Tóm tắt Luận án Nghiên cứu xác lập cơ sở địa lí học cho sử dụng hợp lí tài nguyên và bảo vệ môi trường tỉnh Bắc Kạn

núi có mạng lưới thủy văn khá dày đặc. Có nhiều sông suối lớn nhỏ như sông Cầu, sông Năng, sông Phó Đáy, sông Na Rì, sông Bắc Giang; có 8 hồ Ba Bể; có nguồn nước ngầm phong phú. Nhìn chung hệ thống sông ngòi tỉnh Bắc Kạn đặc trưng lòng sông dốc, hẹp, có nhiều thác gềnh, vách dạng chữ V, sức XM mạnh, vận chuyển lớn khối lượng lớn vật liệu vào mùa lũ, vì vậy ở đây chỉ có các dải đất phù sa nhỏ hẹp, nằm rải rác theo triền sông suối. Lưu lượng nước sông biến động theo mùa rất rõ: mùa mưa chuyển tải lượng nước tới 70 - 80% nên hay gây ra lũ lụt, mùa đông sông suối ít nước, gần như cạn kiệt, ảnh hưởng đến sản xuất và sinh hoạt của nhân dân. e) Thổ nhưỡng Trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn phân bố các nhóm, loại đất chính sau: nhóm đất phù sa (gồm loại đất: Py, Pc), nhóm đất đỏ vàng (gồm loại đất: Fs, Fv, Fq, Fk, Fp), nhóm đất mùn vàng đỏ trên núi (gồm loại đất: Hv, Hs, Ha), nhóm đất dốc tụ (D). Trong các nhóm đất vừa nêu, diện tích chiếm ưu thế là nhóm đất đỏ vàng (84,35% DTTN của tỉnh), diện tích ít nhát là nhóm đất dốc tụ. Sự đa dạng và phân hoá phức tạp của thổ nhưỡng, cùng với lớp phủ thực vật đã tạo nên tính đa dạng và sự phân hoá phức tạp của các loại CQ. f) Thảm thực vật Nằm trong khu hệ Hoa Nam - Bắc Việt Nam nên thực vật của tỉnh thuộc kiểu rừng kín thường xanh nhiệt đới ẩm mưa mùa. Tuy nhiên, do sự phân hóa của điều kiện tự nhiên theo đai cao, thảm thực vật của tỉnh phân bố theo 2 đai: Đai thảm thực vật <700m là kiểu rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới, có cấu trúc nhiều tầng (5 tầng), trong đó loài cây chiếm ưu thế là các loại cây gỗ thường xanh thuộc họ dẻ, re, vang, trinh nữ, bồ hòn, trám. Kiểu rừng này phân bố ở các vùng đồi núi thấp của tỉnh thuộc Chợ Đồn, Chợ Mới, Bạch Thông, Na Rì; Đai thảm thực vật >700m (700 - 1.500m) là kiểu rừng kín thường xanh mưa ẩm á nhiệt đới trên núi, phân bố ở các huyện phía bắc và phía tây của tỉnh (Pác Nặm, Ngân Sơn, Ba Bể, Chợ Đồn). Cấu trúc rừng đơn giản, thường chỉ có 1 - 2 tầng gỗ, dưới tầng gỗ có nhiều rêu và địa y. Loài cây chiếm ưu thế của đai này là dẻ, re, sồi, thông. Dưới các mức độ tác động khác nhau của con người, thảm thực vật tỉnh Bắc Kạn được chia làm hai loại chính: thảm thực vật tự nhiên (rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi) và thảm thực vật nhân tác (rừng trồng, lúa nước, cây hàng năm, cây lâu năm). Đặc trưng của thảm thực vật chính là một trong các chỉ tiêu quan trọng trong phân loại CQ; hiện trạng thảm thực vật trên các loại đất là dấu hiệu để phân chia các loại CQ; cho phép xác định đặc điểm cấu trúc, chức năng của các đơn vị CQ và thấy được mức độ biến đổi của CQ do hoạt động nhân sinh. g) Các quá trình tự nhiên và tai biến thiên nhiên Vào mùa mưa, các quá trình tự nhiên và tai biến thiên nhiên (TBTN) thường xảy ra ở các khu vực đồi núi của lãnh thổ bao gồm XM đất, trượt lở đất đá, lũ quyét. Các quá trình tự nhiên và TBTN là một trong các yếu tố có ảnh hưởng không nhỏ tới sự biến đổi CQ. Trong một số trường hợp tạo ra sự biến đổi đột biến nhưng ở quy mô nhỏ. 2.1.3 Nhân tố dân cư và kinh tế - xã hội Dân cư và nguồn lao động: Dân số của tỉnh Bắc Kạn (năm 2014) là 308.310 người; trong đó 83,81% sống ở nông thôn. Bắc Kạn có 7 dân tộc cùng sinh sống (Tày, Dao, Kinh, Nùng, Mông, Hoa, Sán cháy). Số người lao động chiếm 67,38% số dân toàn tỉnh, trong đó 69,94% làm việc trong khu vực kinh tế nông nghiệp, trình độ lao động thấp (chỉ có 13% số lao động được qua đào tạo). Các hoạt động khai thác tài nguyên chính gồm: Hoạt động sử dụng đất trong NLN (trồng rừng, làm ruộng bậc 9 thang, làm nương rẫy, chặt phá rừng). Hoạt động sử dụng đất trong khai thác khoáng sản (san lấp bề mặt địa hình, tàn phá rừng, thay đổi chế độ dòng chảy,... làm cho CQ bị biến đổi hoàn toàn). Hoạt động sử dụng đất trong xây dựng cơ sở hạ tầng, phát triển đô thị và các ngành công nghiệp. Con người cùng với các hoạt động sống và sản xuất là yếu tố có tác động mạnh mẽ đến CQ. Tác động của con người có thể tốt, có thể xấu song kết quả của các tác động đó chính là yếu tố động lực bên trong làm biến đổi và tạo nên CQ mới - CQ nhân sinh. 2.2. Đặc điểm CQ tỉnh Bắc Kạn 2.2.1. Hệ thống phân loại CQ tỉnh Bắc Kạn Nguyên tắc xây dựng hệ thống phân loại: có 3 nguyên tắc cơ bản, đó là phát sinh - hình thái, tổng hợp và đồng nhất tương đối. Hệ thống phân vị phân loại CQ và bản đồ CQ tỉnh Bắc Kạn: Hệ thống phân loại CQ tỉnh Bắc Kạn xây dựng cho bản đồ CQ tỉ lệ 1:100.000 gồm 6 cấp: hệ CQ - phụ hệ CQ - kiểu CQ - lớp CQ - phụ lớp CQ - loại CQ, trong đó cấp loại CQ là đơn vị cơ sở dùng để đánh giá CQ cho các mục đích thực tiễn. Bản đồ CQ tỉnh Bắc Kạn tỉ lệ 1:100.000: Bản đồ CQ tỉnh Bắc Kạn được xây dựng trên cơ sở chồng xếp các bản đồ thành phần có cùng tỉ lệ. Còn bảng chú giải của bản đồ CQ được xây dựng theo tọa độ ma trận sinh thái phát sinh, trong đó hàng ngang thể hiện nền nhiệt ẩm, gồm các cấp phân loại là hệ, phụ hệ, kiểu CQ, hàng dọc thể hiện nền rắn và dinh dưỡng đất, gồm các cấp phân loại là lớp, phụ lớp. Điểm giao nhau giữa hàng ngang và hàng dọc chính là loại CQ. Loại CQ được đánh kí hiệu cả chữ, số theo thứ tự và được thể hiện bằng các gam màu sinh thái khác nhau (hình 2.7). 