Trách nhiệm do vi phạm nghĩa vụ dân sự

A. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò: I. Kh¸I niÖm: Tr¸ch nhiÖm cña ng­êi thùc hiÖn nghÜa vô kh«ng ®óng cam kÕt (sau ®ay gäi lµ tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô) lµ mét tr¸ch nhiÖm ph¸p lÝ nãi chung. §ã lµ mét h×nh thøc c­ìng chÕ cña Nhµ n­íc ®Ó thùc hiÖn c¸c quy ph¹m c¶u ph¸p luËt, ¸p dông ®èi víi nh÷ng ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt, g©y nªn hËu qu¶ ph¸p lÝ kh«ng cã lîi cho ng­êi ®ã. Khi x¸c lËp mét cam kÕt (hîp ®ång) d©n sù, c¸c bªn cã c¸c quyÒn vµ nghÜa vô theo néi dung c¶u cam kÕt ®ã. NÕu mét bªn vi ph¹m nghÜa vô (kh«ng thùc hiÖn hoÆc thùc hiÖn kh«ng ®óng, kh«ng ®Çy ®ñ). Th× ph¶I g¸nh chÞu nh÷ng hËu qu¶ bÊt lîi mµ ph¸p luËt ®· dù liÖu. Kho¶n 1 §iÒu 302 BLDS quy ®Þnh: “Bªn cã nghÜa vô mµ kh«ng thùc hiÖn hoÆc thùc hiÖn kh«ng ®óng nghÜa vô th× ph¶I chÞu tr¸ch nhiÖm d©n sù ®èi víi bªn cã quyÒn”. Nh­ vËy, c¸c bªn cã nghÜa vô d©n sù ®èi víi nhau kÓ tõ khi quan hÖ nghÜa vô ®­îc x¸c lËp nh­ng tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô chØ ph¸t sinh khi cã mét bªn kh«ng thùc hiÖn, thùc hiÖn kh«ng ®óng, kh«ng ®Çy ®ñ nghÜa vô cña m×nh. Tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô lµ mét trong nh÷ng lo¹i tr¸ch nhiÖm ph¸p lÝ nãi chung nªn gièng nh­ lo¹i tr¸ch nhiÖm ph¸p lÝ kh¸c, nã cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chung sau ®©y: - ChØ ®­îc ¸p dông khi cã hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vµ chØ ¸p dông ®èi víi ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m ®ã. - Lµ mét h×nh thøc c­ìng chÕ cña Nhµ n­ícvµ do c¬ quan Nhµ n­íc cã thÈm quyÒn ¸p dông. - Lu«n mang ®Õn mét hËu qu¶ ph¸p lÝ bÊt lîi cho ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt. Ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm ®· nªu trªn, tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô cßn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt sau: - BiÓu hiÖn cô thÓ cña hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt trong tr¸ch nhiÖm d©n sù lµ viÖc kh«ng thùc hiÖn, thùc hiÖn kh«ng ®óng, kh«ng ®Çy ®ñ nghÜa vô c¶u ng­êi cã nghÜa vô d©n sù. - Tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô bao giê còng liªn quan trùc tiÕp (g¾n liÒn) víi tµi s¶n. Lîi Ých mµ c¸c bªn h­íng tíi trong c¸c quan hÖ nghÜa vô bao giê còng mang tÝnh chÊt tµi s¶n, v× vËy viÖc vi ph¹m nghÜa vô cña bªn nµy sÏ lµm ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn lîi Ých vËt chÊt cña bªn kia. Do ®ã, tr¸ch nhiÖm d©n sùu cña ng­êi vi ph¹m lµ ph¶I bï ®¾p cho bªn bÞ vi ph¹m nh÷ng lîi Ých vËt chÊt. - Tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô ®­îc ¸p dông ®èi víi ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m