Tóm tắt Luận án Nâng cao chất lượng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức thành phố Hà Nội

m, đánh giá thực trạng và phân tích các yếu tố ảnh hƣởng tới chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức ở thành phố Hà Nội để đề xuất các giải pháp nâng cao chất lƣợng việc làm cho ngƣời lao động trong thời gian tới. 1.2.2. Mục tiêu cụ thể (1) Hệ thống hóa và góp phần làm rõ cơ sở lý luận, cơ sở thực tiễn về chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức. (2) Đánh giá thực trạng và phân tích các yếu tố ảnh hƣởng đến chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức ở thành phố Hà Nội. (3) Đề xuất các giải pháp nâng cao chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức thành phố Hà Nội thời gian tới. 1.3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1.3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là chất lƣợng việc làm và các yếu tố ảnh hƣởng tới chất lƣợng việc làm của lao động đang làm việc tại các cơ sở SXKD phi chính thức ở thành phố Hà Nội. 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung nghiên cứu: Luận án tập trung vào xác định các tiêu chí, phƣơng pháp và đánh giá chất lƣợng việc làm, đƣa ra giải pháp nâng cao chất lƣợng việc làm giới hạn trong các khía cạnh sau: (1) tiền lƣơng/thu nhập; (2) thời gian làm việc; (3) việc làm đƣợc đảm bảo thông qua hợp đồng lao động và chính sách bảo hiểm xã hội; (4) điều kiện lao động đảm bảo an toàn và sức khỏe nghề nghiệp; (5) tiếng nói và mối quan hệ nơi làm việc và (6) cơ hội đƣợc đào tạo và phát triển kỹ năng. - Về khách thể nghiên cứu: tập trung vào ngành công nghiệp chế biến, chế tạo vì là đây là ngành có số lƣợng cơ sở cũng nhƣ lao động, lao động làm công hƣởng lƣơng nhiều nhất và phù hợp cho nghiên cứu đầy đủ các nội dung về chất lƣợng việc làm. - Về không gian: thành phố Hà Nội, khảo sát ngƣời lao động làm việc trong các cơ sở SXKD phi chính thức tại 11 quận/huyện: Ba Đình, Cầu Giấy, Đống Đa, Hai Bà Trƣng, Hà Đông, Gia Lâm, Thƣờng Tín, Ứng Hòa, Từ Liêm (nay là quận 3 Nam Từ Liêm và Bắc Từ Liêm), Hoài Đức và Quốc Oai. - Thời gian: Đánh giá chất lƣợng việc làm của lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức trong giai đoạn 2011-2015, đề xuất giải pháp cho giai đoạn đến 2025. 1.4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN - Về lý luận: Luận án đã tổng hợp nhiều quan điểm tiến bộ về chất lƣợng việc làm; đƣa ra khái niệm, yếu tố cấu thành chất lƣợng việc làm thông qua 6 tiêu chí. - Về phƣơng pháp: Luận án đã sử dụng các phƣơng pháp phân tích hiện đại nhằm xác định các yếu tố chất lƣợng việc làm cũng nhƣ lƣợng hóa đƣợc các yếu tố đó. Đã xây dựng phƣơng pháp xác định và đánh giá chất lƣợng việc làm qua: (1) qua ma trận chỉ số thành phần và (2) tính toán chỉ số việc làm tổng hợp theo phƣơng pháp: (i) bình quân không trọng số; (ii) bình quân gia quyền với trọng số là mức độ quan trọng của từng tiêu chí theo thuyết bậc nhu cầu của Maslow và (iii) bình quân gia quyền với trọng số đƣợc tính toán từ phân tích nhân tố. - Về thực tiễn: Luận án đã đƣa ra một số định hƣớng và giải pháp nâng cao chất lƣợng việc làm, trong các cơ sở SXKD phi chính thức, đó là: + Thúc đẩy chính thức hóa các cơ sở SXKD phi chính thức đồng thời xây dựng chính sách trực tiếp cho các cơ sở SXKD phi chính thức. + Giải pháp chủ yếu: hoàn thiện thể chế chính sách, nâng cao năng lực thực thi chính sách, đào tạo, tuyên truyền nâng cao nhận thức, xây dựng một số chƣơng trình hỗ trợ thực thi chính sách thay vì ép buộc thực hiện. 1.5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI - Ý nghĩa khoa học: Luận án đã làm rõ thêm và bổ sung các khái niệm, tiêu chí, phƣơng pháp xác định và tính toán chỉ tiêu chất lƣợng việc làm; vận dụng phƣơng pháp phân tích nhân tố khám phá để kiểm định các tiêu chí chất lƣợng việc làm; vận dụng phƣơng pháp hồi quy để phân tích các yếu tố ảnh hƣởng đến thu nhập. Đây là những kiến thức, phƣơng pháp có ý nghĩa khoa học trong giảng dạy, nghiên cứu và hoạch định chính sách. - Giá trị thực tiễn: Luận án đã cung cấp cơ sở dữ liệu, kết quả phân tích, đánh giá chất lƣợng việc làm, yếu tố ảnh hƣởng đến chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức cũng nhƣ các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao chất lƣợng việc làm. Các phát hiện này là căn cứ quan trọng có giá trị tham khảo hữu ích cho các nhà hoạch định chính sách cũng nhƣ các nhà quản lý trong triển khai chính sách góp phần nâng cao chất lƣợng việc làm cho ngƣời lao động nói chung và trong khu vực phi chính thức nói riêng, hƣớng tới việc làm bền vững. Ngoài ra, luận án cũng có giá trị đào tạo cán bộ nghiên cứu viên trẻ tại các viện nghiên cứu, trƣờng đại học, giúp các nhà nghiên cứu thay đổi tƣ duy, cách tiếp cận trong nghiên cứu kinh tế xã hội; giúp cán bộ quản lý các cấp nhận biết các tiêu chí chất lƣợng việc làm nhằm xây dựng tiêu chuẩn chất lƣợng việc làm trong lộ trình hội nhập quốc tế. 4 PHẦN 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 2.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN 2.1.1. Các khái niệm Bùi Tôn Hiến (2009), cho rằng chất lƣợng việc làm dƣới giác độ xã hội, yếu tố quan trọng là việc toàn dụng nhân công, mọi ngƣời đều có việc làm và có đƣợc việc làm phù hợp với luật pháp, việc làm nhân văn, việc làm tử tế v.v...Beatson (2000), đã xác định một số đặc điểm công việc ảnh hƣởng đến chất lƣợng việc làm, bao gồm: (i) Các đặc điểm bên ngoài: mức lƣơng, thời gian làm việc, chính sách cân bằng công việc, cuộc sống, an ninh việc làm, cơ hội thăng tiến; (ii) Các đặc điểm bên trong: cƣờng độ làm việc, nguy cơ bệnh tật hoặc thƣơng tích, mối quan hệ với những ngƣời khác trong công việc. Lowe (2000) đã khẳng định chất lƣợng công việc ngƣời Canada muốn dựa trên bốn trụ cột: sức khỏe, hạnh phúc, hỗ trợ cho cuộc sống gia đình và sự tham gia của ngƣời lao động trong việc ra quyết định. Theo quan điểm của chúng tôi chất lƣợng việc làm là các đặc tính của hoạt động lao động nhằm mục đích đƣợc trả tiền công, tiền lƣơng, các đặc tính này bao gồm: (1) tiền lƣơng/thu nhập; (2) thời gian làm việc; (3) việc làm đƣợc đảm bảo thông qua hợp đồng lao động và