2.2.2. Đặc điểm cấu trúc, động lực mùa và chức năng CQ tỉnh Bắc Kạn * Cấu trúc CQ: Dựa vào các nguyên tắc và chỉ tiêu phân loại CQ đã nêu (bảng 2.4), lãnh thổ Bắc Kạn được phân chia thành 78 loại CQ nằm trong 5 phụ lớp, 1 lớp CQ thuộc 1 kiểu của phụ hệ CQ nhiệt đới ẩm gió mùa có mùa đông lạnh, hệ CQ nhiệt đới ẩm gió mùa Đông Nam Á. Hệ CQ: CQ tỉnh Bắc Kạn nằm trong hệ CQ nhiệt đới ẩm gió mùa nội chí tuyến Đông Nam Á, với các đặc trưng là trong năm có 2 lần mặt trời lên thiên đỉnh nên nhận được lượng bức xạ lớn, nền nhiệt cao, lượng mưa phong phú và có 2 loại gió luân phiên tác động đến lãnh thổ với tính chất hoàn toàn trái ngược nhau: gió mùa mùa đông và gió mùa mùa hè. Phụ hệ CQ: Nằm ở vị trí phía đông bắc của đất nước nên vào mùa đông tỉnh Bắc Kạn chịu ảnh hưởng khá mạnh của gió mùa đông bắc từ cao áp Xibia thổi xuống, tạo nên lãnh thổ nằm trong phụ hệ CQ nhiệt đới ẩm gió mùa có mùa đông lạnh. Kiểu CQ: Bắc Kạn thuộc kiểu CQ nhiệt đới ẩm có mùa đông lạnh, mưa mùa hè, do có các chỉ tiêu nhiệt - ẩm như sau: Nhiệt độ trung bình năm khá cao (khoảng 20 - 220C), biên độ dao động nhiệt không quá lớn (khoảng 100C) và chế độ nhiệt được chia làm 2 mùa: mùa nóng (từ tháng 4 đến tháng 10) với nhiệt độ các tháng đều >200C và mùa lạnh (từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau), với nhiệt độ các tháng đều <200C, thậm chí có những tháng xuống <150C. Lượng mưa dồi dào, hầu hết các nơi đều đạt >1.500mm/năm, tuy nhiên có sự phân hóa theo mùa. Mùa mưa trùng với mùa nóng, với lượng mưa chiếm 85 - 90% lượng mưa cả năm, mùa khô trùng với mùa lạnh, với lượng mưa chỉ bằng một tháng mưa nhiều trong mùa mưa (200 - 300mm). Chỉ số khô hạn trung bình năm (K=E/R) là 0,9 <1. Lớp CQ: CQ tỉnh Bắc Kạn chỉ có 1 lớp CQ duy nhất là lớp CQ núi. Núi ở đây chiếm 81,9% diện tích lãnh thổ, thường phân bố ở độ cao từ 500m trở lên, độ chia cắt sâu >100m, độ dốc >150, trong đó phổ biến là núi thấp (59,7%). Các quá trình ngoại sinh thống trị là bóc 10 mòn, xâm thực, rửa trôi. Ngoài ra, dưới chân các dãy núi, nằm trong thung lũng kiến tạo là các dãy đồi cao, thấp và các thung lũng sông suối nằm ở các độ cao khác nhau (100 - 500m), mức độ chia cắt và độ dốc thấp (<100m và <150). Quá trình ngoại sinh bao gồm cả xâm thực và tích tụ. Ngoài ra, ở Bắc Kạn còn thấy khá nhiều các dạng địa hình cacxtơ, với quá trình rửa lũa và đổ lở thống trị. Các điều kiện nhiệt ẩm, đất và thực vật có sự phân hóa theo đai cao rất rõ: đai 700m. Phụ lớp CQ: được phân chia trong phạm vi lớp CQ theo chỉ tiêu đặc trưng trắc lượng hình thái địa hình, thể hiện qua sự phân hóa đai cao của tự nhiên. Lãnh thổ Bắc Kạn được chia làm 5 phụ lớp: CQ núi trung bình, CQ núi thấp, CQ đồi cao, CQ đồi thấp, CQ thung lũng sông suối. Mỗi phụ lớp có đặc điểm riêng theo các hợp phần cấu tạo (bảng 2.5). Loại CQ: là đơn vị phân loại cuối cùng của hệ thống phân loại CQ tỉnh Bắc Kạn. Trong phạm vi phụ lớp, loại CQ được phân chia dựa trên sự kết hợp giữa loại đất và thảm thực vật hiện tại. Do vậy, loại CQ là những đơn vị phản ánh tính khá đồng nhất của các điều kiện sinh thái. Sự kết hợp của 12 loại thổ nhưỡng và 7 thảm thực vật đã hình thành nên ở tỉnh Bắc Kạn 78 loại CQ thuộc 6 nhóm loại CQ khác nhau: CQ rừng nguyên sinh, CQ rừng thứ sinh, CQ rừng trồng, CQ trảng cây bụi, CQ cây lâu năm và CQ cây hàng năm. Bảng 2.5. Khái quát đặc điểm tự nhiên của các phụ lớp cảnh quan tỉnh Bắc Kạn Phụ lớp CQ Độ cao địa hình Khí hậu Thổ nhưỡng Thực vật Tuyệt đối Tương đối Nhiệt độ Lượng mưa Núi trung bình (22,2% DTTN) >700m >300m 1700 mm Ha, Hs, Hv, Fq, Fs, Fv, O Rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi Núi thấp (59,7% DTTN) 500 - 700m >100m 20 - 210C 1600 - 1700 mm Fq, Fs, Fv, O, Fp, Fl, D Rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi Đồi cao (11,4% DTTN) 300 - 500m 50 - 100m 21 - 220C 1500 - 1600 mm Fs, Fv Rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi, rừng trồng, cây lâu năm, cây hàng năm Đồi thấp (0,9% DTTN) <300m 15 - 50m 220C 1500 mm Fs, Fv Rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, trảng cây bụi, rừng trồng, cây lâu năm, cây hàng năm Thung lũng (5,8% DTTN) 220C 1400 - 1500 mm D, Pc, Py Trảng cây bụi, rừng trồng, cây lâu năm, cây hàng năm * Động lực mùa của CQ: Động lực mùa của CQ tỉnh Bắc Kạn có liên quan chặt chẽ đến tính mùa của khí hậu với đặc điểm nhiệt - ẩm đó là: mùa mưa trùng với mùa hè, bắt đầu từ tháng 4 đến tháng 10, với lượng mưa chiếm đến 85 - 90% lượng mưa cả năm, chỉ số khô hạn thấp (K=0,35-ẩm ướt); mùa ít mưa hay còn gọi là mùa khô trùng với mùa đông, kéo dài từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau, với lượng mưa rất ít, chỉ số khô hạn lớn hơn (K=1,45-khô nhẹ). Tính mùa của khí hậu chi phối trực tiếp 11 đến sự phát sinh và phát triển của các yếu tố và quá trình tự nhiên diễn ra trong CQ như hoạt động của các quá trình ngoại sinh (bóc mòn, rửa trôi, trượt lở) và phong hóa đất, sự sinh trưởng và năng suất của các loài động thực vật, đặc điểm và chế độ nước của sông ngòi,... Chính vì thế nó quyết định sự thay đổi trạng thái của CQ lãnh thổ theo mùa. Không chỉ có vậy, tính mùa của khí hậu chi phối mạnh mẽ tới tính mùa vụ trong sản xuất nông nghiệp và các hoạt động sản xuất khác như du lịch, khai khoáng,... * Chức năng CQ: Chức năng CQ gồm chức năng tự nhiên (hay còn gọi là tiềm năng tự nhiên) và chức năng KT - XH (là khả năng đáp ứng của CQ cho mục đích thực tiễn dựa vào “tiềm năng tự nhiên”). Các chức năng tự nhiên của CQ sẽ chi phối các chức năng KT - XH của CQ, cũng như dịch vụ mà CQ đó cung cấp cho con người. Mỗi đơn vị CQ đều mang một đến một vài chức năng phục vụ cho mục đích phát triển KT - XH của con người. Các lớp, phụ lớp hay loại CQ khác nhau sẽ có những chức năng tự nhiên, KT - XH khác nhau. Đối với lãnh thổ nghiên cứu là cấp tỉnh như Bắc Kạn, chức năng KT - XH của CQ được phân tích theo các phụ lớp CQ. Chức năng phòng hộ đầu nguồn, bảo tồn rừng và ĐDSH, phát triển kinh tế lâm nghiệp đặc trưng cho phụ lớp CQ núi trung bình và núi thấp; chức năng phát triển rừng sản xuât, phát triển nông lâm kết hợp (NLKH) đặc trưng cho phụ lớp CQ đồi cao và núi thấp; chức năng sản xuất nông nghiệp và quần cư đặc trưng cho phụ lớp CQ thung lũng (bảng 2.10). Bảng 2.10. Đặc điểm và chức năng của các phụ lớp cảnh quan tỉnh Bắc Kạn Phụ lớp CQ Đặc điểm các quá trình tự nhiên, chức năng tự nhiên Chức năng kinh tế - xã hội Phụ lớp CQ núi trung bình - Tiếp nhận vật chất từ khí quyển và vận chuyển vật chất xuống các phụ lớp phía dưới thông qua quá trình XM, rửa trôi bề mặt. - Điều tiết và cung cấp nguồn nước. - Phòng hộ đầu nguồn, bảo tồn rừng và đa dạng sinh học (ĐDSH). - Điều tiết dòng chảy. - Phát triển kinh tế lâm nghiệp kết hợp với phòng hộ. Kinh tế nông nghiệp giữ vai trò thứ yếu. Phụ lớp CQ núi thấp - Vận chuyển vật chất và năng lượng xuống vùng thấp. - Điều tiết dòng chảy trên mặt và làm giảm các TBTN