lam lũ trong lao động nông nghiệp. 5/ Chỉ sự son rỗi, thảnh thơi, không bận bịu con cái. 6/ Chỉ sự bận rộn, tất bật. 7/ Chỉ chi tiết rất sâu. 8/ Chỉ nơi xa xôi, xa cách. 9/ Chỉ tình trạng vừa mới đến một nơi nào mới. 10/ Chỉ vị thế, hoàn cảnh 2.4.2. Trong tiếng Anh 2.4.2.1. Định danh: Trong tiếng Anh, tương ứng với “chân”, “bàn chân”, có các từ “leg” và “foot”. “Leg” là bộ phận của cơ thể người, từ đùi xuống bàn chân. Trong “leg” có “thigh” là đùi, “calf” là bụng chân. “Foot” là bàn chân. 2.4.2.2. Chuyển nghĩa: a. Trong tiếng Anh, theo cách ẩn dụ, từ “leg” có những nghĩa: 1/ Chỉ chân của động vật, côn trùng. 2/ Chỉ chân giả của người tàn tật. 3/ Chỉ chân bàn ghế giường, tủ, đồ đạc. 4/ Chỉ chặng đường. 5/ Chỉ vòng đua, vòng chạy, vòng đấu trong thể thao. 6/ Chỉ cạnh của tam giác, cạnh đáy của hình thang. 7/ Chỉ đoạn/khúc của đường gãy khúc. 8/ Chỉ pha (của dòng điện, dây điện. 9/ Chỉ nhánh (của bộ thiết bị, mạng điện)Từ “foot” có các cách ẩn dụ: 1/ Chỉ bàn chân con vật. 2/ Chỉ chân núi, đế giày, phần dưới các chi tiết kĩ thuật. 3/ Chỉ nền địa tầng (trong địa chất học). 4/ Chỉ cặn lắng của các chất lỏng. b. Theo cách hoán dụ, từ “leg” có nghĩa: 1/ Chỉ chân, như một nguồn thực phẩm hoặc món ăn (thịt cừu, bò, lợn). 2/ Chỉ ống quần hoặc bít tất là phần trang phục tương ứng với chân. Từ “foot” có các nghĩa hoán dụ sau: 1/ Chỉ món ăn là bàn chân con vật. 2/ Chỉ bước đi. 3/ Chỉ   15 dáng đi. 4/ Chỉ phần bít tất tương ứng với bàn chân. 5/ Chỉ người đi bộ. 6/ Chỉ bộ binh (lính đi bộ). 7/ Chỉ đơn vị đo độ dài, vào khoảng chiều dài một bàn chân... c. Theo cách ẩn-hoán dụ, có nghĩa chỉ phần dưới, phần cuối của một số vật 2.4.2.3. Hàm nghĩa: a. Trong tiếng Anh, từ “leg” có các hàm nghĩa: a1. Hàm nghĩa tích cực: 1/ Chỉ chỗ dựa, căn cứ, cơ sở. 2/ Chỉ nguồn lực tự thân. 3/ Chỉ sự giúp đỡ. a2. Hàm nghĩa tiêu cực: Chỉ mẹo lừa, sự bịa chuyện để đánh lừa. a3. Hàm nghĩa trung hoà: 1/ Chỉ sự di chuyển, đi lại. 2/ Chỉ hành động/hoạt động. b. Từ “foot” cũng có nhiều hàm nghĩa. b1. Hàm nghĩa tích cực: 1/ Chỉ chỗ dựa. 2/ Chỉ nguồn lực tự thân. b2. Hàm nghĩa tiêu cực:1/ Chỉ quyền lực, trong nhiều trường hợp hàm nghĩa không tán thành. 2/ Chỉ cái bẩn thỉu, thấp hèn. b3. Hàm nghĩa trung hoà: 1/ Chỉ sự di chuyển, đi lại. 2/ Chỉ hành động. 3/ Chỉ cách ứng xử, tính cách, thái độ. 4/ Chỉ tình cảm, sự biểu lộ tình cảm. 5/ Chỉ mối quan hệ. 6/ Chỉ mục tiêu, đối tượng. 7/ Chỉ thể diện, uy thế Chương 3 KHẢO SÁT CÁC TỪ “MẮT”, “MŨI”, “MIỆNG”, “TIM”, “GAN”, LÒNG/ BỤNG/ DẠ” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ CÁC TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 3.1. TỪ “mắt” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 3.1.1. Trong tiếng Việt 3.1.1.1. Định danh: Trong tiếng Việt, “mắt” được dùng để chỉ bộ phận trên của khuôn mặt cơ thể người hay động vật, giúp con người hay động vật không chỉ lĩnh hội các bức xạ điện từ, thường thuộc vùng phổ hồng ngoại gần đến tử ngoại gần từ môi trường chung quanh; giúp con người hay động vật định hướng trong môi trường và phản ứng lại các tác động từ môi trường, mà còn cảm nhận tình cảm, tình yêu của người khác dành cho mình. Đa số động vật có hai mắt nằm ở phần trên của đầu. 3.1.1.2. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ, “mắt” là sự ánh xạ giữa hai miền tri nhận khác nhau, có các nghĩa: 1/ Ánh xạ sang các lĩnh vực phi vật thể, ngoài cơ thể con người. 2/ Ánh xạ sang các sự vật trừu tượng: thiên lí nhãn (nhìn thấu muôn dặm). 3/ Chỉ then chốt, mấu chốt của vấn đề. 4/ Chỉ tâm trạng tức giận. 5/ Chỉ tâm trạng xúc động. 6/ Chỉ sự ngưỡng mộ, đố kị. 7/ Chỉ sự tham lam. 8/ Chỉ sự thù hận. 9/ Chỉ sự tôn trọng, coi trọng người khác. 10/ Chỉ sự đánh giá nhân cách. 11/ Chỉ màu sắc của mắt người. 12/ Chỉ sự khinh miệt, chán ghét, khinh bỉ, coi thường, không tôn trọng người khá. b. Theo nghĩa hoán dụ: 1/ Chỉ hoạt động do thám tin tức. 2/ Chỉ tướng mạo, khuôn mặt mà mình có ấn tượng. 3/ Chỉ sự thể hiện tình cảm một cách kín đáo. 4/ Chỉ thái độ bất lịch sự, thiếu thân thiện. 