chính sách bảo hiểm xã hội; (4) điều kiện lao động đảm bảo an toàn và sức khỏe; (5) tiếng nói và mối quan hệ nơi làm việc và (6) cơ hội đƣợc đào tạo và phát triển kỹ năng. Cơ sở SXKD phi chính thức là cơ sở SXKD phi nông nghiệp không có tƣ cách pháp nhân (theo Luật Doanh nghiệp, Luật HTX) sản xuất ít nhất một hoặc một vài sản phẩm và dịch vụ để bán hoặc trao đổi và có thuê lao động. 2.1.2. Đặc điểm, vai trò việc làm, chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức Tucker (2002) cho rằng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức thƣờng là việc làm “bấp bênh”, phi tiêu chuẩn, không toàn thời gian và không cố định. Việc làm trong khu vực phi chính thức gắn liền với đặc tính dễ bị tổn thƣơng và với các nhóm đối tƣợng yếu thế, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em (ILO, 2009). Việc làm khu vực phi chính thức có những đặc điểm sau: hợp đồng miệng hoặc không có hợp đồng; công việc mang tính không thƣờng xuyên, mức tiền lƣơng không cố định và thấp; không toàn thời gian và không cố định; không tồn tại hoặc thiếu tính pháp lý về bảo trợ (Upadhyaya, 2003; Maurizio, 2016). Nâng cao chất lƣợng việc làm cho ngƣời lao động có vai trò quan trọng đối với ngƣời lao động khu vực phi chính thức ở các nƣớc đang phát triển. Các nƣớc đang phát triển cần có giải pháp để nâng cao chất lƣợng việc làm, đáp ứng các tiêu chuẩn về ổn định việc làm, quyền cơ bản tại nơi làm việc, bảo đảm xã hội và sự tham gia vào đối thoại xã hội của ngƣời lao động để tiến tới việc làm bền vững. 5 2.1.3. Nội dung nghiên cứu chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức Vận dụng thuyết nhu cầu của Maslow (1943) để xem xét nhu cầu của ngƣời lao động. Chất lƣợng việc làm gồm 06 nội dung theo thứ tự quan trọng nhƣ sau: thứ nhất là tiền lƣơng-thu nhập của ngƣời lao động; thứ hai là thời gian làm việc; thứ ba là bảo đảm việc làm bằng hợp đồng lao động, tham gia BHXH, BHYT; thứ tƣ là điều kiện làm việc an toàn và đảm bảo sức khỏe; thứ năm là có tiếng nói và mối quan hệ nơi làm việc; thứ 6 là đào tạo và phát triển kỹ năng. Hình 2.1. Ứng dụng thuyết nhu cầu Maslow trong nâng cao chất lƣợng việc làm Để nâng cao chất lƣợng việc làm cần nghiên cứu và tìm hiểu cụ thể nhu cầu của ngƣời lao động và có biện pháp hữu hiệu để đáp ứng. 2.1.4. Các yếu tố ảnh hƣởng tới chất lƣợng việc làm Trong luận án, các nhóm yếu tố ảnh hƣởng tới chất lƣợng việc làm trong khu vực phi chính thức bao gồm: (1) Môi trƣờng pháp lý và chính sách (tiền lƣơng, an toàn vệ sinh lao động, an sinh xã hội,..); (2) Yếu tố gắn với tổ chức lao động (đầu tƣ, công nghệ, tổ chức sản xuất, tổ chức lao động v.v.) và (3) yếu tố gắn với bản thân ngƣời lao động (đặc điểm nhân khẩu học, trình độ chuyên môn kỹ thuật, ý thức chấp hành kỷ luật lao động, v.v.). 2.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN 2.2.1. Kinh nghiệm nâng cao chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức trên thế giới: Ấn Độ, Singapore, Thƣợng Hải- Trung Quốc; Philippine và Nepal. • Cơ hội đào tạo, phát triển thế mạnh cá nhân, phát triển nghề nghiệp Tự hoàn thiện Self- actualization • Có tiếng nói, cơ hội thăng tiến Đƣợc tôn trọng Esteem • Sự gắn bó, mối quan hệ nơi làm việc Quan hệ/liên kết và chấp nhận Belonging • Có hợp đồng lao động, chế độ bảo hiểm và điều kiện làm việc đảm bảo An toàn Safety • Mức lƣơng tốt, thời gian làm việc hợp lý Sinh học/cơ bản Physiological 6 2.2.2. Chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức ở Việt Nam và kinh nghiệm nâng cao chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh ở một số địa phƣơng - Chất lƣợng lao động thấp; việc làm không ổn định: việc làm không đƣợc bảo vệ bởi các chính sách bảo hiểm xã hội; thu nhập thấp; giờ làm việc bình quân cao. - Bảo hiểm xã hội tự nguyện tỉnh Nghệ An, cải thiện môi trƣờng và điều kiện làm việc của các doanh nghiệp nhỏ bao gồm cả các cơ sở SXKD ở Thừa Thiên Huế; Cải thiện điều kiện lao động tại các cơ sở sản xuất cơ khí vừa và nhỏ ở tỉnh Nam Định. 2.2.3 Bài học kinh nghiệm nâng cao chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức cho Hà Nội 1) Chính sách đào tạo cho ngƣời lao động, đồng thời nâng cấp công nghệ kỹ thuật trong khu vực phi chính thức để tạo ra sản phẩm tốt hơn, thu nhập cao hơn; 2) Tăng cƣờng an ninh thu nhập và khả năng có việc làm cho ngƣời lao động thông qua chính sách thúc đẩy việc làm phi chính thức cùng với an sinh xã hội; 3) Hệ thống bảo hiểm xã hội dễ tiếp cận và có hỗ trợ cho lao động khu vực phi chính thức có thể tham gia BHXH tự nguyện; 4) Tập trung đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động, thuyết phục, khuyến khích và hỗ trợ để đông đảo ngƣời lao động tự do trong khu vực phi chính thức nhận thấy chính sách BHXH tự nguyện là chỗ dựa vững chắc khi họ không may gặp phải những rủi ro trong cuộc sống hay hết tuổi lao động, từ đó có thể làm cho họ chuyển biến nhận thức; 5) Cải thiện điều kiện lao động trong các cơ sở SXKD thông qua tập huấn và áp dụng các giải pháp kỹ thuật đơn giản, dễ áp dụng. 2.2.4. Một số công trình nghiên cứu liên quan Trên thế giới đã có một số nghiên cứu liên quan nhƣ các nghiên cứu về việc làm bền vững (decent work) trong khu vực phi chính thức, ASXH và khu vực phi chính thức; nghiên cứu về đánh giá chất lƣợng việc làm qua một số chỉ số tổng hợp về chất lƣợng việc làm, v.v. Tuy nhiên chƣa có nghiên cứu đầy đủ về nâng cao chất lƣợng việc làm cho các CSSXKD phi chính thức. Ở Việt Nam chƣa có nhiều nghiên cứu về chất lƣợng việc làm mà chỉ có một số nghiên cứu về khu vực phi chính thức trong đó có vấn đề việc làm hoặc nghiên cứu về việc làm khu vực phi chính thức. Vì vậy, cần phải có nghiên cứu đầy đủ về chất lƣợng việc làm và các yếu tố ảnh hƣởng để có giải pháp hữu hiệu nâng cao chất lƣợng việc làm trong khu vực này ở Việt Nam. PHẦN 3. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.1. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, KINH TẾ-XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI Thành phố Hà Nội có vị trí địa lý, địa hình, đất đai và khí hậu Hà Nội khá thuận lợi cho phát triển kinh tế. Cơ cấu kinh tế tập trung vào dịch vụ và công nghiệp- 7 xây dựng và có xu hƣớng chuyển dịch tích cực. Tốc độ tăng dân số chung bình quân giai đoạn 2009-2015 là 2,27%/năm, riêng khu vực thành thị là 5%/năm do tốc độ đô thị hóa nhanh. Dân số từ 15 tuổi trở lên chiếm 76,96% tổng dân số. Lực lƣợng lao động đạt 3,88 triệu ngƣời năm 2015 với tỷ lệ tham gia lực lƣợng lao động là 70,2%. Tỷ lệ LLLĐ có trình độ chiếm 41,8% trong đó nhiều nhất là trình độ đại học trở lên. Với đặc điểm tự nhiên, kinh tế-xã hội, cơ cấu việc làm của Hà Nội tập trung chủ yếu ở khu vực công nghiệp và dịch vụ. Đặc biệt, Hà Nội có nền kinh tế cá thể với nhiều làng nghề truyền thống và ngành nghề, từ ngành công nghiệp, buôn bán đến các hộ kinh doanh dịch vụ ăn uống, lƣu trú thu hút nhiều lao động. 3.2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.2.1. Khung phân tích Khung phân tích tổng thể của luận án theo hình 3.1. Hình 3.1. Mô hình khung phân tích đề nghị Nâng cao chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức thành phố Hà Nội Phƣơng pháp, công cụ Ma trận xếp hạng chỉ số chất lƣợng việc làm Chỉ số chất lƣợng việc làm tổng hợp qua chỉ số trung gan và chỉ số thành phần Phân tích nhân tố khám phá (EFA) (Kiểm định Cronbach’s Alpha, KMO, hồi quy Chất lƣợng việc làm Tiền lƣơng, thu nhập Thời gian làm việc Hợp đồng và BHXH Điều kiện làm việc Tiếng nói và mối quan hệ nơi làm việc Đào tạo và phát triển Yếu tố ảnh hƣởng đến chất lƣợng việc làm Chính sách và môi trƣờng bên ngoài Yếu tố từ phía bản thân ngƣời lao động Tổ chức sản xuất từ phía ngƣời sử dụng lao động GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG VIỆC LÀM TRONG CÁC CƠ SỞ SXKD PHI CHÍNH THỨC THÀNH PHỐ HÀ NỘI 8 3.2.2. Phƣơng pháp tiếp cận Luận án tiếp cận vấn đề chất lƣợng việc làm từ các góc nhìn khác nhau nhƣ tiếp cận hệ thống, tiếp cận thể chế chính sách, tiếp cận theo loại hình sản xuất kinh doanh, theo khu vực nội thành-ngoại thành, theo giới. 3.2.3. Phƣơng pháp thu thập thông tin - Số liệu thứ cấp: Thông tin thứ cấp đã đƣợc công bố từ TCTK, số liệu điều tra doanh nghiệp nhỏ và vừa và cơ sở SXKD phi chính thức của Viện Khoa học Lao động và Xã hội và các văn bản chính sách liên quan. - Số liệu sơ cấp: Tiến hành phỏng vấn qua bảng hỏi 341 ngƣời lao động (thỏa mãn yêu cầu của phân tích nhân tố theo tỉ lệ quan sát (observations)/biến đo lƣờng (items) là 5:1 (Hair et al.,2006)); phỏng vấn sâu 30 chủ cơ sở và 35 cán bộ các cấp. Chọn điểm nghiên cứu: Luận án chọn phân chia không gian để tiến hành nghiên cứu thành hai khu vực: - Nội thành gồm các quận: Ba Đình, Cầu Giấy, Đống Đa, Hai Bà Trƣng, Hà Đông - Ngoại thành, gồm các quận/huyện: Gia Lâm, Thƣờng Tín, Ứng Hòa, Từ Liêm (nay là quận Nam Từ Liêm và Bắc Từ Liêm), Hoài Đức và Quốc Oai. 3.2.4. Phƣơng pháp xử lý dữ liệu và phân tích Xử lý và phân tích số liệu bằng các phần mềm thống kê: Stata, SPSS và Excel. Phƣơng pháp phân tích: thống kê mô tả, phân tích định tính, phân tích nhân tố khám phá (EFA). Luận án đề xuất và xây dựng phƣơng pháp đánh giá chất lƣợng việc làm từng chỉ số thành phần theo ma trận và phƣơng pháp tính chỉ số chất lƣợng việc làm tổng hợp dựa trên chỉ số thành phần và chỉ số trung gian. 3.2.5. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu Hệ thống chỉ tiêu đánh giá chất lƣợng việc làm phải đảm bảo đủ 6 nội dung chất lƣợng việc làm: - Về tiền lƣơng-thu nhập gồm 9 chỉ tiêu - Về thời gian làm việc gồm 7 chỉ tiêu - Về bảo đàm việc làm gồm 11 chỉ tiêu - Về điều kiện việc làm đảm bảo an toàn và sức khỏe gồm 6 chỉ tiêu - Về tiếng nói mối quan hệ nơi làm việc gồm 5 chỉ tiêu - Về đào tạo và phát triển kỹ năng gồm 3 chỉ tiêu. 9 PHẦN 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 4.1. THỰC TRẠNG CHẤT LƢỢNG VIỆC LÀM TRONG CÁC CƠ SỞ SẢN XUẤT KINH DOANH PHI CHÍNH THỨC Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI 4.1.1. Khái quát tình hình phát triển các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức ở thành phố Hà Nội Theo số liệu của Tổng cục Thống kê (2016b) đến 1/7/2015, Hà Nội có 351,1 nghìn cơ sở sản xuất kinh doanh cá thể, với tốc độ tăng bình quân 3,08%/năm giai đoạn 2009-2015. Các cơ sở cá thể chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực thƣơng mại với gần 152,86 nghìn cơ sở thuộc ngành “Bán buôn, bán lẻ, sửa chữa ô tô, mô tô, xe máy và xe có động cơ” (chiếm 43,54%) và ngành “Công nghiệp chế biến, chế tạo” với gần 86 nghìn cơ sở (chiếm 24,48% tổng số). 4.1.2. Tình hình lao động việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức ở thành phố Hà Nội Năm 2015, số lƣợng lao động đang làm việc trong các cơ sở cá thể là 631,56 nghìn ngƣời, 40,8% tập trung ở ngành công nghiệp chế biến chế tạo và 33,3% trong ngành “Bán buôn, bán lẻ, sửa chữa ô tô, mô tô, xe máy và xe có động cơ”. Quy mô lao động của các cơ sở không lớn (bình quân 1,9 ngƣời/cơ sở, ngành công nghiệp chế biến, chế tạo tập trung ở nhóm qui mô từ 2-5 lao động) (Tổng cục thống kê, (2016b). 4.1.3. Chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức ở thành phố Hà Nội 4.1.3.1. Tiền lương, thu nhập và các khoản phúc lợi Phân tích số liệu điều tra điều tra ngƣời lao động trong doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn Hà Nội của Viện Khoa học Lao động và Xã hội (2011; 2015) cho thấy: năm 2015, thu nhập bình quân tháng của một lao động làm việc trong các cơ sở SXKD phi chính thức trên địa bàn Hà Nội đạt 4,18 triệu đồng, bằng 70% mức này của lao động làm việc trong các doanh nghiệp chính thức và có mức tăng thấp hơn tốc độ tăng GRDP. Khoảng cách thu nhập giữa các nhóm: nội thành cao hơn ngoại thành; nam cao hơn nữ, nhóm 40-59 tuổi cao hơn nhóm còn lại. Mức thu nhập của lao động trong các ngành dệt, sản xuất giấy và sản phẩm từ giấy, da giầy thấp hơn so với các ngành khác Bảng 4.1. Phân loại thu nhập bình quân và tốc độ tăng thu nhập của các nhóm theo giới tính, nơi làm việc, lao động nội tỉnh/ngoại tỉnh và ngành (bảng 4.1). 