nhờ lớp phủ tự nhiên. - Nguy cơ XM, rửa trôi, trượt lở đất đá khá cao. - Đối với khu vực núi đá vôi, quá trình rửa lũa, hòa tan đá vôi đã tạo nên các CQ tự nhiên độc đáo và sự ĐDSH rất cao, song đi kèm là tai biến đổ lở cũng rất lớn. - Phòng hộ đầu nguồn kết hợp với bảo tồn rừng và ĐDSH. - Điều tiết dòng chảy trên mặt và làm giảm độ nguy hiểm của các TBTN và nguy cơ XM đất nhờ lớp phủ tự nhiên. - Phát kinh tế lâm nghiệp và NLKH. - Phát triển du lịch sinh thái tại các vùng núi đá vôi. Phụ lớp CQ đồi cao - Là vùng trung gian vận chuyển vật chất xuống khu vực thung lũng. - Tiềm năng XM, rửa trôi mạnh. - Bảo vệ đất đai, chống XM. - Quần cư nông thôn - Trồng rừng sản xuất và phát triển kinh tế NLKH. 12 Phụ lớp CQ đồi thấp - Là vùng chuyển tiếp từ vùng núi xuống vùng đồng bằng thung lũng, vận chuyển vật chất giảm dần do độ cao và độ dốc thấp. - Xói mòn, rửa trôi trên các sườn, tích tụ vật chất dưới chân sườn. - Khai thác, bảo vệ tài nguyên đất, rừng. - Quần cư nông thôn - Phát triển kinh tế nông - lâm kết hợp và các mô hình KTST có hiệu quả. Phụ lớp CQ thung lũng Địa hình trũng thấp nên có sự tích tụ vật chất từ thượng nguồn đưa xuống. - Quần cư nông thôn và đô thị. - Phát triển các loại hình sản xuất nông nghiệp (lúa nước, hoa màu, cây công nghiệp hàng năm,...). 2.2.3. Trạng thái biến đổi CQ tỉnh Bắc Kạn Hiện nay, hầu hết các CQ tỉnh Bắc Kạn đều bị biến đổi tùy thuộc vào mức độ tác động của các hoạt động kinh tế con người. Dựa vào các chỉ tiêu phân chia mức độ biến đổi CQ của A.G. Ixatsenko (1991), có thể phân chia các CQ hiện tại của tỉnh Bắc Kạn thành 4 cấp chính như sau: CQ không thay đổi (hay nguyên thủy), CQ ít bị thay đổi, CQ bị phá hoại (bị thay đổi mạnh), CQ được cải tạo. (bảng 2.11) Bảng 2.11. Mức độ biến đổi của cảnh quan tỉnh Bắc Kạn Mức độ biến đổi Đặc điểm của cảnh quan hiện tại Loại cảnh quan CQ không thay đổi (hay CQ nguyên thủy) Gồm các CQ rừng nguyên sinh nằm trên các dãy núi cao hiểm trở hay được bảo vệ nghiêm ngặt trong các VQG và KBTTN. Do đó nó có thành phần loài đa dạng, ổn định, cấu trúc CQ bền vững. Nhóm loại CQ rừng nguyên sinh: NTB1, NTB4, NTB7, NTB10, NTB13, NTB16, NTB19, NT22, NT28, NT34, NT40, NT47, DC50, DC56, DC61. CQ ít bị thay đổi Các CQ ít bị thay đổi ở Bắc Kạn còn tương đối nhiều, đó là các cánh rừng thứ sinh nằm trên các khu vực đồi núi, mà ở đó các thành phần cấu tạo CQ như là đất đai, động thực vật, khí hậu vẫn còn khá tốt. Nhóm loại CQ rừng thứ sinh: NTB2, NTB5, NTB8, NTB11, NTB14, NTB17, NTB20, NT23, NT29, NT35, NT41, NT48, DC51, DC57, DC62, DT68, DT72. CQ bị phá hoại (hay CQ bị thay đổi mạnh) Các CQ loại này có cấu trúc đơn giản và kém bền vững bị thay đổi mạnh do các tác động quá mức của con người. Thành phần loài nghèo nàn, đất đai khô cằn và ít dinh dưỡng, nguồn nước ngầm khan hiếm, nguồn nước mặt không được điều tiết nên thường xuyên xảy ra TBTN. Nhóm loại CQ trảng cây bụi: NTB3, NTB6, NTB9, NTB12, NTB15, NTB18, NTB21, NT25, NT31, NT37, NT42, NT49, DC53, DC59, DC64, DC69, DC74, TL80. CQ được cải tạo hoặc CQ văn hóa Có thể gặp rất nhiều các loại CQ này ở tỉnh Bắc Kạn, như canh tác lúa nước trên các thung lũng sông suối, ruộng bậc thang trên sườn các đồi núi thấp, Thuộc nhóm loại CQ nông nghiệp (gồm rừng trồng, cây lâu năm, cây hàng 13 trồng rừng ở những nơi có độ dốc >150, trồng cây theo đường đồng mức,... Nó là sự kết hợp hài hòa giữa yếu tố sinh thái, tri thức khoa học và tri thức bản địa của các tộc người đã sinh sống lâu đời ở đây. Điều đó đã giúp cho năng suất sinh học được nâng cao, đất đai được cải tạo và bảo vệ tốt, khí hậu được cải thiện, cân bằng nước được đảm bảo, hạn chế đến mức tối thiểu các quá trình không mong muốn diễn ra trong CQ. năm): NT24, NT26, NT27, NT30, NT32, NT33, NT36, NT38, NT39, NT45, NT46, DC52, DC54, DC55, DC60, DC61, DT65, DT66, DT70, TL71, TL73, TL74, TL76, TL77. 2.2.4. Tính đặc thù trong sự phân hóa và khai thác, sử dụng CQ miền núi tỉnh Bắc Kạn Trên nền chung của quy luật phân hóa theo địa đới, sự phân hóa lãnh thổ Bắc Kạn bị chi phối mạnh của quy luật phi địa đới, mà trong đó thể hiện rõ quy luật phân hóa CQ theo: (i) Quy luật đai cao thể hiện ở sự phân hóa CQ thành 2 đai chính: đai CQ 700m; (ii) Quy luật kiến tạo - địa mạo hướng vòng cung thể hiện ở hướng các dạng địa hình của tỉnh đều theo dạng vòng cung, từ đó chi phối đến sự phân hóa của các yếu tố tự nhiên khác; (iii) Đặc điểm văn hóa trong khai thác sử dụng tài nguyên của các dân tộc trong tỉnh có sự phân hóa theo đai cao địa lí (bảng 2.12). Vấn đề này có ảnh hưởng rất lớn đến việc tổ chức không gian sản xuất, SDHL TNTN và BVMT của tỉnh. Do đó việc nắm bắt và vận dụng các quy luật phân hóa tự nhiên và văn hóa khai thác, sử dụng tài nguyên của các dân tộc tỉnh Bắc Kạn là một nội dung rất quan trọng để đề xuất định hướng không gian sản xuất NLN hợp lí, BVMT và kiến nghị các mô hình KTST bền vững cho tỉnh dựa trên tiếp cận CQ. Bảng 2.12. Đặc điểm cư trú và hình thức canh tác phân bố theo đai cao của các dân tộc thiểu số tỉnh Bắc Kạn Dân tộc Địa bàn cư trú chủ yếu Hình thức canh tác chính Kinh, Tày Phân bố thành thôn, xóm ở các đồng bằng thung lũng và đồi thấp (độ cao tuyệt đối <100m). Thâm canh lúa nước, trồng cây hoa màu, cây ăn quả, cây công nghiệp, chăn nuôi gia súc, gia cầm, đánh bắt, nuôi trồng thủy sản. Tày, Nùng Phân bố thành làng, bản lớn ở các chân núi, đồi thấp và đồi cao (độ cao tuyệt đối <300m). Người Tày: trồng lúa nước, làm ruộng bậc thang, chăn nuôi, làm vườn và trồng rừng; Người Nùng: canh tác nương rẫy, trông và khai thác rừng, chăn nuôi đại gia súc. Dao, Mông Phân bố rải rác thành các bản nhỏ hoặc du canh du cư trên các sườn và đỉnh núi (độ cao tương đối >300). Khai thác rừng và canh tác nương rẫy. 2.3. Phân vùng CQ tỉnh Bắc Kạn 2.3.1. Nguyên tắc và phương pháp phân vùng CQ tỉnh Bắc Kạn 14 Nguyên tắc phân vùng CQ tỉnh Bắc Kạn bao gồm các nguyên tắc khách quan, phát sinh, đồng nhất tương đối, cùng chung lãnh thổ. Phương pháp phân vùng CQ: Phân tích nhân tố trội, phân tích các bản đồ thành phần, phân tích bản đồ CQ. 2.3.2. Hệ thống và chỉ tiêu phân vùng CQ tỉnh Bắc Kạn Hệ thống