ngh·I vô nh­ng còng cã thÓ ®­îc ¸p dông ®èi víi ng­êi kh¸c (ng­êi ®¹i diÖn cho ng­êi ch­a thµnh niªn). - HËu qu¶ bÊt lîi mµ ng­êi vi ph¹m nghÜa vô ph¶I g¸nh chÞu lµ viÖc b¾t buéc ph¶I tiÕp tôc thùc hiÖn nghÜa vô hoÆc ph¶I båi th­êng thiÖt h¹i nh»m ®Ó tháa m·n quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cña ng­êi bÞ vi ph¹m, kh¾c phôc nh÷ng hËu qu¶ vËt chÊt cho ng­êi bÞ vi ph¹m. V× vËy, vÒ mÆt kh¸ch quan, tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô lµ tæng hîp c¸c quy ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ ph¸t sinh gi÷a c¸c chñ thÓ ®ang tham gia víi nhau mét quan hÖ ngh·I vô d©n sù khi cã mét bªn vi ph¹m nghÜa vô d©n sù ®ã; vÒ mÆt chñ quan, tr¸ch nhiÖm d©n sù ®­îc hiÓu lµ viÖc g¸nh chÞu mét hËu qu¶ mang tÝnh tµi s¶n cña bªn vi ph¹m nghÜa vô , qua ®ã ®Î kh¾c phôc hËu qu¶ cña bªn bÞ vi ph¹m. Tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô d©n sù lµ sù c­ìng chÕ c¶u Nhµ n­íc buéc bªn vi ph¹m nghÜa vô ph¶i tiÕp tôc thùc hiÖn ®óng nghÜa vô hoÆc ph¶I båi th­êng thiÖt h¹i do hµnh vi vi ph¹m nghÜa vô cña m×nh g©y ra cho phÝa bªn kia. Tr¸ch nhiÖm d©n sù nãi chung lµ mét chÕ tµi cña ngµnh luËt d©n sù vµ tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô lµ mét chÕ tµi trong nghÜa vô. §èi víi c¸c chñ thÓ tham gia mét quan hÖ nghÜa vô, bªn c¹nh viÖc ®Ó cho c¸c bªn tù gi¸c thùc hiÖn, ph¸p luËt cßn ®Æt ra c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ nh»m t¸c ®éng ®Õn ý thøc tù gi¸c cña c¸c chñ thÓ, ®ång thêi ®Ó ¸p dông khi cã sù vi ph¹m nghÜa vô d©n sù. II. Ph©n lo¹i tr¸ch nhiÖm d©n sù do vi ph¹m nghÜa vô. Khi ®Õn thêi h¹n thùc hiÖn nhÜa vô mµ ng­êi cã ngh·I vô kh«ng thùc hiÖn, thùc hiÖn kh«ng ®óng, kh«ng ®Çy ®ñ nghÜa vô th× sÏ ph¸t sinh tr¸ch nhiÖm d©n sù víi ng­êi cã quyÒn. Tuy nhiªn, nÕu sù vi ph¹m nµy ch­a g©y ra thiÖt h¹i th× ng­êi vi ph¹m chØ cã tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn ®óng nghÜa vô. MÆt kh¸c, nÕu sù vi ph¹m nghÜa vô ®· g©y ra mét thiÖt h¹i cho ng­êi bÞ vi ph¹m th× ng­êi vi ph¹m ph¶I chÞu tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i. V× vËy, tïy thuéc vµo tÝnh chÊt, hËu qu¶ cña sù vi ph¹m nghÜa vô mµ tr¸ch nhiÖm d©n sù nµy ®­îc ph©n thµnh hai lo¹i: Tr¸ch nhiÖm ph¶I thùc hiÖn nghÜa vô d©n sù vµ tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i. 1. Tr¸ch nhiÖm phØa thùc hiÖn nghÜa vô d©n sù. Víi tr¸ch nhiÖm nµy, ng­êi vi ph¹m nghÜa vô ph¶i tiÕp tôc thùc hiÖn nghÜa vô theo yªu cÇu cña bªn kia. NÕu bªn cã quyÒn ®· yªu cÇu mµ bªn cso ngh·I vô vÉn kh«ng thùc hiÖn, th× cã quyÒn yªu cÇu c¬ quan Nhµ n­íc cã thÈm quyÒn ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p c­ìng chÕ buéc bªn kia ph¶I thùc hiÖn nghÜa vô d©n sù. Lo¹i tr¸ch nhiÖm nµy bao gåm: Tr¸ch nhiÖm do kh«ng thùc hiÖn nghÜa vô giao vËt (§iÒu 302 BLDS). Tr¸ch nhiÖm do kh«ng thùc hiÖn nghÜa vô ph¶i lµm mét c«ng viÖc hoÆc kh«ng ®­îc lµm mét c«ng viÖc. (§iÒu 304 BLDS). Tr¸ch nhiÖm do chËm thùc hiÖn nghÜa vô d©n sù (§iÒu 305 BLDS). Tr¸ch nhiÖm do chËm tiÕp nhËn viÖc thùc hiÖn nghÜa vô d©n sù (®iÒu 306 BLDS). a. Tr¸ch nhiÖm do kh«ng thùc hiÖn nghÜa vô giao vËt.