5/ Chỉ sự tinh anh, lanh lợi. 6/ Chỉ sự gian tà, không lương thiện và có ý đồ bất chính. 7/ Chỉ chỉ thái độ nóng nảy, không nhẫn nhịn trước những chuyện bất bình. 8/ Chỉ thái độ giả tạo, đạo đức giả... 3.1.1.3. Hàm nghĩa: Trong tiếng Việt, từ “mắt” có một số hàm nghĩa. a. Hàm nghĩa tích cực: Chỉ sự ngưỡng mộ tài năng của con người, hiểu theo nghĩa tích cực, là   16 người có thể chuyến nguy thành an, người làm được những việc phi thường. b. Hàm nghĩa tiêu cực: Chỉ sức chịu đựng gian khổ khi đi âm thầm gánh lấy trách nhiệm. 3.1.2. Trong tiếng Anh 3.1.2.1. Định danh 33.1.2.2. Chuyển nghĩa: a. Trong tiếng Anh, theo cách ẩn dụ, từ “eyes” có những nghĩa sau: 1/ Chỉ phần lồi của thực vật. 2/ Chỉ vật dùng. 3/ Chỉ sự nhìn, thị giác. 4/ Chỉ cách nhìn, con mắt. 5/ Chỉ cách nhìn, sự đánh giá. 6/ Chỉ sự chú ý, sự theo dõi. 7/ Chỉ sự sáng suốt b. Theo cách hoán dụ, từ “eyes” có nghĩa: 1/ Chỉ sự âu yếm, cưng chiều. 2/ Chỉ sự thương tiếc, xót xa. 3/ Chỉ sự yêu thương, ngưỡng mộ. 4/ Chỉ sự bội bạc, gian dối trong tình yêu đôi lứa. 5/ Chỉ tướng mạo 3.2. TỪ “mũi” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 3.2.1. Trong tiếng Việt 3.2.1.1. Định danh: “Mũi” là một phần lồi ở động vật có xương sống, nơi chứa lỗ mũi, nơi cho không khí đi vào và ra qua hệ vỏ bọc, thông với miệng. Sau “mũi” là cơ quan khứu giác và xoang. Ở người, “mũi” nằm giữa khuôn mặt, có hai lỗ mũi, trong lỗ mũi có lông. Ngoài chức năng đánh hơi (là một phần của hệ thống khứu giác), “mũi” còn có chức năng điều tiết, làm ấm và tăng độ ẩm cho không khí hít vào. 3.2.1.2. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ, “mũi” có các nghĩa: 1/ Chỉ vị trí địa lí: Mũi đất. 2/ Chỉ tinh thần chiến đấu: mũi tiến công. 3/ Chỉ bộ phận của một số sự vật phía trước có dáng nhọn: mũi kim, mũi chông, mũi khoan b. Theo nghĩa hoán dụ, “mũi” có nghĩa: 1/ Chỉ sự mỉa mai, coi thường, coi khinh người nào: cười (vào) mũi . 2/ Chỉ tướng số: mũi hếch. 3/ Chỉ sự can thiệp không chính đáng: Dí mũi vào công việc của người khác. 5/ Chỉ sự luyện thanh trong thanh nhạc: giọng mũi. 6/ Chỉ sự nói dối, lừa gạt: bị xỏ mũi 3.2.1.3. Hàm nghĩa. a. Hàm nghĩa tích cực: “Mũi” không có nhiều nét ẩn dụ và cũng ít có cấu trúc mang nghĩa hàm nghĩa. Có thể kể ra một số cấu trúc kết hợp có “mũi”, như: vuốt mặt phải nể mũi; xông pha nơi mũi tên hòn đạn; đứng mũi chịu sàob. Hàm nghĩa tiêu cực: Có một số cấu trúc ẩn dụ mang hàm nghĩa, như mũi dại lái chịu đòn; vắt/ vặt mũi đút miệng, v.v.. 3.2.2. Trong tiếng Anh 3.2.2.1. Định danh: Trong tiếng Anh, “mũi” (nose) được định nghĩa như là phần trên khuôn mặt trên miệng, dùng để thở và ngửi. 3.2.2.2. Chuyển nghĩa. a. Nghĩa ẩn dụ của “nose” cũng không phong phú. Người nói tiếng Anh chỉ xem chiếc mũi giống như mặt trước của thân máy bay hoặc xe ô tô; nose cone-đầu đạn có điều khiển. b. Nghĩa hoán dụ của “nose” thì rất phong phú. Người nói tiếng Anh coi chiếc mũi đại diện cho: 1/ Khứu giác. 2/ Khả năng nhạy bén về một vấn đề. 3/ Sự can thiệp vào cái gì khác. 3.2.2.3. Hàm nghĩa. a. Hàm nghĩa tích cực: Chỉ sự nhạy bén, khả năng tiếp thu nhanh vấn đề. b. Hàm nghĩa tiêu cực: Sự can thiệp, sự tò mò; sự kiêu căng; hay sự tiếp xúc trực tiếp.   17 3.3. TỪ “miệng” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 3.3.1. Trong tiếng Việt 3.3.1.1. Định danh: “Miệng” là phần đầu tiên của hệ tiêu hóa có chức năng nhận thức ăn và bắt đầu tiêu hoá bằng cách nghiền nát cơ học thực ăn thành kích thước nhỏ hơn và trộn với nước miếng. Ngoài chức năng là nơi bắt đầu tiếp nhận và tiêu hóa thức ăn, ở người, “miệng” còn đóng vai trò là cơ quan cấu âm trong giao tiếp. Lời nói được tạo ra có sự tham gia của một số bộ phận ở trong miệng như răng, lưỡi, lợi, môi, hàm, và cũng có vai trò của một hộp cộng minh trong cấu âm. 3.3.1.2. Chuyển nghĩa. a. Theo cách ẩn dụ, “miệng” có nghĩa: 1/ Chỉ bộ phận phía trên của vật có dáng tròn: miệng bát, miệng cốc. 2/ Chỉ sinh khí: thở bằng miệng. 