phân vị phân vùng CQ được chọn cho khu vực nghiên cứu bao gồm: vùng và tiểu vùng CQ (bảng 2.13). Bảng 2.13. Hệ thống các đơn vị và chỉ tiêu phân vùng cảnh quan tỉnh Bắc Kạn TT Đơn vị Chỉ tiêu 1 Vùng CQ Là sự nhóm gộp theo đặc trưng hình thái phát sinh của các đơn vị CQ liền kề với nhau trong khuôn khổ các miền CQ được phân chia. 2 Tiểu vùng CQ Có cùng nguồn gốc phát sinh và đồng nhất tương đối về tập hợp các đơn vị CQ cấp thấp (loại CQ) phân bố có quy luật và đặc trưng cho một sự liên kết các biện pháp sử dụng TNTN. 2.3.3. Đặc điểm các tiểu vùng CQ tỉnh Bắc Kạn Trên cơ sở các nguyên tắc, phương pháp và chỉ tiêu phân vùng nêu trên, đề tài đã phân chia CQ tỉnh Bắc Kạn thành 5 TVCQ với các đặc điểm riêng (bảng 2.14). Bảng 2.14. Hệ thống các tiểu vùng cảnh quan tỉnh Bắc Kạn TVCQ Đặc điểm cấu trúc Chức năng TVCQ núi trung bình và thấp Pác Nặm - Ba Bể - Chợ Đồn DTTN: 138.220,44 ha. Gồm 48 loại CQ, trong đó: CQ núi trung bình: 17 loại (55,6%); CQ núi thấp: 24 loại (54,8%); CQ đồi cao: 2 loại (0,1%); CQ thung lũng: 5 loại (2,9%). - Phòng hộ đầu nguồn; - Bảo vệ rừng và ĐDSH; - Ưu tiên phát triển kinh tế lâm nghiệp. TVCQ núi thấp và đồi cao Nam Chợ Đồn DTTN: 62.951,23 ha. Gồm 37 loại CQ, trong đó: CQ núi thấp: 21 loại (62,5%); CQ đồi cao: 6 loại (26,0%); CQ đồi thấp: 5 loại (2,4%); CQ thung lũng: 5 loại (9,1%). - Phòng hộ, bảo vệ đất đai kết hợp với trồng rừng sản xuất; - Ưu tiên phát triển mô hình sản xuất NLKH. TVCQ đồi núi thấp dọc thung lũng sông Năng - sông Cầu DTTN: 103.064,84 ha. Gồm 41 loại CQ, trong đó: CQ núi thấp: 25 loại (72,8%); CQ đồi cao: 4 loại (15,1%); CQ đồi thấp: 4 loại (1,2%); CQ thung lũng: 8 loại (10,9%). - Phòng hộ, bảo vệ đất đai; - Phát triển trồng lúa và cây hàng năm ở vùng thung lũng; cây công nghiệp và cây ăn quả ở vùng đồi và núi thấp. TVCQ núi trung bình và thấp Ngân Sơn - Bạch Thông - Chợ Mới DTTN: 113.531,19 ha. Gồm 39 loại CQ, trong đó: CQ núi trung bình: 14 loại (44,7%); CQ núi thấp: 17 loại (49,4%); CQ đồi cao: 4 loại (2,1%); CQ thung lũng: 4 loại (4,4%). - Phòng hộ đầu nguồn; - Bảo vệ rừng và ĐDSH; - Ưu tiên phát triển kinh tế lâm nghiệp. 15 TVCQ núi thấp và đồi cao Na Rì DTTN: 68.173,03 ha. Gồm 36 loại CQ, trong đó: CQ núi thấp: 17 loại (62,6%); CQ đồi cao: 12 loại (30,9%); CQ đồi thấp: 6 loại (2,1%); CQ thung lũng: 3 loại (5,8%). - Phòng hộ, bảo vệ đất đai kết hợp với trồng rừng sản xuất; - Ưu tiên phát triển các loại cây công nghiệp và cây ăn quả. Tiểu kết chương 2 (1) Đặc điểm và sự tác động của các ĐKTN và nhân sinh đã tạo nên sự đa dạng của CQ lãnh thổ tỉnh Bắc Kạn, được phản ánh trên bản đồ tỉ lệ 1/100.000. Toàn bộ lãnh thổ tỉnh Bắc Kạn được phân chia thành 1 lớp, 5 phụ lớp và 78 loại CQ, 5 TVCQ nằm trong 1 vùng và 1 kiểu CQ thuộc hệ CQ nhiệt đới gió mùa, đó là kết quả tác động tổng hợp của các quy luật phân hóa tự nhiên, trong đó quy luật đai cao và quy luật kiến tạo - địa mạo giữ vai trò chủ đạo. (2) Do các tác động ngày càng sâu sắc của hoạt động nhân sinh lên CQ tự nhiên cho nên khi xem xét CQ theo mức độ biến đổi thì trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn tồn tại 4 cấp độ sau: CQ không thay đổi (nguyên thủy) thuộc nhóm loại CQ rừng nguyên sinh; CQ ít bị thay đổi thuộc nhóm loại CQ rừng thứ sinh; CQ bị phá hoại (thay đổi mạnh) thuộc nhóm CQ trảng cây bụi; CQ được cải tạo thuộc nhóm các CQ nông nghiệp. (3) Bắc Kạn là tỉnh miền núi có nhiều dân tộc sinh sống (7 dân tộc). Mỗi dân tộc có một trình độ văn hóa, tập quán canh tác và địa bàn cư trú riêng, đặc biệt là nó gắn liền với sự phân hóa của các điều kiện địa lí theo đai cao. Xem xét đặc điểm văn hóa trong khai thác, sử dụng TNTN và BVMT của các dân tộc Kinh, Tày, Nùng, Mông, Dao trên địa bàn tỉnh góp phần đề xuất định hướng không gian sản xuất NLN và kiến nghị các mô hình KTST bền vững cho tỉnh. CHƯƠNG 3: ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN CHO SỬ DỤNG HỢP LÍ TÀI NGUYÊN VÀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG TRONG PHÁT TRIỂN NÔNG LÂM NGHIỆP TỈNH BẮC KẠN 3.1. Mục tiêu, nội dung, phương pháp và quy trình đánh giá thích nghi sinh thái CQ tỉnh Bắc Kạn 3.1.1. Mục tiêu, nội dung đánh giá CQ (1) Mục tiêu ĐGCQ là xác định mức độ ưu tiên hoặc thích hợp của các đơn vị CQ đối với các mục đích được lựa chọn, làm cơ sở đề xuất định hướng không gian SDHL TNTN và BVMT trong phát triển NLN của tỉnh Bắc Kạn. (2) Nội dung ĐGCQ gồm: (i) Đánh giá mức độ thuận lợi của các đơn vị CQ cho các mục đích phát triển nông nghiệp; (ii) Đánh giá mức độ bền vững chống XMTN và XMTT của các loại CQ. (3) Đối tượng ĐGCQ là 78 đơn vị loại CQ đã được phân chia trên bản đồ CQ tỉnh Bắc Kạn tỉ lệ 1/100.000. 3.1.2. Phương pháp và quy trình đánh giá CQ (1) Phương pháp đánh giá: Luận án lựa chọn phương pháp đánh giá thích nghi sinh thái để xác định mức độ thuận lợi của các đơn vị CQ cho các mục đích phát triển NLN. (2) Quy trình đánh giá: (i) Thống kê đặc tính các loại CQ; (ii) Lựa chọn các yếu tố đánh giá; (iii) Đánh giá thành phần; (iv) Đánh giá chung; (v) Đánh giá tích hợp; (vi) Kiểm chứng thực tế. 3.2. Đánh giá CQ cho phát triển NLN tỉnh Bắc Kạn 3.2.1. Đánh giá CQ cho phát triển nông nghiệp tỉnh Bắc Kạn 16 a) Cây hàng năm * Lựa chọn và phân cấp chỉ tiêu đánh giá: có 6 chỉ tiêu được lựa chọn đánh giá và được phân cấp như sau (bảng 3.3). Bảng 3.3. Phân cấp các chỉ tiêu đánh giá cảnh quan cho phát triển cây hàng năm tỉnh Bắc Kạn Loại tiêu chí Mức độ thuận lợi Không thuận lợi Rất thích hợp (3 điểm) Thích hợp (2 điểm) Kém thích hợp (1 điểm) Loại đất Py, Pc, D Fs, Fv, Fq Fk, Fp Các loại đất khác Tầng dày đất >100cm 50 - 100 cm <50cm - Địa hình Thung lũng Đồi thấp Đồi cao, Núi thấp Núi trung bình Độ dốc 250 Nhiệt độ tb >220 20 - 220 18 - 200 <180 Lượng mưa tb 1500- 2000mm 1000-1500mm <1000mm - * Kết quả đánh giá: Trên địa bàn tỉnh có 10 loại CQ rất thích hợp cho phát triển cây hàng năm: NT46, DT64, DT65, DT66, TL71, TL73, TL74, TL75, TL76, TL77, chiếm 25.156,41 ha (5,2% DTTN của tỉnh); 13 loại thích hợp: NT25, NT26, NT27, NT31, NT32, NT33, NT44, NT45, DC53, DC54, DC55, DT69, DT70, chiếm 96.897,03 ha (19,9% DTTN của tỉnh); có 8 