10 Bảng 4.1. Phân loại thu nhập bình quân và tốc độ tăng thu nhập của các nhóm theo giới tính, nơi làm việc, lao động nội tỉnh/ngoại tỉnh và ngành Thu nhập bình quân tháng (triệu đồng/tháng) Cao: từ 4,6 -5,5 Trung bình: từ 4,2-4,4 Thấp: từ 2,6-4,1 T ố c đ ộ t ăn g t h u n h ập b ìn h q u ân n ăm 2 0 0 9 -2 0 1 2 ( % ) Cao: từ 11,1- 16,5 - Lao động nội tỉnh - Nữ - Ngành “Sản xuất trang phục” - Làm việc ở vùng ngoại thành - Ngành “Chế biến gỗ và sản xuất sản phẩm từ gỗ, tre, nứa (trừ giƣờng, tủ, bàn, ghế); sản xuất sản phẩm từ rơm, rạ và vật liệu tết bện” - Ngành “SX da và các sản phẩm có liên quan SX sản phẩm từ khoáng phi kim loại khác” Trung bình: Từ 8,3- 10,5 - Từ 40-59 tuổi - Ngành “Sản xuất kim loại” - Ngành “SX sản phẩm điện tử, máy vi tính và sản phẩm quang học” - Làm việc ở nội thành - Từ 25-39 tuổi - Nam - Từ 15-24 tuổi Thấp: Từ -1,2 -7,8 - Ngành “SX sản phẩm từ kim loại đúc sẵn” - Ngành “SX đồ uống” - Ngành “SXgiƣờng, tủ, bàn, ghế” - Lao động ngoại tỉnh - Ngành “SX chế biến thực phẩm” - Ngành “Dệt” - Ngành “SX giấy và sản phẩm từ giấy” 4.1.3.2. Thời giờ làm việc và nghỉ ngơi Thời gian làm việc của lao động trong các cơ sơ SXKD phi chính thức thấp hơn của lao động trong các doanh nghiệp chính thức 2,1 giờ/tuần. Tuy nhiên, có sự chênh lệch lớn giữa các nhóm (của nam cao hơn nữ và khu vực nội thành cao hơn khu vực ngoại thành) cho thấy thiếu sự điều chỉnh của các chính sách cũng nhƣ quản lý trong khu vực phi chính thức. 4.1.3.3. Bảo hiểm và bảo đảm việc làm Tỷ lệ lao động làm việc trong các cơ sở SXKD phi chính thức ở Hà Nội có ký kết hợp đồng lao động thấp (10%) ảnh hƣởng tới tính bền vững, ổn định của việc làm cũng nhƣ các chế độ phúc lợi liên quan đến bảo hiểm xã hội và các chính sách an sinh, hỗ trợ khác khi gặp rủi ro. 4.1.3.4. Điều kiện lao động an toàn và sức khỏe Đặc điểm chung của đa số cơ sở SXKD phi chính thức là quy mô nhỏ, cơ sở vật chất còn thiếu thốn, ngh o nàn, lạc hậu: nhà xƣởng chật h p, công nghệ thiết bị máy móc đơn giản, lạc hậu, v.v. Điều kiện làm việc bị ảnh hƣởng bởi nhiều yếu tố 11 nhƣ : chất lƣợng không khí không đảm bảo, dễ cháy nổ, nóng, tiếng ồn, bị ô nhiễm rác và nƣớc thải, v.v thể hiện trong một số hình ảnh do tác giả thu thập trong quá trình khảo sát (hình 4.1). Chất lƣợng không khí kém (quá nhiều khói bụi, thiếu thiết bị lọc không khí) Dễ cháy nổ, cần có dụng cụ bảo vệ, giảm nguy cơ cháy nổ Nóng: quá nhiều hơi nóng Tiếng ồn: quá nhiều tiếng ồn, cần thiết bị bảo hộ Ánh sang: thiếu độ sang cho phép Chất thải, nƣớc ô nhiễm: thiếu hệ thống xử lý Hình 4.1. Môi trƣờng làm việc của lao động trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức ở thành phố Hà Nội 12 4.1.3.5.Tiếng nói và mối quan hệ nơi làm việc Vai trò, tiếng nói của ngƣời lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức còn hạn chế. Ở các các cơ sở sản xuất SXKD phi chính thức vì không có tổ chức đại diện cho ngƣời lao động nên những quyết định liên quan đến công việc thƣờng đƣợc do chủ sử dụng lao động quyết định. Tỷ lệ lao động đƣợc thƣơng lƣợng với chủ cơ sở là 51,7%, 47,2% cho rằng chỉ đƣợc thông báo các quyết định của chủ cơ sở và 1,14% ngƣời lao động cho rằng chủ cơ sở hoàn toàn không lấy ý kiến hay thông báo cho ngƣời lao động. 4.1.3.6. Đào tạo và phát triển kỹ năng Ngƣời lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức ít có cơ hôi đƣợc đào tạo phát triển kỹ năng hay có cơ hội phát triển nghề nghiệp của mình mặc dù đây cũng là yếu tố tác động khá lớn tới mức độ hài lòng về việc làm của họ. Các cơ sở SXKD cần phải quan tâm nhiều hơn đến việc nâng cao kỹ năng, trình độ cho ngƣời lao động của mình thông qua các khóa bồi dƣỡng, đào tạo ngắn hạn. Chính sách đào tạo, đào tạo lại ngƣời lao động cũng cần phải tính đến đối tƣợng lao động trong khu vực này. 4.1.4. Chất lƣợng việc làm của lao động trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức thông qua chỉ số tổng hợp 4.1.4.1. Kiểm định các chỉ số đo lường chất lượng việc làm a. Lựa chọn chỉ số Để đánh giá các nhân tố chất lƣợng việc làm cần xác định chỉ số thành phần có thể phản ánh cho từng nhân tố đã lựa chọn. Tác giả đề xuất 35 chỉ tiêu phản ánh các nhân tố chất lƣợng việc làm trong bảng 4.2. b. Kiểm định các chỉ số thành phần và chỉ số trung gian đánh giá chất lượng việc Để xem xét sự phù hợp của các chỉ số và các chỉ số trung gian có thể phản ánh đƣợc chất lƣợng việc làm, tác giả thực hiện kiểm định qua phân tích nhân tố khám phá EFA (Exploratory Factor Analysis). Qua năm vòng phân tích, đã có 6 chỉ số thành phần bị loại khỏi mô hình, các chỉ số thành phần còn lại đƣợc nhóm thành 6 nhóm chỉ số trung gian, trong mỗi nhóm có các chỉ tiêu thành phần nhƣ sau: - Nhóm F1: Chính sách bảo hiểm và bảo đảm việc làm, bao gồm các biến Bh1, Bh2, Bh3, Bh4, Bh6, Bh7, Bh8, Bh9; - Nhóm F2: Đảm bảo điều kiện làm việc an toàn, bao gồm các biến Dk1Dk2, Dk3, Dk4, Dk5, Dk6; - Nhóm F3: Thời gian làm việc và nghỉ ngơi, bao gồm các biến Tg1, Tg2, Tg3, Tg4, Tg5; - Nhóm F4: Tiếng nói và mối quan hệ nơi làm việc, bao gồm các biến Qh2, Qh3 và Qh4. 13 Bảng 4.2. Kết quả đánh giá của ngƣời lao động về các chỉ tiêu về chất lƣợng việc làm Mã Biến Giải thích biến Điểm trung bình Tiền lương-Thu nhập 6.6 Tn1 Mức lƣơng 6.9 Tn2 Hình thức trả lƣơng 7.5 Tn3 Lƣơng làm thêm 7.1 Tn4 Thƣởng lễ tết 4.1 Tn5 Hỗ trợ ăn trƣa 3.2 Tn6 Hỗ trợ khác 1.9 Tn7 Tăng lƣơng 4.7 Thời gian làm việc 8.2 Tg1 Việc làm đều trong năm 7.9 Tg2 Việc làm đều trong tháng 8.2 Tg3 Số ngày làm việc trong tuần 8.4 Tg4 Phù hợp về số giờ làm việc trong ngày 8.6 Tg5 Phù hợp về thời điểm làm việc trong ngày 8.6 Tg6 Nghỉ giữa giờ làm việc 6.4 Chính sách bảo hiểm và bảo đảm việc làm 1.2 Bh1 Nghỉ ốm có lƣơng 1.2 Bh2 Nghỉ thai sản 1.2 Bh3 Hỗ trợ khi về hƣu 1.2 Bh4 Trợ cấp thôi việc 1.2 Bh5 Bồi thƣờng tai nạn lao động hoặc bệnh nghề nghiệp 2.0 Bh6 Tử tuất 1.3 Bh7 Nghỉ phép hàng năm có lƣơng 1.2 Bh8 Chi phí y tế/BHYT 1.2 Bh9 Tham gia BHXH 1.2 Bảo đảm điều kiện làm việc an toàn 3.2 Dk1 Tập huấn và giám sát về ATVSLĐ 2.6 Dk2 Trang bị thiết bị ATVSLĐ 4.2 Dk3 Trang bị dụng cụ bảo hộ lao động 4.3 Dk4 Trang bị thiết bị giảm thiếu tác động yếu tố có hại 4.2 Dk5 Trang bị thiết bị xử lý rác thải, nƣớc thải 4.0 Dk6 Môi trƣờng làm việc ít bị ảnh hƣởng bởi yếu tố có hại 3.8 Tiếng nói và quan hệ nơi làm việc 5.4 Qh1 Tiếng nói trong các quyết định của cơ sở SXKD 3.9 Qh2 Tiếng nói trong các quyết định liên quan đến bản thân 7.9 Qh3 Quan hệ với chủ cơ sở SXKD 8.0 Qh4 Quan hệ với đồng nghiệp 8.2 Đào tạo phát triển kỹ năng 5.6 Pt1 Đào tạo phát triển kỹ năng 5.7 Pt2 Phát triển nghề nghiệp 5.7 Pt3 Có cơ hội thăng tiến 5.4 - Nhóm F5: Phát triển nghề nghiệp bao gồm các biến Pt1, Pt2, Pt3 và Tn7. Biến Tn7 là biến tăng lƣơng có thể phản ánh tiêu thức về phát triển nghề nghiệp 14 trong các cơ sở SXKD phi chính thức. - Nhóm F6: Tiền lƣơng- thu nhập, bao gồm các biến Tn1, Tn2, Tn3. Tiếp tục thực hiện kiểm định độ tin cậy của các chỉ số trung gian (thang đo) bằng công cụ Cronbach’s alpha. Kết quả cho thấy cả 6 nhóm chỉ số trung gian đạt tiêu chuẩn và độ tin cậy hay nói cách khác các nhân tố này có thể phản ánh chất lƣợng việc làm chung (chỉ số tổng hợp) với hệ số Cronbach Alpha của tất cả các nhóm đều lớn hơn 0,6; hệ số của từng chỉ tiêu thành phần cũng đều đạt yêu cầu và độ tin cậy với hệ số tƣơng quan biến-tổng đều lớn hơn 0,3. 