3/ Chỉ sự lo âu, buồn bã: đắng miệng, ăn uống không ngon miệng. b. Theo nghĩa hoán dụ, “miệng” có nghĩa: 1/ Chỉ quyền lực. 2/ Chỉ thay cho toàn bộ cơ thể. 3/ Chỉ chia sẻ những niềm vui và nỗi buồn với nhau. 4/ Chỉ món ăn tráng miệng. 5/ Chỉ sự bệnh tật. 6/ Chỉ sự khinh bỉ, coi thường. 7/ Chỉ tướng mạo. 8/ Chỉ thông tin. 3.3.1.3. Hàm nghĩa. a. Hàm nghĩa tích cực: “Miệng” là nơi kết tụ tinh hoa của con người, nơi trái tim phát ra thành lời, cảm xúc được chia sẻ: miệng có duyên, miệng hình trái tim, miệng hình cánh cung (là có quan tước lộc vị), miệng vuông (người giàu có). b. Hàm nghĩa tiêu cực: Vạ miệng; Há miệng mắc quai; Miệng quan trôn trẻ, Hang hùm, miệng sói 3.3.2. Trong tiếng Anh 3.3.2.1. Định danh: Trong tiếng Anh, “miệng” (mouth) được định nghĩa như là phần “mở” của cơ thể (opening) mà qua đó thức ăn được đưa vào cơ thể, là không gian (space) nơi chứa lưỡi, răng, 3.3.2.2. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ, tri nhận của người nói tiếng Anh “mouth” những đặc tính giống với “miệng hang” (the mouth of a cave) và “cửa sông” (the place where the river enters the sea). b. Theo cách hoán dụ: 1/Người ăn theo về kinh tế (miệng ăn): She’s got 5 mouths to feed (Bà ấy phải nuôi năm miệng ăn/5 người. 2/ Những nghĩa quan hệ đến lời nói: Keep one’s mouth shut (giữ bí mật); loud-mouthed; big mouth (to mồm, nói nhiều, nói đại ngôn); by mouth (bằng miệng, bằng lời nói). 3.3.2.3. Hàm nghĩa: Trong tiếng Anh, nghĩa “mouth” có khuynh hướng trung tính như trong ẩn dụ về vị trí (mouth of cave-miệng hang). Tuy nhiên, trong ẩn dụ, có một đặc điểm lớn là từ này thường hướng về nghĩa tiêu cực hoặc nghĩa có hàm nghĩa xúc phạm (derogatory) hoặc quá thân mật, suồng sã (colloquial). (Close your mouth - Câm mồm lại, tức là bảo ai đó đừng nói nữa) 3.4. TỪ “tim” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 3.4.1. Trong tiếng Việt 3.4.1.1. Định danh: Trong tiếng Việt, “tim” là bộ phận hoạt động không ngừng nghỉ trong cơ thể con người, hay của con vật. Trái tim vừa quan trọng về mặt sinh học mà cũng quan trọng về mặt tinh thần. Về mặt sinh học nếu không có trái tim thì sẽ không   18 sống được. Về mặt tinh thần, nếu không có trái tim thì con người sống như một vật vô tri vô giác; trái tim là biểu tượng của tình yêu. 3.44.1.2. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ: 1/ Chỉ vị trí trung tâm của một vật cụ thể. 2/ Chỉ vật có hình dáng trái tim. b. Theo cách hoán dụ: 1/ Trái tim là bộ phận trung tâm của hệ tuần hoàn. 3/ Chỉ suy nghĩ, nhận thức, tâm trí. 4/ Chỉ tính cách con người 3.4.1.3. Hàm nghĩa: a. Hàm nghĩa tích cực: 1/ Cái tốt nhất, có giá trị nhất, lợi nhất. 2/ Hạnh phúc lứa đôi, vợ chồng. 3/ Sống lạc quan và luôn nhìn vào mặt tích cực của mọi việc. b. Hàm nghĩa tiêu cực: 1/ Kẻ hung ác, vô lương tâm, bất lương. 2/ Nghĩa cử làm việc thiện, tâm đức. 3/ Sự không tương ứng tốt đẹp giữa hai người yêu nhau hay cuộc sống lứa đôi). 4/ Con người càng cao cả khi nhận ra được ý nghĩa tích cực của đau khổ). c. Hàm nghĩa trung hoà: 1/ Hành động được thực hiện với trái tim yêu thương, trách nhiệm. 2/ Hoạt động kinh doanh). 3/ Kinh nghiệm sống. 4/ Sự lo nghĩ. 5/ Cảnh chết chóc; sự sống chết, sinh mệnh 3.4.2. Trong tiếng Anh 3.4.2.1. Định danh: 3.4.2.2. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ, từ “heart” của tiếng Anh còn được dùng để chỉ “hồn/tâm hồn (mind), cảm xúc, tình cảm và sự can đảm”. b. Theo cách hoán dụ, cũng giống như từ tim trong tiếng Việt, từ tim trong tiếng Anh làm thành những nghĩa mềm, nhẹ, ấm, nhân hậu: light heart, soft heart, tender heart, warm heart Cụ thể: 1/ Sử dụng hình thức chuyển nghĩa lấy tên gọi của một bộ phận (trái tim) để chỉ cái tổng thể (con người). 