loại CQ kém thích hợp: NT37, NT38, NT39, NT42, NT43, DC59, DC60, DC61, chiếm 20.057,74 ha (4,1% DTTN của tỉnh); còn lại là các CQ không thích hợp. b) Cây lâu năm * Lựa chọn và phân cấp chỉ tiêu đánh giá: cũng giống như cây hàng năm và được trình bày trong bảng 3.5. Bảng 3.5. Phân cấp các chỉ tiêu đánh giá cảnh quan cho phát triển cây lâu năm tỉnh Bắc Kạn Loại tiêu chí Mức độ thuận lợi Không thuận lợi Rất thích hợp (3 điểm) Thích hợp (2 điểm) Kém thích hợp (1 điểm) Loại đất Fs, Fv, Fq Fk, Fp Py, Pc, D Các loại đất khác Tầng dày đất > 100cm 50 - 100 cm < 50cm - Địa hình Đồi thấp Đồi cao, Núi thấp Thung lũng Núi trung bình Độ dốc 8 - 150 15 - 250 250 Nhiệt độ tb >220 20 - 220 18 - 200 <180 Lượng mưa tb 1500-2000mm 1000-1500mm <1000mm - * Kết quả đánh giá: Tỉnh Bắc Kạn có 8 loại CQ được đánh giá là rất thích hợp đối với việc phát triển cây lâu năm: DC53, DC54, DC55, DT64, DT65, DT66, DT69, DT70, chiếm 22.367,83 ha (4,6% DTTN của tỉnh); Có 14 loại CQ được đánh giá là thích hợp với cây lâu năm: NT25, NT26, NT27, NT31, NT32, NT33, NT37, NT38, NT39, NT44, NT45, DC59, DC60, DC61, chiếm 93.742,66 ha (19,3% DTTN của tỉnh); 9 loại CQ được đánh giá là kém thích hợp cho phát triển cây lâu năm: NT42, NT43, NT46, TL71, TL73, TL74, TL75, TL76, TL77, chiếm 26.000,69 ha 17 (5,3% DTTN của tỉnh); còn lại là các CQ không thích hợp. 3.2.2. Đánh giá CQ cho phát triển lâm nghiệp tỉnh Bắc Kạn a) Phát triển rừng phòng hộ đầu nguồn * Lựa chọn và phân cấp chỉ tiêu đánh giá: các chỉ tiêu đánh giá gồm: vị trí phòng hộ, độ dốc, dạng địa hình, loại đất và được phân cấp như sau (bảng 3.7): Bảng 3.7. Phân cấp chỉ tiêu đánh giá cảnh quan cho phát triển rừng phòng hộ đầu nguồn tỉnh Bắc Kạn Chỉ tiêu Mức độ ưu tiên Không ưu tiên Ưu tiên cao (3 điểm) Ưu tiên trung bình (2 điểm) Ưu tiên thấp (1 điểm) Vị trí phòng hộ Đầu nguồn Vùng gần sông suối, bồn tụ thủy Không gần sông suối và vùng sản xuất Không có sông suối và vùng sản xuất Độ dốc >250 15 - 250 8 - 150 <80 Dạng địa hình Núi trung bình Núi thấp Đồi cao, Đồi thấp Thung lũng Loại đất Ha, Fq Hs, Fs, Hv, Fv Fk, Fp Các loại đất khác * Kết quả đánh giá: Có 21 loại CQ (từ NTB1 - NTB21), với diện tích 107.053,85 ha (chiếm 22,0% DTTN của tỉnh) ưu tiên cao cho phòng hộ; 18 loại CQ (NT22 - NT25, NT28 - NT31, NT34 - NT37, NT40 - NT42, NT47 - NT49), với diện tích 263.920,74 ha (chiếm 54,3% DTTN của tỉnh) ưu tiên trung bình; 14 loại CQ (DC50 - DC53, DC56 - DC59, DC62 - DC64, DT67 - DT69), có diện tích 45.095,04 ha (chiếm 9,3% DTTN của tỉnh) ưu tiên thấp, còn lại là các CQ không ưu tiên. b) Đối với rừng sản xuất * Lựa chọn và phân cấp chỉ tiêu đánh giá: 5 chỉ tiêu được lựa chọn đánh giá là: thảm thực vật, tầng dày đất, dạng địa hình, độ dốc, loại đất và được phân cấp như trong bảng 3.9: Bảng 3.9. Phân cấp chỉ tiêu đánh giá cảnh quan cho phát triển rừng sản xuất tỉnh Bắc Kạn Loại tiêu chí Mức độ thích hợp Không đánh giá Rất thích hợp (3 điểm) Thích hợp (2 điểm) Kém thích hợp (1 điểm) Hiện trạng thảm TV Rừng nguyên sinh Rừng thứ sinh, Rừng trồng Trảng cây bụi, cây lâu năm Cây hàng năm Tầng dày đất >100cm 50 - 100cm <50cm - Dạng địa hình Đồi thấp, Đồi cao Núi thấp Núi trung bình Thung lũng Độ dốc 8 - 150 15 - 250 >250 <80 Loại đất Ha, Hs, Fq, Fs Hv, Fv Fk, Fp Các loại đất khác * Kết quả đánh giá: Có 8 loại CQ: NT22, NT28, DC50, DC51, DC52, DC56, DT62, DT63, với diện tích 42.699,25 ha (8,8% DTTN của tỉnh) rất thích hợp với rừng sản xuất; 31 loại CQ: NTB1, NTB2, NTB4, NTB5, NTB7, NTB10, NTB11, 18 NTB13, NTB14, NTB16, NT23, NT24, NT25, NT26, NT29, NT30, NT34, NT35, NT36, NT40, DC53, DC54, DC59, DC60, DT64, DT65, DT67, DT68, DT69, với diện tích 225.454,24 ha (46,4% DTTN của tỉnh) thích hợp; 15 loại CQ: NTB3, NTB6, NTB8, NTB9, NTB12, NTB15, NTB17, NTB18, NT31, NT32, NT37, NT38, NT41, NT42, NT44, với diện tích 121.718,19 ha (25,0% DTTN của tỉnh) kém thích hợp; còn lại là các CQ không thích hợp. 3.2.3. Tổng hợp kết quả đánh giá CQ cho phát triển NLN tỉnh Bắc Kạn * Tổng hợp kết quả đánh giá phân theo loại CQ: Có nhiều loại CQ thích hợp với nhiều mục đích sản xuất NLN khác nhau (≥3 mục đích) như: NT26 - NT27, NT31 - NT33, NT36, NT45, DC52 - DC54, DT63 - DT65, DT68 - DT69. Chúng phân bố chủ yếu ở các loại CQ đồi thấp, đồi cao, núi thấp có điều kiện sinh thái phù hợp với nhiều loại cây trồng và khá thuận lợi cho việc canh tác. Ngược lại, có những CQ chỉ đáp ứng cho một hoặc hai mục đích như: NTB3, NTB5, NTB8 - NTB9, NTB12, NTB15, NTB17 - NTB21, NT41 - NT44, NT47 - DC51, DC56 - DC57, DC61 - DC62, DT67, TL71 - TL77, với các nguyên nhân chính như là độ cao và độ dốc địa hình quá lớn, lớp phủ thực vật nghèo, tầng đất mỏng, ít dinh dưỡng, mức độ thoát nước kém. Các loại CQ còn lại đều thích hợp với 2 mục đích sản xuất. * Tổng hợp kết quả đánh giá phân theo TVCQ: TVCQ I và IV có mức độ ưu tiên cao cho phát triển rừng phòng hộ đầu nguồn, kết hợp với phát triển rừng sản xuất. TVCQ II và V rất thuận lợi cho phát triển rừng sản xuất kết hợp với trồng cây hàng năm và cây lâu năm. TVCQ III rất thích hợp cho phát triển cây hàng năm, cây lâu năm kết hợp với rừng sản xuất. 3.3. Đánh giá mức độ bền vững chống XM của CQ tỉnh Bắc Kạn a) Lựa chọn và phân cấp các chỉ tiêu đánh giá * Đối với XMTN: 6 chỉ tiêu được lựa chọn là lượng mưa, độ dốc, dạng địa hình, tầng dày đất, loại đất, thành phần cơ giới và được phân cấp trong bảng 3.13. Bảng 3.13. Phân cấp các tiêu chí đánh giá mức độ bền vững chống XMTN của CQ tỉnh Bắc Kạn Stt Chỉ tiêu Trọng số Thang điểm Mức độ bền vững cao (1 điểm) Mức độ bền vững trung bình (2 điểm) Mức độ bền vững thấp (3 điểm) 1 Lượng mưa 0.3 <1.500mm ≥1.500mm - 2 Độ dốc 0.3 250 3 Dạng địa hình 0.2 Đồi thấp, Đồi cao Núi thấp Núi trung bình 4 Tầng dày đất 0.13 > 100 cm 50 - 100 cm < 50 cm 5 Loại đất 0.03 Hv, Fv Hs, Fs, Fk, Fp Ha, Fa 6 TPCG 0.03 Thịt nặng Thịt trung bình Thịt nhẹ * Đối với XMTT: ngoài 6 chỉ tiêu được lựa chọn để đánh giá mức độ chống XMTN, có thêm chỉ tiêu hiện trạng thảm thực vật và được phân cấp như bảng 3.14. Bảng 3.14. Phân cấp các tiêu chí đánh giá mức độ bền vững chống XMTT của CQ của tỉnh Bắc Kạn 19 Stt Chỉ tiêu