4.1.4.2. Đánh giá vai trò của các nhân tố chất lượng việc làm a. Vai trò của các biến đối với chỉ số trung gian Dựa vào ma trận điểm đóng góp thành phần của của từng chỉ số thành phần tới chỉ số trung gian có thể thấy các chỉ số thành phần phản ánh thuận chiều đối với chỉ số trung gian. Vì vậy, bất cứ một sự tác động nào tích cực đến chỉ số thành phần sẽ làm tăng giá trị của chỉ số trung gian phản ánh chất lƣợng việc làm. F1 = 0,14Bh1 + 0,15Bh2 + 0,15Bh3 + 0,14Bh4 + 0,09Bh6 + 0,15Bh7 + 0,14Bh8 + 0,14Bh9 F2 = 0,21Dk1 + 0,22Dk2+ 0,2Dk3 0,2Dk4+ 0,2Dk5+ 0,25Dk6 F3 = 0,22Tg1 + 0,26Tg2 +0,25Tg3 +0,23Tg4 +0,22Tg5 F4 = 0,33Qh2 + 0,38Qh3 + 0,33Qh4 F5 = 0,34Tn7 + 0,18Pt1 + 0,2Pt2 + 0,19Pt3 F6 = 0,4Tn1 + 0,42Tn2 + 0,37Tn3 Vấn đề ngƣời lao động đƣợc nghỉ thai sản, đƣợc hƣởng lƣơng hƣu hay nghỉ phép năm có lƣơng có ảnh hƣởng lớn nhất tới bảo đảm việc làm. Môi trƣờng làm việc ít bị ảnh hƣởng bởi các yếu tố có hại sẽ tác động lớn nhất tới kết quả điều kiện làm việc. Tần suất có việc làm đều trong tháng và số ngày làm việc trong tuần đóng góp lớn nhất cho kết quả đánh góa yếu tố thời gian làm việc, nghĩa là việc làm tốt là có thời gian làm việc phù hợp và đƣợc phân bố hợp lý. Mối quan hệ với chủ cơ sở cũng đóng vai trò quan trọng nhất trong đánh giá tiếng nói và mối quan hệ nơi làm việc. Biến tăng lƣơng lại là biến có tác động lớn nhất tới đánh giá về phát triển nghề nghiệp và biến mức lƣơng và hình thức trả lƣơng tác động lớn nhất tới nhân tố thu nhập của ngƣời lao động. b. Vai trò của các chỉ số trung gian đối với chỉ số tổng hợp Để xác định vai trò của từng chỉ số trung gian đối với chỉ số tổng hợp chất lƣợng việc làm chung, tác giả thực hiện hồi qui tuyến tính giữa 6 nhân tố F1, F2, F3, F4, F5, F6 với biến phụ thuộc là mức độ đánh giá của ngƣời lao động về việc 15 làm hiện tại của mình. Kết quả phƣơng trình hồi quy có dạng nhƣ sau: Y= 6,57 + 0,11F1 + 0,13F2+ 0,43F3+ 0,1F4+ 0,44F5 + 0,12F6 Tất cả các yếu tố có ảnh hƣởng thuận chiều đến mức độ đánh giá của ngƣời lao động về việc làm của mình, trong đó, yếu tố phát triển nghề nghiệp và thời gian làm việc có đối với chỉ số chất lƣợng việc làm. Yếu tố phát triển nghề nghiệp lại bị chi phối nhiều nhất bởi tăng lƣơng và số lƣợng giờ làm việc trong tuần và có việc làm đều trong tháng. Điều này hàm ý sự ổn định theo chiều hƣớng tăng của tiền lƣơng cũng nhƣ ổn định về thời gian làm việc là các yếu tố có vai trò lớn nhất đối với chất lƣợng việc làm. Trên thực tế ngƣời lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức chƣa hài lòng về các yếu tố nhƣ: phúc lợi khác ngoài lƣơng; các chính sách về bào hiểm và bảo đảm việc làm; môi trƣờng làm việc; vai trò trong các quyết định của cơ sở,v.v. Kết quả phân tích trên khá tƣơng đồng với sự cảm nhận của các đối tƣợng khảo sát về tầm quan trọng của các nhóm yếu tố. Tuy nhiên, họ cảm nhận yếu tố tiền lƣơng, thu nhập lại là quan trọng nhất, tiếp đến là thời gian làm việc, môi trƣờng và điều kiện làm việc, chính sách bảo hiểm và bảo đảm việc làm, mối quan hệ nơi làm việc và cơ hội phát triển nghề nghiệp. Đơn vị: điểm Biểu đồ 4.1. Đánh giá mức độ quan trọng của các yếu tố chất lƣợng việc làm của các đối tƣợng phỏng vấn Ghi chú: Điểm càng cao yếu tố càng có vai trò quan trọng. 4.1.4.3. Chỉ số tổng hợp đánh giá chất lượng việc làm a. Trọng số của các chỉ số thành phần và chỉ số trung gian đánh giá chất lượng việc làm Dựa trên hệ số đóng góp phản ánh vai trò của các chỉ số thành phần đối với chủ số trung gian và vai trò của chỉ số trung gian đối với chỉ số tổng hợp chất 6,64 5,00 3,49 4,24 3,25 3,36 2,02 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 7.00 Tiền lƣơng, thu nhập Thời gian làm việc Chính sách bảo hiểm và bảo đảm việc làm Điều kiện làm việc an toàn Đào tạo và phát triển nghề nghiệp Tiến nói và mối quan hệ nơi làm việc Khác 16 lƣợng việc làm, sử dụng phƣơng pháp chuẩn hóa để đƣa các hệ số này theo thứ bậc để sử dụng làm trọng số tính toán chỉ tiêu chất lƣợng việc làm tổng hợp. b. Chỉ số chất lượng việc làm tổng hợp Chỉ số tổng hợp chất lƣợng việc làm đƣợc tính toán dựa trên các chỉ số trung gian, chỉ số trung gian đƣợc tính từ chỉ số thành phần. Sử dụng ba phƣơng án tính chỉ số việc làm tổng hợp: (i) Bình quân không trọng số; (ii) Bình quân gia quyền với trọng số là mức độ quan trọng của từng tiêu chí theo thuyết bậc nhu cầu của Maslow và (iii) Bình quân gia quyền với trọng số đƣợc tính toán từ phân tích nhân tố (Bảng 4.3). Bảng 4.3. Cách tính các chỉ số tổng hợp chất lƣợng việc Hệ số của các nhóm tiêu chí và biến con Phƣơng án 1: Bình quân không trọng số Phƣơng án 2: Bình quân gia quyền, trọng số theo thuyết bậc nhu cầu của Maslow Phƣơng án 3: Bình quân gia quyền, trọng số chuẩn hóa xác định từ mô hình hồi quy (wi) Chỉ số chất lƣợng việc làm chung QEI = trung bình ((F1)--- (F6)) = (F1*4+F2*3+.. +F6*6)/21 = (F1*wf1++..