2/ Cứng, rắn, nặng. 3/ Mềm, nhẹ, ấm. 4/ Người/vị thế trực tiếp. 5/ Chỉ tuổi tác 3.4.2.3. Hàm nghĩa: a. Nếu như người Việt Nam thường quan niệm khá chung chung về phần quan trọng của cơ thể liên quan tới tinh thần, thì người Anh lại quan niệm rằng con người có ba bộ phận quan trọng là bộ óc, trái tim và bộ phận sinh dục, trong ba bộ phận ấy trái tim là quan trọng nhất. Trái tim (heart) là phần trung tâm của một con người, chi phối hai bộ phận kia. Trái tim vì thế cũng có nghĩa là "trung tâm" (centre). Trái tim gắn với một loạt biểu tượng, đại diện cho mặt trời, tình yêu, niềm hạnh phúc. Người Anh vẫn nói: The heart has its own voice but mind could not understand itseft (Trái tim có tiếng nói riêng mà lí trí không thể hiểu được). b. Trong tiếng Anh, các hàm nghĩa của từ “heart” chủ yếu mang tính chất trung hoà: 1/ Rung động. 2/ Vị trí trung tâm. 3/ Trí óc, khả năng tư duy, suy nghĩ, lí trí. 4/ Tầm hiểu biết, tri thức. 5/ Cách ứng xử. 6/ Sinh mạng của con người. 7/ Danh dự, thể diện con người. 8/ Sức mạnh, khả năng 3.5. TỪ “gan” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 3.5.1. Trong tiếng Việt 3.5.1.1. Định danh: Trong tiếng Việt, “gan” là một cơ quan của các động vật có xương sống, bao gồm cả con người. Cơ quan này đóng một vai trò quan trọng trong quá trình trao đổi chất, dự trữ Glycogen, tổng hợp protein và thải độc. “Gan” cũng sản xuất dịch ở “mật”, một dịch thể quan trọng trong quá trình tiêu hoá.   19 3.5.1.2. Nghĩa tổ hợp: “Gan” kết hợp phổ biến và nhiều nhất với “ruột” mang nghĩa khái quát “khu vực bên trong ổ bụng”, mà các từ ghép: gan ruột, ruột gan là từ ghép đẳng lập, các yếu tố ngang nhau về cương vị cho nên có thể đảo vị trí cho nhau được. Khi so sánh về ý nghĩa tổ hợp của hai từ này, ta thấy, “gan” khi đi một mình vẫn có ý nghĩa khác do chuyển nghĩa – đồng nghĩa với gan dạ, gan góc, gan lì - Nó là gan lắm, đánh như thế mà nó không khóc. Trong khi đó, “ruột” đi một mình chỉ có ý nghĩa định danh về đoạn ruột dài (non và già), còn trong tổ hợp nó luôn là yếu tố tạo nên nghĩa của những thành ngữ: mát gan mát ruột, héo gan héo ruột, bầm gan tím ruột 3.5.1.3. Chuyển nghĩa: Theo cách ẩn dụ, “gan” được coi là biểu tượng của tâm trạng, trạng thái tinh thần với nghĩa ẩn dụ: 1/ Tinh thần vững vàng, can đảm, kiên định trước mọi thử thách. 2/ Tâm trạng, trạng thái tinh thần. 3/ Trí tuệ Theo cách hoán dụ, từ “gan” được mở rộng nghĩa: 1/ “Gan” có những cách biểu thị. 3/ “Gan” còn biểu trưng cho cả tâm trạng, tình cảm tiêu cực, phủ định như. 4/ Chỉ “tính khí, khí tiết” 3.5.1.4. Hàm nghĩa. Thường gặp là hàm nghĩa tích cực:1/ Cái tốt nhất, có giá trị nhất, lợi nhất. 2/ Sự cứng rắn. 3/ Diễn tả những cái gì đã đạt đến mức hoàn hảo. 3.5.2. Trong tiếng Anh 3.5.2.1. Định danh: Tiếng Anh định nghĩa “liver” (gan) là cơ quan lớn trong ổ bụng, sản sinh ra mật và lọc sạch máu. Ngoài ra, từ này cũng chỉ gan của một số động vật dùng làm thức ăn như pig’s liver (gan lợn), chicken livers (gan gà), liver sausages (xúc xích gan). 3.5.2.2. Chuyển nghĩa: Từ “liver” (gan) của tiếng Anh gần như không có sự chuyển nghĩa phong phú như tiếng Việt. Một điều thú vị nữa là trong khi tiếng Việt coi từ gan có nghĩa bóng như là sự can đảm, không biết sợ, sự cứng rắn như đã trình bày trên (gan dạ, gan cóc tía,), thì trong tiếng Anh, từ “liver” được kết hợp với từ “lily- livered,” lại có nghĩa là “hèn nhát “ (coward). 3.5.2.3. Hàm nghĩa: Từ quan sát về đặc điểm chuyển nghĩa trên, có thể nói rằng từ “liver” (gan) trong tiếng Anh hầu như không có hàm nghĩa ngoài một hàm nghĩa tiêu cực là “lily livered” (hèn nhát) như vừa phân tích ở trên. 3.6. TỪ “lòng/bụng/dạ” TRONG TIẾNG VIỆT VÀ TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 3.6.1. Trong tiếng Việt 3.6.1.1. Định danh: a. Các cơ quan lòng, bụng, dạ đều nằm ở vị trí thấp nhất trong cơ thể con người so với tim và não bộ. “Lòng” hiểu là “bụng” con người: Ấm cật no lòng, trẻ mới lọt lòng (vừa mới sinh)“Lòng” được hiểu là những bộ phận trong “bụng” của con người và động vật: Lòng lợn, cỗ lòng, xào lòng gàb. Phần ở giữa hay ở trong một số vật, có khả năng chứa đựng hay che chở: Lòng suối, đào sâu vào lòng đất, ôm con vào lòng, biết rõ như lòng bàn tay của mìnhc. Bụng: Bộ phận cơ thể người hoặc động vật, chứa phủ tạng. d. “dạ” cũng là cách gọi khác của bụng. Bụng con người, về mặt chức năng, là nơi chứa và làm tiêu hoá thức ăn, hoặc chứa thai.   20 3.6.1.2. Tổ hợp. Lòng/dạ, bụng/dạ” thường kết hợp với nhau thành những thành ngữ và mang nhiều nghĩa khác nhau, biểu thị cho phạm vi tư duy, thái độ, tình cảm của con người: Ghi lòng tạc dạ, thay lòng đổi dạ, lòng người dạ thú, lòng lang dạ sói, bụng bảo dạ 3.6.1.3. Chuyển nghĩa: a. Theo cách ẩn dụ, “Lòng”: 1/ Biểu tượng của mặt tâm lí, tình cảm, ý chí, tinh thần, thái độ. 2/ Chỉ phạm vi tình cảm. 3/ Biểu hiện thế giới nội tâm. 4/ Thái độ đối với người khác. 5/ Chỉ đạo đức và luân lí“Bụng”:1/ Biểu tượng của ý nghĩ, tình cảm sâu kín đối với người, với việc.2/ Nơi định vị hay chứa đựng trí tuệ (tư duy) con người. 