Trọng số Phân hạng và cho điểm Mức độ bền vững cao (1 điểm) Mức độ bền vững TB (2 điểm) Mức độ bền vững thấp (3 điểm) 1 Hiện trạng thảm thực vật 0.32 Rừng nguyên sinh và thứ sinh Rừng trồng, cây lâu năm Trảng cây bụi, cây hàng năm 2 Lượng mưa 0.2 2000mm 3 Độ dốc 0.2 250 Dạng địa hình 0.14 Đồi thấp, Đồi cao Núi thấp Núi trung bình 5 Tầng dày đất 0.09 >100cm 50 - 100cm <50cm 6 Loại đất 0.02 Fk, Fp Hs,Hv,Fs,Fv Ha, Fa 7 TPCG 0.02 Thịt nặng Thịt trung bình Thịt nhẹ b) Kết quả đánh giá theo đơn vị loại CQ: Đối với XMTN: có 21 loại CQ có mức độ bền vững cao, gồm DC50 -> DT70, với diện tích 50.909,90 ha (10,5% DTTN của tỉnh); 24 loại CQ có mức độ bền vững trung bình, từ NT22 -> NT45, với diện tích 251.623,32 (51,8% DTTN của tỉnh); 18 loại CQ có mức độ bền vững thấp, gồm NTB1 - NTB18, với diện tích 103.073,46 ha (21,2% DTTN của tỉnh). Đối với XMTT: có 19 loại CQ có mức độ bền vững cao: NT22, NT23, NT28, NT29, NT34, NT35, DC50, DC51, DC52, D56, DC57, DC58, DC61, DC62, DC63, DC65, DT67, DT68, DT70, DT72, DT73, với diện tích 148.928,42 ha (30,7% DTTN của tỉnh); 31 loại CQ có mức độ bền vững trung bình: NTB1, NTB2, NTB4, NTB5, NTB7, NTB8, NTB10, NTB11, NTB13, NTB14, NTB16, NTB17, NT24, NT26, NT30, NT32, NT36, NT37, NT38, NT39, NT40, NT41, NT44, DC53, DC55, DC59, DC61, DT64, DT66, DT69, DT70, với diện tích 132.276,61 ha (27,2% DTTN của tỉnh); 13 loại CQ có mức độ bền vững thấp: NTB3, NTB6, NTB9, NTB12, NTB15, NTB18, NT25, NT27, NT31, NT33, NT42, NT43, NT45, với diện tích 124.401,65 ha (25,6% DTTN của tỉnh). c) Kết quả đánh giá theo TVCQ: TVCQ I và IV có mức độ bền vững chống XM cả tiềm năng và thực tế ở mức độ thấp và trung bình chiếm diện tích lớn. TVCQ II và V có mức độ bền vững chống XM của CQ ở mức độ thấp và trung bình chiếm diện tích nhỏ. TVCQ III có diện tích mức độ bền vững chống XM của CQ cao và không bị XM lớn hơn so với các TVCQ khác. 3.4. Định hướng không gian SDHL tài nguyên và BVMT tỉnh Bắc Kạn 3.4.1. Cơ sở đề xuất định hướng a) Quan điểm đề xuất định hướng: Quan điểm về SDHL lãnh thổ; Quan điểm canh tác bền vững trên đất dốc; Quan điểm mô hình KTST bền vững; Quan điểm phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa. b) Các căn cứ đề xuất định hướng: Dựa vào kết quả đánh giá CQ tỉnh Bắc Kạn; Dựa vào hiện trạng và quy hoạch sử dụng đất NLN tỉnh Bắc Kạn; Dựa vào hiện trạng và quy hoạch phát triển ngành NLN tỉnh Bắc Kạn; Dựa vào hiện trạng và quy hoạch BVMT của tỉnh Bắc Kạn. 20 3.4.2. Đề xuất định hướng không gian SDHL TNTN và BVMT trong phát triển NLN tỉnh Bắc Kạn a) Định hướng không gian ưu tiên phát triển NLN và BVMT tỉnh Bắc Kạn theo các đơn vị loại CQ * Không gian ưu tiên sản xuất nông nghiệp: (i) Không gian ưu tiên cho phát triển cây hàng năm gồm 16 loại CQ, với diện tích là 36.461,79 ha (chiếm 7,5% DTTN của tỉnh), chủ yếu là các CQ nằm ở khu vực thung lũng (NT46, TL71 - TL77), một số ít là đồi thấp (DT66, DT69, DT70), đồi cao (DC55) và núi thấp (NT27, NT33, NT45). Vì vậy, định hướng BVMT đối với không gian sản xuất này là BVMT trong sản xuất, quản lí chặt chẽ việc sử dụng phân hóa học và thuốc bảo vệ thực vật, ứng dụng mô hình hệ KTST bền vững; (ii) Không gian ưu tiên cho phát triển cây lâu năm gồm 11 loại CQ, với diện tích là 11.731,39 ha (chiếm 2,4% DTTN của tỉnh), chủ yếu là các CQ đồi thấp (DT65), đồi cao (DC53, DC54, DC59 - DC61), một số là núi thấp (NT26, NT32, NT38, NT39, NT44). Do đó, định hướng BVMT đối với không gian sản xuất này là BVMT trong sản xuất, thực hiện các biện pháp chống xói mòn đất, ứng dụng mô hình NLKH. * Không gian ưu tiên sản xuất lâm nghiệp: (i) Không gian ưu tiên cho phát triển rừng phòng hộ đầu nguồn gồm 24 loại CQ, với diện tích là 115.800,75 ha (chiếm 23,8% DTTN của tỉnh), đa số các CQ này đều là núi trung bình trên các loại đá khác nhau (NTB1 - NTB21), còn lại là núi thấp trên núi đá vôi (NT47 - NT49). Vì thế, định hướng BVMT đối với không gian ưu tiên này là bảo vệ và phục hồi rừng đầu nguồn, thực hiện các biện pháp bảo vệ đất, chống xói mòn và trượt lở; (ii) Không gian ưu tiên cho phát triển rừng sản xuất gồm 26 loại CQ, với diện tích là 269.372,79 ha (chiếm 55,5% DTTN của tỉnh). Các loại CQ này phân bố ở nhiều dạng địa hình từ đồi thấp, đồi cao đến núi thấp (DC50 - DC52, DC56 - DC58, DT62 - DT63, DT67 - DT68, NT22 - NT25, NT28 - NT31, NT34 - NT37, NT40 - NT43). Do vậy, định hướng BVMT đối với không gian ưu tiên này là tiến hành trồng mới kết hợp với khoanh nuôi, tu bổ rừng, thực hiện các biện pháp bảo vệ đất, chống xói mòn. b) Định hướng không gian SDHL TNTN và BVMT theo các đơn vị TVCQ Dựa vào chức năng và kết quả đánh giá CQ được tổng hợp theo các TVCQ, đề tài tiến hành đề xuất định hướng SDHL TNTN và BVMT cho các TVCQ tỉnh Bắc Kạn như sau: TVCQ I và IV: Phòng hộ đầu nguồn, bảo tồn rừng tự nhiên và ĐDSH. Ưu tiên phát triển kinh tế lâm nghiệp và mô hình NLKH, còn nông nghiệp đóng vai trò thứ yếu. TVCQ II và V: Tiến hành thâm canh các loại cây công nghiệp lâu năm, hàng năm và cây ăn quả có giá trị kinh tế cao. Phát triển rừng sản xuất và hình thành mô hình NLKH. TVCQ III: Ưu tiên canh tác các loại cây hàng năm (lúa, hoa màu) ở khu vực thung lũng, cây lâu năm, cây ăn quả và mô hình NLKH ở khu vực đồi cao và núi thấp, kết hợp với bảo vệ đất, nước và không khí. 3.5. Đề xuất một số mô hình hệ KTST bền vững cho các TVCQ núi thấp và đồi cao tỉnh Bắc Kạn 3.5.1. Hiện trạng phát triển các mô hình hệ KTST của tỉnh Bắc Kạn Ở tỉnh Bắc Kạn hiện nay đang tồn tại rất nhiều các mô hình KTST nhưng phổ biến hơn cả là các mô hình: VAC, VR, RVC, RVCRu, RCRu, RVAC, RNVC, 21 RNCRu. Mỗi mô hình hệ KTST sẽ mang lại một hiệu quả KT - XH và môi trường khác nhau. 3.5.2. Lựa chọn đề xuất một số mô hình hệ KTST bền vững cho các TVCQ núi thấp và đồi cao tỉnh Bắc Kạn a) Cơ sở lựa chọn đề xuất: (i) Căn cứ vào kết quả nghiên cứu, phân vùng và đánh giá CQ tỉnh Bắc Kạn cho các mục đích phát triển nông lâm nghiệp; (ii) Căn cứ vào hiện trạng phát triển các mô hình hệ KTST ở tỉnh Bắc Kạn. b) Đề xuất mô hình: (i) Mô hình trang trại: Trang trại chuyên canh cây ăn quả kết hợp với trồng rừng. Vị trí của mô hình: xã