+F6*wf6)/ (wf1++wf6) F1 Bảo đảm việc làm trung bình ((Bh1)---(Bh9)) = (Bh1*wbh1+Bh9 *wbh9)/ (wbh1++wbh9) F2 Điều kiện làm việc trung bình ((Dk1)---(Dk6)) = (Bh1*a1+Bh9 *a6)/ (a1++a9) F3 Thời gian làm việc trung bình ((Tg1)---(Tg5)) = (Tg1*wTg1+..Tg5*wTg5)/ (wTg1++wTg5) F4 Tiếng nói và mối quan hệ trung bình ((Qh2)---(Qh4)) = (Qh1*wqh1.. +Qh4 *wqh4)/ (wqh1++ wqh4) F5 Phát triển nghề nghiệp trung bình ((Tn7)---(Pt3)) = (Tn7*wtn7+..Pt3*wpt3)/ (wtn1++wpt3) F6 Thu nhập trung bình ((Tn1)---(Tn3)) = (Tn1*wtn1+Tn3 *wtn3)/ (wtn1++wtn3) F1: = trung bình ((Bh1)---(Bh9)) Bh2 Nghỉ thai sản Bh3 Hỗ trợ khi về hƣu Bh4 Trợ cấp thôi việc Bh6 Tử tuất Bh7 Nghỉ phép hàng năm có lƣơng Bh8 Chi phí y tế/BHYT Bh9 Tham gia BHXH F2: = trung bình ((Dk1)---(Dk6)) Dk1 Tập huấn và giám sát về ATVSLĐ chuẩn hóa công thức 1b 17 Hệ số của các nhóm tiêu chí và biến con Phƣơng án 1: Bình quân không trọng số Phƣơng án 2: Bình quân gia quyền, trọng số theo thuyết bậc nhu cầu của Maslow Phƣơng án 3: Bình quân gia quyền, trọng số chuẩn hóa xác định từ mô hình hồi quy (wi) Dk2 Trang bị thiết bị ATVSLĐ Trọng số wi đƣợc chuẩn hóa từ hệ số đóng góp từng biến đến nhóm nhân tốtheo thứ bậc (công thức 4) wkj= (k-1) x ((akj – meanj)/(maxj – meanj) +1 (CT4) Dk3 Trang bị dụng cụ bảo hộ lao động Dk4 Trang bị thiết bị giảm thiếu tác động yếu tố có hại Dk5 Trang bị thiết bị xử lý rác thải, nƣớc thải Dk6 Môi trƣờng làm việc ít bị ảnh hƣởng bởi yếu tố có hại F3: = trung bình ((Tg1)---(Tg5)) Tg1 Việc làm đều trong năm chuẩn hóa công thức 1b Tg2 Việc làm đều trong tháng Tg3 Số ngày làm việc trong tuần Tg4 Phù hợp về số giờ làm việc trong ngày Tg5 Phù hợp về thời điểm làm việc trong ngày F4: = trung bình ((Qh2)---(Qh4)) Qh2 Tiếng nói trong các quyết định liên quan đến bản thân chuẩn hóa công thức 1b Qh3 Quan hệ với chủ cơ sở Qh4 Quan hệ với đồng nghiệp F5 = trung bình ((Tn7)---(Pt3)) Tn7 Tăng lƣơng chuẩn hóa công thức 1b Pt1 Đào tạo phát triển kỹ năng Pt2 Phát triển nghề nghiệp Pt3 Có cơ hội thăng tiến F6 = trung bình ((Tn1)---(Tn3)) Tn1 Mức lƣơng chuẩn hóa công thức 1b Tn2 Hình thức trả lƣơng Tn3 Lƣơng làm thêm Xem xét chỉ số chất lƣợng việc làm của các nhóm lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức khác nhau nhằm tìm ra giải pháp đối với từng nhóm. Kết quả cho thấy có sự khác biệt giữa các nhóm lao động khác nhau trong các cơ sở SXKD phi chính thức ở Hà Nội. Xem xét từng chỉ số thành phần đối với từng nhóm lao động sẽ thấy đƣợc để nâng cao chất lƣợng việc làm của nhóm đó thì cần can thiệp vào yếu tố nào. - Theo giới tính, chất lƣợng việc làm của lao động nam tốt hơn lao động nữ. 18 chất lƣợng việc làm của nhóm lao động nữ bị hạn chế ở yếu tố thu nhập, tiếng nói và mối quan hệ nơi làm việc và bảo đảm việc làm. - Xét theo khu vực làm việc, lao động làm việc ở khu vực nội thành có chất lƣợng việc làm cao hơn ngƣời lao động làm việc trong các cơ sở ở ngoại thành. Để nâng cao chất lƣợng việc làm cho lao động khu vực ngoại thành cần chú ý đến hai yếu tố là điều kiện làm việc và thời gian làm việc. - Chất lƣợng việc làm của lao động nhóm tuổi trung niên từ 25-39 tuổi cao hơn nhóm thanh niên (15-24 tuổi) và nhóm từ 40 tuổi trở lên. cần chú ý cải thiện điều kiện làm việc và thời gian làm việc của nhóm lao động trên 40 tuổi và yếu tố tiếng nói và mối quan hệ; yếu tố phát triển nghề nghiệp của nhóm lao động trẻ dƣới 25 tuổi - Xét theo ngành, chất lƣợng việc làm của lao động làm việc trong ngành dệt và sản xuất kim loại là cao nhất. Chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất sản phẩm từ kim loại đúc sẵn, sản xuất giấy và sản phẩm từ giấy còn hạn chế và cần ƣu tiên các giải pháp nâng cao thu nhập, phát triển nghề nghiệp, nâng cao vai trò và tiếng nói của ngƣời lao động, cải thiện thời gian làm việc và nâng cao bảo đảm việc làm. Đơn vị: điểm chuẩn hóa Biểu đồ 4.2. Chỉ số chất lƣợng việc làm tổng hợp (QEI) theo 3 phƣơng pháp, giới tính, nơi làm việc, hộ khẩu và nhóm tuổi 4.2. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG VIỆC LÀM CỦA LAO ĐỘNG TRONG CÁC CƠ SỞ SẢN XUẤT KINH DOANH PHI CHÍNH THỨC 4.2.1. Thể chế chính sách Trong hệ thống chính sách hiện hành của nƣớc ta, hầu hết các quy định về thời giờ làm việc, tiền lƣơng-thu nhập, điều kiện lao động,..đã đƣợc quy định trong bộ Luật Lao động, Luật tiền lƣơng tối thiểu, Luật An toàn vệ sinh lao động,v.v. 0,03 -0,03 0,04 -0,05 0,00 0,00 -0,05 0,02 -0,02 0,04 -0,05 0,05 -0,06 -0,02 0,03 -0,03 0,03 -0,06 0,01 -0,01 0,07 -0,08 -0,02 0,02 -0.09 0,02 -0,01 -0.10 -0.08 -0.06 -0.04 -0.02 0.00 0.02 0.04 0.06 0.08 Nam Nữ Nội thành Ngoại thành Hộ khẩu Hà Nội Hộ khẩu ngoại tỉnh Dƣới 25 Từ 25-39 Từ 40 trở lên QEI1 QEI2 QEI3 19 trong đó có quy định cho lao động làm công ăn lƣơng trong khu vực phi chính thức. Có thể phân loại mức độ tác động của các chính sách này tới chất lƣợng việc làm nhƣ trong bảng 4.4. Bảng 4.4. Chính sách áp dụng cho ngƣời lao động làm việc trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức Chính sách Văn bản chính sách chính Điều kiện áp dụng Mức độ tác động/chi phối chất lƣợng việc làm Đăng ký kinh doanh Nghị định 43/2010/NĐ-CP Hộ, cơ sở không sử dụng quá 10 lao động. Trên 10 lao động phải chuyển đổi hình thức doanh nghiệp A căn cứ áp dụng các chính sách khác. Mức lƣơng tối thiểu Quy định kỳ hạn trả lƣơng tiền lƣơng làm thêm giờ, làm việc vào ban đêm chế độ phụ cấp, trợ cấp, nâng bậc, nâng lƣơng tiền thƣởng Bộ Luật Lao động (2012) NĐ 122/2015/NĐ NĐ 05/2015/NĐ- CP lao động làm việc theo hợp đồng lao động B Thời giờ làm việc Bộ Luật Lao động (2012) lao động làm việc theo hợp đồng lao động B Hợp đồng lao động Bộ Luật Lao động (2012) A là điều kiện chính để áp dụng các chính sách khác BHXH bắt buộc Luật Bảo hiểm xã hội sửa đổi (2014) lao động làm việc có hợp đồng từ 1 tháng trở lên B Bảo hiểm thất nghiệp Luật việc làm (2013) lao động làm việc có hợp đồng lao động từ 3 tháng trở lên B BHXH tự nguyện Luật Bảo hiểm xã hội sửa đổi (2014) lao động khu vực phi chính thức có nhu cầu nhƣng chỉ có hai chế độ hƣu trí và tử tuất A đối tƣợng điều chỉnh trực tiếp là nhóm phi chính thức Môi trƣờng và điều kiện lao động Luật An toàn, vệ sinh lao động tất cả ngƣời lao động, bao gồm cả ngƣời lao động làm việc không theo hợp đồng lao động A Bao phủ rộng đối tƣợng điều chỉnh gồm nhóm phi chính thức Tiếng nói và mối quan hệ tại nơi làm việc Bộ Luật Lao động Nghị định Số 60/2013/NĐ-CP lao động làm việc theo hợp đồng lao động B Đào tạo và phát triển kỹ năng Bộ Luật Lao động Luật Việc làm lao động làm việc theo hợp đồng lao động B 20 - Nhóm A, nhóm có tác động mạnh là nhóm chính sách