3/ Chỉ tâm trạng tích cực, khẳng định của con người. “Dạ: 1/ Chỉ thái độ cư xử. 2/ Chỉ sự sung sướng, vui mừng. 3/ Chỉ tình cảm tiêu cực... 3.6.1.4. Hàm nghĩa: a. Hàm nghĩa tích cực:1/ Lòng, hay bụng, được coi là biểu tượng cho ý chí của con người như lòng kiên định, ý chí kiên cường. 2/ Tấm lòng còn được dùng chỉ tình cảm trong sáng, nhân hậu. 3/ Lòng ngay dạ thẳng: chỉ sự thẳng thắn, trung thực, thật thà, không man trá. 4/ lòng lại như lòng: đồng điệu, thông cảm, sẵn sàng chia sẻ cho nhaub. Hàm nghĩa trung tính: 1/ Tâm trạng, tâm tư, tình cảm của mọi người (thường trong một hoàn cảnh) ai cũng như nhau. 2/ Sự đói rét...c. Hàm nghĩa tiêu cực: 1/ Chỉ sự nông cạn, dễ bộc bạch, thiếu chín chắn sâu sắc. 2/ Có tâm địa xấu xa, phản trắc, tráo trở, không trung thành. 3/ Lòng tham không đáy, tham lam vô độ, không có chừng mực 3.6.2. Trong tiếng Anh 3.6.2.1. Định danh: Không giống như tiếng Việt, tiếng Anh không dùng hai từ “bụng” và “dạ” với nhau. Hai từ này tiếng Anh coi như là những từ đồng nghĩa, chúng là “stomach” và “belly”. Đó là một bộ phận của cơ thể giống như chiếc túi để thức ăn đi vào khi nuốt xuống và ở đó quá trình tiêu hoá đầu tiên xảy ra. (I don’t like going to work with an empty stomach - Tôi không thích đi làm với chiếc dạ dày lép kẹp). Người nói tiếng Anh, trong sự thân mật (informal) coi nó như “phần phía dưới giữa bụng và đùi”, tức là “bụng”. Một từ đồng nghĩa nhưng có vẻ ít dùng hơn là “belly”. 3.6.2.2. Chuyển nghĩa: a. Từ “belly” thường có những nghĩa bóng ẩn dụ là: 1/ Phần phình ra hoặc có hình tròn của cái gì: The belly of a ship (phần bụng của con tàu). 2/ Căng phồng/làm cho căng phồng: The sail was bellying out (cánh buồm đang căng phồng). 3/ Chán ngấy/ chịu hết nổi: I’ve had a bellyful of your complaints (Tôi chán ngấy những lời than vãn của anh). b. Từ “stomach” mang nhiều nghĩa ẩn dụ hơn: 1/ Cam chịu/chịu đựng: How could I stomach all the violence in the film? (Làm sao tôi có thể chịu đựng được tất cả những cảnh bạo lực trong phim?). 2/ Sự thèm thuồng/mong muốn: I had no stomach for sex. (Tôi chẳng thích thú gì về chuyện quan hệ nữa). 3/ Nghĩa thành ngữ giống như tiếng Việt: Somebody’s eyes are bigger than his stomach (No bụng đói con mắt). 4/ Sự xúc phạm hay kinh tởm: I was sick to one’s stomach. (Tôi cảm thấy bị xúc phạm thật sự)... 3.6.2.3. Hàm nghĩa: Ý nghĩa tích cực và tiêu cực của hai từ “belly” và “stomach” trong tiếng Anh khi được chuyển sang nghĩa bóng thường không rõ ràng mà phải lệ   21 thuộc vào ngữ cảnh. Chủ yếu chúng có khuynh hướng mang những đặc tính sử dụng mang phong cách thân quen, không trang trọng và thường có hàm nghĩa trung lập hay tích cực khi có nghĩa ẩn dụ về hình ảnh cái dạ dày (đang no) như “căng phồng” nhưng cũng có nghĩa tiêu cực nếu có nghĩa bóng về sự dồn ứ (như của một cái bụng đang no). Chương 4 SO SÁNH ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA CỦA CÁC TỪ CHỈ BỘ PHẬN CƠ THỂ NGƯỜI TRONG TIẾNG VIỆT VÀ CÁC TỪ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG ANH 4.1. SO SÁNH VỀ MẶT ĐỊNH LƯỢNG: 1/ Nội dung của các từ đối tượng khảo sát trong tiếng Việt và của các từ tương ứng với chúng trong tiếng Anh là không đồng đều: có yếu tố có, có yếu tố không, có yếu tố nhiều, có yếu tố ít. 2/ Về mặt định danh, có số lượng lớn nhất là hai từ “mình” và “thân” của tiếng Việt (9 từ khác nhau trong khi từ tương ứng trong tiếng Anh chỉ có 1 từ là “body” ); có số lượng lớn thứ nhì là từ “chân” (6 từ, trong khi tiếng Anh chỉ có 2 từ “leg” và “foot”). 