Quang Thuận, huyện Bạch Thông; thuộc CQ NT26, TVCQ II. Quy mô của mô hình: 8,5 ha. Cấu trúc mô hình: Rừng trồng (gồm keo, mỡ) + Cây ăn quả (gồm cam, quýt, hồng, quất). Hiệu quả kinh tế của mô hình: tiền lãi là 554 triệu/năm, thu nhập bình quân/1 ha đất là 130 triệu, thu nhập bình quân/người/năm là 110 triệu. Hiệu quả môi trường: tăng độ che phủ đất, chống XM, cải tạo đất, điều hòa dòng chảy. Điều kiện áp dụng: diện tích đất sản xuất ít nhất phải từ 4 - 5 ha trở lên, đất trồng là các loại đất feralit đỏ vàng nhưng phải còn tốt, đất có tầng đất >50cm, hiện trạng thảm thực vật là rừng trồng, cây lâu năm hoặc trảng cây bụi song phải gần nguồn nước tưới, do đó các loại CQ NT24 - NT26, NT30 - NT32, NT36 - NT38, DC52 - DC54, DC58 - DC60 đều phát triển được mô hình này; (ii) Mô hình nông hộ: Rừng - Vườn - Chuồng (RVC): Vị trí của mô hình: xã Hà Hiệu, huyện Ba Bể, thuộc CQ NT30, TVCQ III. Quy mô của mô hình: 4,3 ha. Cấu trúc mô hình: Rừng trồng (keo lai) + Cây ăn quả (thanh long, cam, quýt) + Hoa màu (ngô, khoai, đậu, sắn) + Chăn nuôi (lợn, gà). Hiệu quả kinh tế: tiền lãi là 279 triệu/năm, thu nhập bình quân/1ha đất là 129 triệu, thu nhập bình quân/người/năm là 55 triệu. Hiệu quả môi trường: tăng độ che phủ đất, điều tiết dòng chảy, giảm XM, cải tạo đất. Điều kiện áp dụng: diện tích đất sản xuất ít nhất phải từ 2 - 3 ha, đất trồng là các loại đất feralit đỏ vàng nhưng phải có tầng dày >50cm, chưa bị thoái hóa, bạc màu và không được cách xa nguồn nước tưới, hiện trạng thảm thực vật là rừng trồng, cây lâu năm, cây hàng năm hoặc trảng cây bụi, cho nên các loại CQ NT24 - NT27, NT30 - NT33, NT36 - NT39, DC52 - DC55, DC58 - DC61 đều phát triển được mô hình này; Vườn - Ao - Chuồng (VAC): Vị trí của mô hình: thị trấn Chợ Mới, huyện Chợ Mới, thuộc CQ DT65, thuộc TVCQ III. Quy mô của mô hình: 2.200m2. Cấu trúc mô hình: Vườn (rau, hoa, cây ăn quả) + Chuồng (lợn, gà, chim, nấm) + Ao (thả cá). Hiệu quả kinh tế: tiền lãi 173, triệu/năm, thu nhập trung bình/người/năm là 43 triệu. Hiệu quả môi trường: không gây ÔNMT, cải tạo đất. Điều kiện áp dụng: độ dốc địa hình <150, gần nơi bồn tụ thủy, đất trồng là đất phù sa hoặc đất feralit song phải có tầng dày >50cm, hiện trạng thảm thực vật là cây lâu năm, cây hàng năm hoặc trảng cây bụi, vì vậy các loại CQ NT44 - NT46, DT64 - DT66, DT69 - DT70, TL71 - TL77 đều phát triển được mô hình này. Tiểu kết chương 3 (1) Kết quả đánh giá mức độ thích nghi sinh thái các đơn vị CQ cho phát triển NLN và mức độ bền vững chống XM của CQ tỉnh Bắc Kạn cho thấy: Đối với nông nghiệp: có 23 loại CQ thích hợp với cây hàng năm, 22 loại CQ thích hợp với cây lâu năm; Đối với lâm nghiệp: có 39 loại CQ ưu tiên cho rừng phòng hộ; 39 loại CQ thích 22 hợp cho rừng sản xuất; Đối với mức độ bền vững chống XM của CQ: có 45 loại CQ có mức độ bền vững chống XMTN cao và trung bình, 50 loại CQ có mức độ bền vững chống XMTT mạnh và trung bình. Đồng thời đề tài đã tiến hành tổng hợp kết quả đánh giá CQ tỉnh Bắc Kạn cho các mục đích sản xuất NLN và mức độ chống XM của CQ phân theo các đơn vị loại CQ và TVCQ. (2) Các không gian phát triển sản xuất NLN cho tỉnh được định hướng như sau: Đối với phát triển lâm nghiệp: có 50 loại CQ (chiếm 79,3% DTTN của tỉnh), trong đó có 24 loại sử dụng cho phát triển rừng phòng hộ đầu nguồn, 26 loại sử dụng cho phát triển rừng sản xuất; Đối với phát triển nông nghiệp: có 27 loại CQ (chiếm 9,9% DTTN toàn tỉnh), trong đó có 11 loại sử dụng cho trồng các loại cây hàng năm, 16 loại sử dụng cho trồng các loại cây lâu năm. Đồng thời, còn tiến hành đề xuất định hướng SDHL lãnh thổ cho các TVCQ như sau: TVCQ I và IV ưu tiên phòng hộ đầu nguồn, bảo tồn ĐDSH, phát triển rừng sản xuất, đồng thời chú ý giảm thiểu các tai biến trượt lở, lũ quyét và XM; TVCQ II và V ưu tiên phát triển rừng sản xuất, cây công nghiệp hàng năm, lâu năm và cây ăn quả, song cần quan tâm đến vấn đề XM và ÔNMT; TVCQ III ưu tiên phát triển lúa và hoa màu, trồng rừng sản xuất, cây công nghiệp hàng năm, lâu năm và cây ăn quả, song phải đề phòng với lũ lụt, ngập úng và ÔNMT. (3) Có 3 mô hình KTST tiêu biểu ở 2 quy mô và hình thức tổ chức sản xuất khác nhau được đề xuất cho các TVCQ núi thấp và đồi cao của tỉnh Bắc Kạn dựa trên cơ sở nghiên cứu, đánh giá CQ và phân tích các mô hình hệ KTST hiện hữu ở trên địa bàn tỉnh đó là mô hình trang trại chuyên canh cây ăn quả kết hợp với trồng rừng, mô hình nông hộ RVC và mô hình nông hộ VAC. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ Qua phân tích các nội dung đã trình bày trong luận án có thể rút ra một số kết luận chính sau đây: (1) Nghiên cứu lãnh thổ theo tiếp cận CQ là một trong các hướng nghiên cứu chính của địa lí tự nhiên tổng hợp phục vụ cho định hướng không gian SDHL TNTN và BVMT, đặc biệt đối với lãnh thổ miền núi phục vụ phát triển NLN. Khi nghiên cứu, đánh giá CQ miền núi phục vụ cho quy hoạch không gian SDHL TNTN và BVMT trong phát triển NLN, cần quan tâm một số nét đặc thù sau: (i) CQ miền núi phân hóa đa dạng và phức tạp, chủ yếu tuân theo quy luật phân hóa đai cao và phân hóa theo điều kiện kiến tạo - địa mạo; (ii) CQ miền núi có nhiều tiềm năng tự nhiên để phát triển một ngành NLN đa dạng, theo hướng sản xuất hàng hóa; (iii) Trong CQ miền núi luôn tồn tại những hiểm họa do TBTN gây ra, vì vậy trong phát triển NLN cần phải bố trí các loại hình sản xuất sao cho hợp lí, nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế và BVMT; (iv) Tính đa dạng trong khai thác CQ miền núi xuất phát từ sự đa đạng của thành phần dân tộc. Đây là một cơ sở để xác lập một số mô hình hệ KTST bền vững và các giải pháp khai thác hợp lí tài nguyên vùng đất dốc. (2) Tỉnh Bắc Kạn mang tính đặc thù của CQ miền núi, đó là sự phân hóa các điều kiện tự nhiên theo quy luật đai cao và quy luật kiến tạo - địa mạo hướng vòng cung. Từ đó chi phối đặc điểm văn hóa trong khai thác, sử dụng CQ của các dân tộc trên địa bàn tỉnh cũng tuân theo các đai cao địa lí. Tính đa dạng của CQ tỉnh Bắc Kạn thể hiện ở sự phân chia lãnh thổ thành 78 loại CQ thuộc 5 phụ lớp, 1 lớp CQ, 5 TVCQ nằm trong 1 vùng và 1 kiểu CQ của hệ CQ nhiệt