điều chỉnh trực tiếp tới nhóm lao động phi chính thức và là tiền đề cho việc áp dụng chính sách khác bao gồm: + Chính sách đăng ký kinh doanh: hình thức đăng ký kinh doanh sẽ chi phối việc đơn vị đó chịu sự điều chỉnh của các chính sách khác. Trên thực tế có khá nhiều đơn vị theo Luật phải đăng ký kinh doanh nhƣng không thực hiện nhằm trốn tránh thực hiện các chính sách đặc biệt chính sách liên quan đến ngƣời lao động. + Chính sách BHXH tự nguyện và An toàn vệ sinh lao động: điều chỉnh trực tiếp đối tƣợng lao động phi chính thức. + Hợp đồng lao động: là yếu tố quan trọng nhằm xác định đối tƣợng điều chỉnh của các chính sách liên quan đến chất lƣợng việc làm khác nhƣ tiền lƣơng, thời gian làm việc, BXXH bắt buộc,.. - Nhóm B, nhóm chính sách còn lại, đây là nhóm có liên quan chính tới các khía cạnh chất lƣợng việc làm nhƣng liệu lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức có là đối tƣợng điều chỉnh của nhóm này không phụ thuộc nhiều vào kết quả thực thi của nhóm A. Tuy nhiên, hệ thống văn bản dƣới luật ban hành không kịp thời, thiếu đồng bộ và khó đi vào thực tế; năng lực quản lý Nhà nƣớc về lao động việc làm nói chung chƣa phát triển toàn diện, đội ngũ thanh tra chính sách lao động việc làm còn thiếu, v.v. 4.2.2. Các yếu tố từ phía ngƣời sử dụng lao động tạo môi trƣờng làm việc - Tổ chức sản xuất và đảm bảo an toàn vệ sinh lao động: Các cơ sở SXKD phi chính thức sử dụng máy móc, công nghệ còn đơn sơ tổ chức sản xuất, tổ chức lao động còn ở mức thấp không đảm bảo điều kiện làm việc an toàn và sức khỏe. - Tổ chức lao động của cơ sở SXKD: Hầu hết các cơ sở SXKD phi chính thức đi lên từ hộ gia đình vẫn mang tính chất quản lý gia đình. Thực tế cho thấy thiếu sự liên kết, ràng buộc giữa chủ sử dụng lao động và ngƣời lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức. - Thực thi pháp luật về lao động của các cơ sở SXKD còn hạn chế một phần do hiểu biết, nhận thức còn hạn chế. Đa số cơ sở SXKD phi chính thức không ký HĐLĐ, tiền lƣơng, tiền công căn cứ vào sự thảo thuận với ngƣời lao động và chƣa quan tâm đến các chế độ tiền lƣơng khác, v.v. Bảng 4.5. Mức độ hiểu biết về luật pháp liên quan của chủ cơ sở Tốt Trung bình Kém Không biết Luật Doanh nghiệp 3,50 12,15 37,62 46,73 Luật Hợp tác xã 2,10 12,15 39,49 46,26 Bộ Luật Lao động 1,40 13,08 36,45 49,07 Luật Bảo hiểm xã hội 1,40 5,37 33,41 59,81 21 4.2.3. Các yếu tố từ ngƣời lao động Bản thân ngƣời lao động chƣa thực sự chú trọng đến các yếu tố liên quan đến chất lƣợng việc làm của mình ngoại trừ mức lƣơng mà họ nhận đƣợc. Do sức ép, mong muốn nâng cao thu nhập, ngƣời lao động phải chấp nhận thời giờ làm việc không hợp lý, chấp nhận làm khối lƣợng công việc nặng nhọc hơn, điều kiện lao động tồi tệ hay không có cơ hội đào tạo, v.v.. Hộp 4.1. Kết quả phỏng vấn sâu Ngƣời lao động không hiểu và không quan tâm đến vấn đề đảm bảo việc làm ngoài tiền lƣơng: .. “Em làm ở đây lâu rồi, không ký HĐLĐ, nhƣng em với anh chủ ở đây nhƣ là chỗ anh em với nhau, có gì thì bảo nhau”. (ngƣời lao động) “Em vào làm ở doanh nghiệp này đƣợc gần 4 năm rồi, HĐLĐ mỗi năm vẫn ký lại 1 lần, hình nhƣ là thời gian 1 năm hay sao đó mà đến cuối năm đều ký lại mà, các anh chị ý gọi lên bảo ký là ký, em cũng không quan tâm đến nội dung lắm, chỉ cần biết mức lƣơng của mình là bao nhiêu thôi”. 4.3. ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG VIỆC LÀM TRONG CƠ SỞ SẢN XUẤT KINH DOANH PHI CHÍNH THỨC Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI 4.3.1. Định hƣớng 4.3.1.1. Căn cứ định hướng Chƣơng trình hợp tác quốc gia ILO-Việt Nam về việc làm bền vững 2012- 2016. Nghị quyết Số19-2016/NQ-CP về nhiệm vụ, giải pháp cải thiện môi trƣờng kinh doanh. Nghị quyết của Đại hội Đảng bộ TP Hà Nội lần thứ XVI đã đặt ra mục tiêu đến năm 2020 4.3.1.2. Định hướng giải pháp nâng cao nhất lượng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức ở Hà Nội: Nâng cao chất lƣợng việc làm cho ngƣời lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức cần đƣợc thực hiện đồng thời việc thúc đẩy chính thức hóa các cơ sở SXKD phi chính thức và các chính sách trực tiếp cho các cơ sở SXKD phi chính thức. 4.3.2. Giải pháp nâng cao chất lƣợng việc làm trong cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức thành phố Hà Nội (1) Cải thiện môi trƣờng kinh doanh và thúc đẩy chính thức hóa các cơ sở sản xuất; (2) Hoàn thiện cơ chế chính sách liên quan đến chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức; (3) Đẩy mạnh thực hiện ký kết hợp đồng lao động giữa chủ sử dụng lao động và ngƣời lao động đặc biệt là lao động yếu thế (nữ, nhập cƣ,..); 22 (4) Thúc đẩy phát triển quan hệ lao động, tăng cƣờng các thỏa thuận, thƣơng lƣợng giữa ngƣời sử dụng lao động và ngƣời lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức; (5) Tăng cƣờng tuyên truyền nâng cao nhận thức về pháp luật lao động cho ngƣời sử dụng lao động và ngƣời lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức; (6) Xây dựng chƣơng trình hỗ trợ đào tạo cho ngƣời lao động đang làm việc trong các cơ sở SXKD phi chính thức; (7) Tăng cƣờng năng lực thanh tra lao động đối với các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức; (8) Xây dựng chính sách hỗ trợ và dịch vụ tƣ vấn: tài chính, phòng ngừa tai nạn lao động-bệnh nghề nghiệp, tiếp cận tín dụng, v.v. PHẦN 5. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT 5.1. KẾT LUẬN Nghiên cứu này đã làm rõ vấn đề lý luận về chất lƣợng việc làm, đánh giá thực trạng và phân tích các yếu tố ảnh hƣởng tới chất lƣợng việc làm trong các cơ sở sản xuất kinh doanh phi chính thức ở thành phố Hà Nội, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao chất lƣợng việc làm cho ngƣời lao động, cụ thể: 1) Về lý luận, nghiên cứu cho thấy chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức là các đặc tính của hoạt động lao động bao gồm: (1) tiền lƣơng/thu nhập; (2) thời gian làm việc; (3) việc làm đƣợc đảm bảo thông qua hợp đồng lao động và chính sách bảo hiểm xã hội; (4) điều kiện lao động đảm bảo an toàn và sức khỏe; (5) tiếng nói và mối quan hệ nơi làm việc và (6) cơ hội đƣợc đào tạo và phát triển kỹ năng. Để nâng cao chất lƣợng việc làm cần nghiên cứu và tìm hiểu cụ thể nhu cầu của ngƣời lao động trên các đặc tính của việc làm và có biện pháp hữu hiệu để đáp ứng. Nâng cao chất lƣợng việc làm cho ngƣời lao động có vai trò quan trọng đối với ngƣời lao động khu vực phi chính thức đáp ứng các tiêu chuẩn về ổn định việc làm, quyền cơ bản tại nơi làm việc, bảo đảm xã hội và sự tham gia vào đối thoại xã hội của ngƣời lao động để tiến tới việc làm bền vững; Có nhiều yếu tố ảnh hƣởng đến chất lƣợng việc làm, nhƣng chủ yếu gồm 3 nhóm: môi trƣờng pháp lý và chính sách liên quan; tô chức sản xuất từ phía ngƣời sử dụng lao động và yếu tố liên quan đến bản thân ngƣời lao động. 2) Về thực tiễn, đánh giá chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức ở Hà Nội cho thấy: - Thu nhập của lao động thấp; thời gian làm việc không cao nhƣng không đều và có sự chênh lệch lớn giữa các nhóm; tỷ lệ lao động có ký kết hợp đồng lao động và đƣợc tham gia BHXH, BHTN thấp (khoảng 10%); điều kiện làm việc không đảm bảo sức khỏe và an toàn lao động; hầu hết các quyết định liên quan đến 23 ngƣời lao động đều do ngƣời chủ sử dụng lao động quyết định; ngƣời lao động ít có cơ hôi đƣợc đào tạo phát triển kỹ năng, phát triển nghề nghiệp. - Có sự khác biệt về chất lƣợng việc làm giữa các nhóm lao động khác nhau: của nam cao hơn nữ, khu vực nội thành cao hơn ngoại thành, nhóm tuổi trung niên từ 25-39 tuổi cao hơn nhóm thanh niên (15-24 tuổi). Không có sự khác biệt giữa lao động có hộ khẩu Hà Nội hay không. - Chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức ở Hà Nội chịu ảnh hƣởng bởi các yếu tố: (i) Sự thiếu đồng bộ giữa các Luật và chậm trễ trong ban hành văn bản hƣớng dẫn thực hiện, năng lực thực thi còn hạn chế; (ii) tổ chức sản xuất và tổ chức lao động của các cơ sở còn ở mức thấp, sự thiếu hiểu biết và tuân thủ luật pháp lao động kém của ngƣời sử dụng lao động; (iii) Ngƣời lao động chƣa chú trọng đến các yếu tố chất lƣợng việc làm ngoài mức lƣơng mà họ nhận đƣợc. 3) Định hƣớng nâng cao chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức thông qua thúc đẩy chính thức hóa các cơ sở SXKD phi chính thức đồng thời có các chính sách trực tiếp cho các cơ sở SXKD phi chính thức. Các giải pháp nhằm nâng cao chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức tập trung vào các nhóm: hoàn thiện thể chế chính sách, nâng cao năng lực thực thi chính sách, đào tạo, tuyên truyền nâng cao nhận thức, xây dựng một số chƣơng trình hỗ trợ thực thi chính sách thay vì ép buộc thực hiện. 5.2. ĐỀ XUẤT 5.2.1. Đối với Quốc hội và Chính phủ - Tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật lao động phù hợp, đặc biệt các văn bản dƣới Luật cần đƣợc ban hành kịp thời. - Cần có quyết tâm chính trị mạnh mẽ hơn trong cải cách chính sách nói chung và cho khu vực phi chính thức nói riêng. Thay đổi tƣ duy về một số chính sách nhƣ BHXH đa tầng, tự do hiệp hội, hình thành tổ chức đại diện ngƣời lao động trong khu vực phi chính thức,v.v. - Có chế tài thực thi pháp luật lao động đối với các cơ sở cũng nhƣ ngƣời lao động trong các cơ sở SXKD phi chính thức. - Xây dựng chính sách hỗ trợ nhƣ tiếp cận tín dụng và dịch vụ tƣ vấn kỹ thuật cho các cơ sở SXKD phi chính thức để cải thiện điều kiện làm việc và nâng cao năng suất lao động. Khuyến khích thực hiện trách nhiệm xã hội của các cơ sở SXKD phi chính thức trong thực hiện các tiêu chuẩn lao động. - Chính phủ xem xét giành một nguồn ngân sách cho các chƣơng trình hỗ trợ 24 nâng cao chất lƣợng việc làm trong các cơ sở SXKD phi chính thức. Cơ chế linh hoạt cho các địa phƣơng trong việc xây dựng và thực hiện các chƣơng trình liên quan tới nâng cao chất lƣợng việc làm đã đề xuất. 5.2.2. Đối với Bộ, ngành - Bộ LĐ-TB&XH: ban hành kịp thời các văn bản hƣớng dẫn chính sách, tiếp tục nghiên cứu xây dựng một số chính sách đảm bảo chất lƣợng việc làm cho ngƣời lao động làm việc trong các cơ sở SXKD phi chính thức nhƣ: bảo hiểm TNLĐ, BNN tự nguyện; bảo hiểm thất nghiệp tự nguyện. Xây dựng thống nhất quy trình thanh tra chuyên ngành LĐ-TB&XH và nội dung thanh tra trong khu vực phi chính thức. - Bộ Công Thƣơng, Phòng Thƣơng mại và công nghiệp Việt Nam, Liên minh HTX Việt Nam và các Bộ ngành khác cần phối hợp trong việc quản lý, hỗ trợ các cơ sở SXKD phi chính thức liên quan tới vấn đề chất lƣợng việc làm. 5.2.3. Thành phố Hà Nội - Rà soát và bổ sung các chính sách liên quan đến chất lƣợng việc làm cho ngƣời lao động trên địa bàn thành phố nói chung và trong các cơ sở SXKD phi chính thức nói riêng, đặc biệt tính đến ngƣời lao động khu vực ngoại thành, lao động nữ, thanh niên. Đƣa vào Nghị quyết, chiến lƣợc, quy hoạch và kế hoạch của thành phố trong thời gian tới. -Thực hiện có hiệu quả Nghị quyết 19-2016 của Chính phủ về về nhiệm vụ, giải pháp cải thiện môi trƣờng kinh doanh, chƣơng trình thúc đẩy khởi nghiệp, chuyển các hoạt động phi chính thức sang chính thức trên diện rộng. Xây dựng mô hình khởi sự doanh nghiệp trong đó có nội dung đảm bảo việc làm tốt hơn cho ngƣời lao động. - Nâng cao năng lực cho cán bộ ở cấp quận huyện để các cơ quan này có thể tiến hành các biện pháp cải thiện môi trƣờng kinh doanh trong doanh nghiệp, hợp tác xã và các cơ sở kinh doanh phi chính thức. - Sở Lao động-Thƣơng binh và Xã hội phối hợp với các đơn vị liên quan tiếp tục thực hiện đề án tuyên truyền phổ biến pháp luật lao động, xây dựng quan hệ lao động hài hòa, ổn định và tiến bộ trong doanh nghiệp. - Chỉ đạo thực hiện và có cơ chế tài chính, giành một khoản ngân sách cho việc thực hiện các chƣơng trình đảm bảo chất lƣợng việc làm đã đƣợc đề xuất. DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1. Chử Thị Lân (2013). Chất lƣợng việc làm của lao động làm công ăn lƣơng ở Việt Nam. Tạp chí Lao động và Xã hội: trang 30-32, số 459 (16-31/7/2013). 2. Chử Thị Lân và Quyền Đình Hà (2014). Các nhân tố ảnh hƣởng đến chất lƣợng việc làm của lao động đang làm việc trong các cơ sở SXKD phi chính thức tại Hà Nội. Tạp chí Khoa học và Phát triển 2014, tập 12, số 6: 955-963. 3. Chử Thị Lân (2016). Chất lƣợng việc làm của ngƣời lao động trong khu vực phi chính thức ở Hà Nội. Tạp chí Phát triển bền vững Vùng, quyển 6, số 1 (3/2016).