3/ Về mặt chuyển nghĩa, nhiều trường hợp chuyển nghĩa nhất là hai từ “arm” và “hand” của tiếng Anh (40 trường hợp, trong khi ở từ “tay” và “cánh tay”, “bàn tay” của tiếng Việt chỉ có 13); thứ nhì cũng là các từ “leg” và “foot” của tiếng Anh (23 trường hợp, còn “chân” và “cẳng” của tiếng Việt chỉ có 9 trường hợp). 4/ Về mặt hàm nghĩa, có nhiều nghĩa nhất là từ “đầu” của tiếng Việt (22 nghĩa, trong khi “head” của tiếng Anh chỉ có 10 nghĩa); cùng đứng thứ nhì là các từ “arm” với “hand” và “leg” với “foot” của tiếng Anh (đều là 17 nghĩa, trong khi “tay” chỉ có 4 nghĩa và “chân” chỉ có 15 nghĩa). 5/ Số lượng từ trong diện đối tượng nghiên cứu của chúng tôi trong tiếng Việt cũng chiếm ưu thế tuyệt đối là 25 từ (so với tiếng Anh chỉ có 6 từ). 6/ Nhìn chung, tiếng Việt có ưu thế số lượng về mặt hình thức định danh, trong khi đó tiếng Anh lại trội hơn về mặt nội dung chuyển nghĩa và hàm nghĩa. Nguyên nhân của tình trạng vượt trội của tiếng Việt trong vấn đề này nằm ở chỗ nguồn gốc, cách cấu tạo từ và sắc thái ý nghĩa cũng như sắc thái văn phong tu từ. 4.2. SO SÁNH VỀ ĐỊNH DANH: Nguồn gốc từ ngữ, cách cấu tạo từ, sắc thái ý nghĩa và văn phong, tu từ làm cho cách định danh các bộ phận cơ thể người trong diện đối tượng nghiên cứu của luận án này thật là phong phú, đa dạng. Nó cũng chứng tỏ người Việt có cái nhìn không đơn điệu đối với thế giới sự vật khách quan. Số lượng của nhóm từ “đầu” trong tiếng Việt rõ ràng là phong phú hơn trong tiếng Anh (13 so với 8). Một khía cạnh thú vị khác nữa là cách nhìn thế giới của người Việt và người Anh cũng khác nhau rất nhiều, thể hiện qua cách định danh sự việc, hiện tượng. Chẳng hạn, trong khi người Việt nói là “gội đầu” thì người Anh lại gọi là “rửa tóc” (to wash one’s hair); người Việt: “đầu lưỡi”, người Anh: “chóp lưỡi” (the tip of a tongue); người Việt: “đầu xuân”, “đầu câu chuyện” thì người Anh dùng từ “beginning” để chỉ khởi đầu một mùa trong năm hoặc một câu chuyện. 4.3. SO SÁNH VỀ PHƯƠNG DIỆN CHUYỂN NGHĨA   22 - Từ “đầu” trong tiếng Anh với tiếng Việt có những trường hợp vừa giống lại vừa khác. Cùng chỉ người đứng đầu, nhưng “head” thường dùng cho các trường hợp như: gia đình, khoa, trường, chính phủ, đảng phái, quân đội, lãnh tụ, tù trưởng bộ lạc, bộ tộc (trong khi ở tiếng Việt, ta dùng: trưởng tộc/họ, chủ nhiệm/trưởng khoa, hiệu trưởng, giám đốc, thủ tướng, chủ tịch đảng, đảng trưởng, tư lệnh...). Có những trường hợp người Anh lại chuyển nghĩa hoán dụ theo kiểu khác với người Việt. Người Việt gọi là “ảnh chân dung” thì người Anh chỉ nói “head”. “Head” còn dùng để chỉ khả năng về mặt sinh lí, sức chịu đựng về thân xác của con người: good head for heights, một cái đầu tốt đối với độ cao, nghĩa là chịu đựng được (không sợ) độ cao, không bị chóng mặt; a strong head for drink, một cái đầu khoẻ về uống rượu, nghĩa là có tửu lượng cao, không dễ bị say. “Head” còn được cấu tạo thành headache có nghĩa là: chứng đau đầu: have a headache, có một cái đầu, tức là bị đau đầu, nhức đầu. Theo cách chuyển nghĩa ẩn dụ, về cơ bản hai từ “đầu” và “head” của tiếng Việt và tiếng Anh có nhiều điểm tương đồng. Tuy tương đồng là chủ yếu, nhưng vẫn có những dị biệt trong tương đồng. Giữa các từ “mình”, “thân” của tiếng Việt và “body” của tiếng Anh, sự tương đồng là không nhiều: nghĩa của “thân” gần như tương đồng với nghĩa của “body”. Còn sự dị biệt là tương đối nhiều. Cũng theo cách ẩn dụ, “tay”, “cánh tay” của tiếng Việt có sự tương đồng với “arm”, “hand” của tiếng Anh ở các nghĩa chỉ chi trước của động vật, chỉ cánh tay đòn của đòn bẩy. Nghĩa chỉ bộ phận của một vật tương ứng với tay hay có hình dáng, công dụng như tay của từ “tay” tương ứng một phần với nghĩa ẩn dụ của “arm” (chỉ tay tựa của ghế bành). Trong tiếng Anh, để chỉ “tay nắm”, “tay cầm”, có từ riêng là “handle”. Nhưng “hand” còn được dùng để chỉ các chi của con cua, trong khi tiếng Việt lại dùng từ riêng là “càng”. “Hand” còn dùng để chỉ chân của con vật, trong khi tiếng Việt lại dùng