đới gió mùa. 23 (3) Kết quả đánh giá mức độ thích nghi sinh thái các CQ cho phát triển NLN và mức độ bền vững chống XM của CQ của tỉnh cho thấy: Có 23 loại CQ có mức độ đánh giá rất thích hợp và thích hợp cho phát triển cây hàng năm (chiếm 25,1% DTTN của tỉnh; 22 loại CQ có mức độ đánh giá rất thích hợp và thích hợp cho phát triển cây lâu năm (chiếm 23,9% DTTN của tỉnh); Có 39 loại CQ được đánh giá có mức độ ưu tiên cao và trung bình cho mục đích phòng hộ (chiếm 76,3% DTTN của tỉnh); 39 loại CQ được đánh giá có mức độ ưu tiên cao và trung bình cho mục đích rừng sản xuất (chiếm 57,9% DTTN của tỉnh); Có 45 loại CQ được đánh giá có mức độ bền vững chống XMTN trung bình và cao (chiếm 62,3% DTTN của tỉnh); 50 loại CQ được đánh giá có mức độ bền vững chống XMTT trung bình và cao (chiếm 57,9% DTTN của tỉnh). (4) Kết quả phân tích đặc điểm CQ, ĐGCQ cho phát triển các loại hình sản xuất NLN và mức độ bền vững chống XM của CQ, cùng với việc phân tích, so sánh kết quả đó với hiện trạng và quy hoạch sử dụng đất, phát triển nông lâm nghiệp và BVMT của tỉnh Bắc Kạn được sử dụng làm căn cứ đề xuất các không gian ưu tiên SDHL TNTN và BVMT trong NLN theo các đơn vị loại CQ và TVCQ tỉnh Bắc Kạn như sau: - Đối với loại CQ: Có 24 loại CQ ưu tiên cho mục đích phát triển rừng phòng hộ đầu nguồn (chiếm 23,8% DTTN của tỉnh); 26 loại CQ ưu tiên cho phát triển rừng sản xuất (chiếm 55,5% DTTN của tỉnh); 11 loại CQ ưu tiên cho phát triển cây lâu năm (chiếm 2,4% DTTN của tỉnh); 16 loại CQ ưu tiên cho phát triển cây hàng năm (chiếm 7,5% DTTN của tỉnh). - Đối với các TVCQ: TVCQ I và IV ưu tiên phòng hộ đầu nguồn, bảo tồn đa dạng, phát triển rừng sản xuất, đồng thời chú ý giảm thiểu các tai biến trượt lở, lũ quyét và XM; TVCQ II và V ưu tiên phát triển rừng sản xuất, cây công nghiệp hàng năm, lâu năm và cây ăn quả, song cần quan tâm đến vấn đề XM và ÔNMT; TVCQ III ưu tiên phát triển lúa và hoa màu, trồng rừng sản xuất, cây công nghiệp hàng năm, lâu năm và cây ăn quả, song phải đề phòng với lũ lụt, ngập úng và ÔNMT. (5) Dựa vào các kết quả nghiên cứu, phân vùng và đánh giá CQ cho các mục đích phát triển nông lâm nghiệp, cùng với phân tích hiện trạng phát triển các mô hình KTST ở địa phương, đề tài đã lựa chọn đề xuất 3 mô hình hệ KTST bền vững ở các quy mô và hình thức tổ chức sản xuất khác nhau cho nhóm TVCQ núi thấp và đồi cao của tỉnh Bắc Kạn như sau: Đối với quy mô trang trại, mô hình được đề xuất là trang trại chuyên canh cây ăn quả kết hợp với trồng rừng; Đối với quy mô nông hộ, mô hình được đề xuất là RVC và VAC. Đây đều là các mô hình hệ KTST cho hiệu quả kinh tế cao, khá bền vững với môi trường và hoàn toàn phù hợp với đặc điểm dân cư, trình độ canh tác của địa phương. Kiến nghị 1. Cần có những nghiên cứu ở tỉ lệ bản đồ lớn hơn (1/10.000 - 1/50.000) cho những lãnh thổ nhỏ hơn (xã, huyện), nhằm xác định rõ hơn không gian phát triển các loại cây trồng cụ thể, cũng như không gian BVMT của tỉnh Bắc Kạn. 2. Cần có những nghiên cứu chi tiết về đặc điểm và sự phân hóa của các hiện tượng thời tiết cực đoan, TBTN của tỉnh Bắc Kạn, để có hướng sử dụng TNTN và BVMT sao cho hợp lí, tránh những thiệt hại nghiêm trọng có thể xảy ra đối với sản xuất NLN, môi trường và hệ sinh thái. 24 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1. Phạm Hương Giang (2011), Ô nhiễm môi trường ở Bắc Kạn: hiện trạng, nguyên nhân và giải pháp khắc phục, Tạp chí KH&CN Đại học Thái Nguyên, Tập 87, số 11. 2. Phạm Hương Giang (2011), Tài nguyên đất nông lâm nghiệp tỉnh Bắc Kạn: tiềm năng, hiện trạng và giải pháp sử dụng bền vững, Tạp chí KH&CN Đại học Thái Nguyên, Tập 80, số 04. 3. Phạm Hương Giang (2012), Đánh giá hiện trạng sử dụng đất tỉnh Bắc Kạn theo quan điểm phát triển bền vững, Kỷ yếu Hội nghị địa lý toàn quốc lần thứ VI, Huế. 4. Phạm Hương Giang (2012), Tài nguyên nước tỉnh Bắc Kạn: tiềm năng, hiện trạng và giải pháp sử dụng bền vững, Tạp chí KH&CN Đại học Thái Nguyên, Tập 100, số 12. 5. Phạm Hương Giang (2013), Khí hậu và sự thành tạo cảnh quan tỉnh Bắc Kạn, Tạp chí KH&CN Đại học Thái Nguyên, Tập 103, số 03. 6. Phạm Hương Giang (2013), Đa dạng cảnh quan tỉnh Bắc Kạn, Tạp chí KH&CN Đại học Thái Nguyên, Tập 112, số 12/1, 2013. 7. Phạm Thu Thủy, Phạm Hương Giang (2013), Tác động của hoạt động kinh tế đến tính đa dạng sinh học và sự phát triển du lịch sinh thái bền vững tại Vườn Quốc gia Ba Bể tỉnh Bắc Kạn, Kỷ yếu Hội nghị địa lý toàn quốc lần thứ VII, NXB ĐH Thái Nguyên. 8. Phạm Hương Giang, Nguyễn Thị Mây, Phạm Thu Thủy, Trần Đức Văn (2013), Tai biến trượt lở tỉnh Bắc Kạn, Kỷ yếu Hội nghị địa lý toàn quốc lần thứ VII, NXB ĐH Thái Nguyên. 9. Phạm Hương Giang, Lý Trọng Đại (2013), Đặc điểm và vai trò của các nhân tố tự nhiên trong thành tạo sự đa dạng cảnh quan của tỉnh Bắc Kạn, Kỷ yếu Hội nghị địa lý toàn quốc lần thứ VII, NXB ĐH Thái Nguyên. 10. Phạm Hương Giang (2014), Đánh giá cảnh quan tỉnh Bắc Kạn cho mục đích phát triển ngành trồng trọt, Kỷ yếu Hội thảo khoa học cán bộ trẻ các trường đại học sư phạm toàn quốc, NXB ĐHSP. 11. Phạm Hương Giang (2014), Đánh giá cảnh quan cho mục đích phát triển 3 loại rừng tỉnh Bắc Kạn, Tạp chí KH&CN Đại học Thái Nguyên, Tập 126, số 12. 12. Phạm Hương Giang, Phạm Hoàng Hải, Lý Trọng Đại (2014), Phân vùng cảnh quan tỉnh Bắc Kạn phục vụ quy hoạch không gian phát triển sản xuất và bảo vệ môi trường, Kỷ yếu Hội nghị địa lý toàn quốc lần thứ VIII, NXB ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 13. Phạm Hương Giang, Nguyễn Cao Huần, Nguyễn Cẩm Vân (2014), Đánh giá cảnh quan cho phát triển một số cây trồng nông nghiệp chủ đạo của tỉnh Bắc Kạn, Kỷ yếu Hội nghị địa lý toàn quốc lần thứ VIII, NXB ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 14. Phạm Hương Giang, Nguyễn Thị Hồng, Nguyễn Thị Mây, Phạm Thu Thủy, Lý Trọng Đại (2014), Đánh giá cảnh quan tỉnh Bắc Kạn cho mục đích phát triển ngành lâm nghiệp, Kỷ yếu Hội nghị địa lý toàn quốc lần thứ VIII, NXB ĐHSP TP. Hồ Chí Minh. 15. Phạm Hương Giang (2014), Đánh giá cảnh quan tỉnh Bắc Kạn cho loại hình sản xuất nông lâm kết hợp, Tạp chí KH&CN Đại học Thái Nguyên, Tập 129, số 15.