từ “chân”. - Cũng theo cách ẩn dụ, có sự tương đồng giữa nghĩa của “chân” và các cách diễn đạt có từ “chân” (chân vịt rút xương, đường chân rết) với “leg” và “foot”. Còn sự dị biệt là khá lớn, tồn tại ở các nghĩa còn lại của các từ “chân”, “cẳng”, “leg” và “foot”. Theo cách chuyển nghĩa hoán dụ, từ “đầu” của Việt và “head” của Anh có trường hợp tương đồng, với những dị biệt nhỏ. Không thấy có chuyển nghĩa ẩn - hoán dụ của các từ “mình”, “thân”, “body”. Giữa từ “thân” của Việt và “body” của Anh chỉ có một trường hợp tương đồng, đó là nghĩa chỉ “dịch vụ tình dục”. Còn sự dị biệt là chủ yếu: các nghĩa của “mình” và các nghĩa của “thân” không có sự tương đồng trong “body” của Anh. Ngược lại, các nghĩa của “body” không thấy có trong cấu trúc nghĩa của “thân”. 4.4. SO SÁNH VỀ HÀM NGHĨA: Các hàm nghĩa của từ “đầu” trong tiếng Việt rất phong phú, tổng cộng tới 22 nghĩa (trong khuôn khổ phạm vi tư liệu của chúng tôi), đủ cả 3 loại tích cực, tiêu cực và trung hòa. Sự dị biệt lớn nhất là từ “head” chỉ có hàm nghĩa trung hòa, không có nghĩa tích cực và tiêu cực như ở từ “đầu”. Còn “đầu” trong tiếng Việt lại là biểu tượng cho nhiều người hoặc hành động, sự vật có tính tiêu cực, trong khi “head” của tiếng Anh, theo như tư liệu của chúng tôi, không thấy có:   23 kẻ ương bướng, kẻ hung ác, bất lương; sự không ăn khớp Còn về nghĩa trung hòa, sự tương đồng giữa “đầu” và “head” là rất lớn: số lượng thì không chênh lệch nhiều, nội dung thì hầu như không có khác biệt lớn giữa các nghĩa trung hòa của “head” với các nghĩa riêng biệt của “đầu”. Nhìn chung, trong tiếng Việt, các từ “mình mẩy”, “thân thể”, “thân hình”,“xác”, “thân xác”, “thể xác”, “cơ thể” không có các hàm nghĩa. Chỉ có “mình” và “thân” có hàm nghĩa, nhưng cũng chỉ là nghĩa trung hòa. “Mình”, “thân” và “body” không có các hàm nghĩa tích cực và tiêu cực và không có sự tương đồng về hàm nghĩa trung hòa, nhưng hai nghĩa của “body” lại tương ứng với cách diễn đạt có từ “xác” của tiếng Việt. “Tay”, “arm” và “hand” cũng chỉ có nghĩa trung hòa. Trong tiếng Việt chỉ có từ “chân” có các hàm nghĩa, còn các từ “cẳng”, “cẳng chân”, “bàn chân”, “giò”, “thủ” không có. Cả từ “chân” Việt và hai từ “leg”, “foot” Anh đều có cả loại hàm nghĩa tích cực, tiêu cực và trung hòa, nhưng không thấy sự tương đồng giữa chúng, mà chủ yếu là sự dị biệt. Các hàm nghĩa dị biệt này rất phong phú, đa dạng, thể hiện cách nhìn nhận của hai cộng đồng Việt và Anh rất khác nhau đối với bộ phận cơ thể người ở phía dưới, dùng làm chỗ dựa, làm phương tiện để giúp con người di chuyển. KẾT LUẬN 1. Nhóm từ chỉ bộ phận cơ thể người là một trong những nhóm từ khá đặc biệt trong ngôn ngữ các dân tộc. Đây là nhóm từ ra đời sớm nhất gắn với sự quan sát, nhận thức từ buổi sơ khai, cho nên chúng có đặc điểm chung cho mọi cộng đồng ngôn ngữ ở tính thuần gốc, bản địa của chúng. Nhưng chúng lại khác nhau trong mỗi ngôn ngữ ở sự sử dụng trong đời sống giao tiếp. Từ cách biểu đạt định danh, đồng sở chỉ, đến việc cách thức chuyển nghĩa, sử dụng để biểu đạt ở mỗi ngôn ngữ lại khác nhau tuỳ thuộc vào cách tư duy, phương thức phản ánh của từng dân tộc. Và những khác biệt này tạo nên sự phong phú, đa dạng trong sử dụng, đồng thời thể hiện nét văn hoá ở các ngôn ngữ. Sự đối chiếu so sánh mới cho ta thấy được nét tương đồng cũng như sự dị biệt giữa chúng trong từng ngôn ngữ. Ở đây, chúng tôi chỉ có điều kiện so sánh 3 cách thức cơ bản (định danh, chuyển nghĩa và hàm nghĩa) của nhóm từ này giữa tiếng Việt và tiếng Anh. 2. Luận án đã tiến hành khảo sát, thống kê định lượng và đánh giá định tính các từ chỉ bộ phận cơ thể người; phân tích ý nghĩa của chúng trên các phương diện nghĩa định danh, nghĩa tổ hợp, nghĩa (từ ghép, thành ngữ), sự chuyển nghĩa (ẩn dụ, hoán dụ, ẩn - hoán dụ), hàm nghĩa văn hoá của các từ đó trong tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh. Sự so sánh được tiến hành không đơn thuần chỉ là sự đối chiếu từ vựng mà căn cứ vào ngữ nghĩa của chúng nằm trong các kết hợp, đặc biệt là trong các đơn vị định danh bậc 2 (thành ngữ, tục ngữ). 3. Về cách thức định danh sự vật, ở đây là các bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh cơ bản là giống nhau. Tuy nhiên, khi xem xét chúng trong sự chuyển nghĩa, đặc biệt là nghĩa hàm ẩn (hàm nghĩa) ta thấy đã có sự “phân hóa” về các nét nghĩa khi sử dụng. So sánh tìm ra sự tương đồng và khác biệt về các mặt nghĩa của các từ chỉ bộ phận cơ thể người trong tiếng Việt và các từ tương   24 đương trong tiếng Anh trong sử dụng giao tiếp, theo cách tiếp cận ngôn ngữ văn hoá học, lấy hàm nghĩa làm mục đích và trung tâm chú ý như đã trình bày, chúng tôi lần lượt khảo sát các từ “đầu”, “mình/thân”, “tay”, “chân”, “mắt”, “mũi”, “miệng”, “tim”, “gan”, “lòng/dạ/bụng" về các phương diện: định danh, chuyển nghĩa và hàm nghĩa. Nội dung khảo sát các từ này được triển khai thực hiện trong 2 chương (chương 2 và chương 3) do đó, việc chia tách chương đối với 2 chương này chỉ có ý nghĩa tương đối. Bởi lẽ, các từ này nếu phân tách theo đặc điểm “nhìn thấy được” và “không nhìn thấy được” thì những bộ phận cơ thể có thể nhìn thấy được sẽ gồm 7 bộ phận (“đầu”, “mình/thân”, “tay”, “chân”, “mắt”, “mũi”, “miệng”), trong khi đó, các bộ phận cơ thể không quan sát được bằng giác quan chỉ có 3 bộ phận là “tim”, “gan”, “lòng/dạ/bụng”. Hơn nữa, ngay việc tách ra ba phương diện như trên là để cụ thể hoá cách xem xét toàn diện ý nghĩa của chúng chung quy cũng nằm trong phạm vi nghĩa học. Do bản thân sự hành chức của các từ đối tượng trong tiếng Việt là khác nhau, nên mức độ nông sâu trong khảo sát cũng sẽ khác nhau, độ dài ngắn của các tiểu mục về các từ này cũng sẽ không đồng đều. 4. Trong tiếng Việt, mỗi một từ (đầu, mình, thân, tay, mắt, mũi, miệng, tim, gan, lòng, dạ) xét về mặt hàm nghĩa hay nghĩa biểu trưng đều có nét biểu hiện riêng. Tuy nhiên, với một số từ như “đầu”, “tim”, “gan”, lòng/ dạ/ bụng” thì nghĩa biểu trưng đa dạng, phong phú và sinh động hơn nhiều, đặc biệt khi ta xem xét chúng trong cấu trúc định danh bậc hai (như thành ngữ, tục ngữ). Trong tiếng Anh, thì nghĩa biểu trưng được thể hiện rõ nét trong các từ “body”, “head” và đặc biệt là “heart” với rất nhiều sắc thái thú vị. Tuy nhiên, khác với tiếng Việt, các từ "lòng/ dạ/ bụng", "gan" có nghĩa biểu trưng rất phong phú thì các từ "belly" (lòng/ bụng/ dạ) và "liver" (gan) trong tiếng Anh lại rất nghèo nàn, ít có nghĩa hàm nghĩa biểu trưng trong các cấu trúc kết hợp. Điều này thể hiện rất rõ tư duy và quan niệm của hai dân tộc Việt và Anh là khác nhau đối với các bộ phận này. 5. Việc so sánh và đối chiếu các nhóm từ chỉ bộ phận cơ thể người qua hai ngữ Anh - Việt cũng đã được một số nhà nghiên cứu ngôn ngữ thực hiện trong một số công trình. Tuy nhiên, nghiên cứu một cách hệ thống, kết hợp giữa ngôn ngữ và văn hóa một cách hệ thống thì đây là công trình đầu tiên. Tuy nhiên, vấn đề quả là khó khai thác để đạt tới độ sâu sắc cần thiết. Hi vọng luận án sẽ là một bước đột phá và chúng tôi sẽ tiếp tục đào sâu hơn nữa đề tài này trong tương lai. DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐàCÔNG BỐ  CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN  1. Nguyễn Văn Hải, Tìm hiểu các loại mơ hồ ngôn ngữ trong tiếng Việt, Anh và Hán, Ngôn ngữ & Đời sống, số 12 (146), 2007. 2. Nguyễn Văn Hải, Định danh chuyển nghĩa của từ “đầu” trong tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh, Ngôn ngữ & Đời sống, số 7 (177), 2010. 3. Nguyễn Văn Hải, Tìm hiểu thêm về phân tích diễn ngôn, Ngôn ngữ & Đời sống, số 4 (210), 2013. 4. Nguyễn Văn Hải, Sự chuyển nghĩa của từ “mình”, “thân” trong tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh, Ngôn ngữ & Đời sống, số 12 (230), 2014. 5. Nguyễn Văn Hải, Định danh chuyển nghĩa của từ “tay” trong tiếng Việt và các từ tương đương trong tiếng Anh, Ngôn ngữ & Đời sống, số 4 (234), 2015. 6. Nguyễn Văn Hải, On the culturology Language of human body parts in the Vietnamese and English, International Journal of Language and Linguistics, 2014; 2(6): 368-373 published December 5, 2014 (