(§iÒu 304 BLDS). Trong viÖc thùc hiÖn nghÜa vô giao vËt, ph¶I c¨n cø vµo ®èi t­îng lµ vËt ®Ó thùc hiÖn. NÕu lµ vËt ®Æc ®Þnh, tøc lµ vËt ph©n biÖt ®­îc víi c¸c vËt kh¸c b»ng nh÷ng dÆc tr­ng riªng vÒ kÝ hiÖu, h×nh d¸ng, mµu s¾c, chÊt liÖu, ®Æc tÝnh, vÞ trÝ, th× ng­êi cã nghÜa vô ph¶I giao ®óng vËt ®ã. NÕu vËt kh«ng cßn hoÆc bÞ h­ háng th× ng­êi cã nghÜa vô ph¶I thanh to¸n gi¸ trÞ cña vËt vµ båi th­êng thiÖt h¹i kh¸c (nÕu cã). VÊn ®Ò nµy ®­îc quy ®Þnh t¹i kho¶n 1 §iÒu 304 BLDS. “Khi bªn cã nghÜa vô kh«ng thùc hiÖn nghÜa vô giao vËt ®Æc ®Þnh th× ng­êi cã quyÒn ®­îc quyÒn yªu cÇu bªn cso nghÜa vô ph¶I giao ®óng vËt ®ã; nÕu vËt kh«ng cßn hoÆc bÞ h­ háng th× ph¶I thanh to¸n gi¸ trÞ cña vËt.” VÝ dô: A kÝ hîp ®ång cho B thuª mét c¨n nhµ mÆt ®­êng réng 40m2 ®Ó B më qu¸n ¨n. Hai bªn tháa thuËn ®Õn th¸ng 4- 1996 th× A giao nhµ cho B. Th¸ng 4 – 1996, khi B ®· chuÈn bÞ ®å chuyÓn c¨n nhµ ®­îc thuª theo gi¸ tháa thuËn víi A th× lóc nµy A vÉn ®ang cho ng­êi kh¸c thuª. A ®· ng¨n ®«I c¨n phßng vµ ®Þnh giao cho b c¨n phßng bªn trong (kh«ng cã mÆt ®­êng). B kh«ng nhÊt trÝ vµ ®ßi A ph¶I båi th­êng cho B v× A kh«ng giao ®óng nhµ nh­ tháa thuËn. Nh­ vËy, trong tr­êng hîp nµy, A lµ ng­êi vi ph¹m nghÜa vô, ®· kh«ng giao ®óng vËt nh­ ®· tháa thuËn víi B. Do vËy, A ph¶I båi th­êng thiÖt h¹i cho B khi B kh«ng më ®­îc qu¸n theo kÕ ho¹ch. Cßn ®èi víi vËt cïng lo¹i- lµ vËt ®­îc x¸c ®Þnh b»ng nh÷ng ®¬n vÞ ®o l­êng do chóng cã nh÷ng dÊu hiÖu, tÝnh n¨ng, t¸c dông hoÆc phÈm chÊt chung nh­ g¹o, ®­êng, muèi…NÕu ng­êi cã nghÜa vô kh«ng thùc hiÖn ®­îc ngh·I vô giao vËt th× ph¶I thanh to¸n gi¸ trÞ cña vËt vµ ph¶I båi th­êng thiÖt h¹i (nÕu cã). Tr­êng hîp ®èi t­îng cña nghÜa vô lµ vËt cïng lo¹i th× ng­êi cã nghÜa vô ph¶I giao ®óng sè l­îng, chÊt l­îng, quy c¸ch nh­ ®· tháa thuËn, ph¶I giao ®óng ®Þa ®iÓm, ®óng thêi gian, ®óng ph­¬ng thøc nh­ hîp ®ång ®· tháa thuËn. VÊn ®Ò nµy ®­îc quy ®Þnh t¹i kh¶on 2 §iÒu 304 BLDS: “Khi bªn cã ngh·I vô kh«ng thùc hiÖn ®­îc ngh·I vô giao vËt cïng lo¹i th× ph¶I thanh to¸n gi¸ trÞ cña vËt”. VÝ dô: Tõ th¸ng 6 – 1990 ®Õn th¸ng 8- 1990, vî chång anh L vµ chÞ T vay cña vî chång chÞ H tæng sè tiÒn lµ 22.208.000 ®ång vµ tháa thuËn miÖng l·i suÊt 9%/th¸ng. Th¸ng 12- 1990, chÞ H ®ßi vî chång chÞ T phØa tr¶ c¶ gèc vµ l·I nh­ng vî chång chÞ T kh«ng cã ®Ó tr¶. Ngµy 2-12-1990, anh L ®Õn nhµ chÞ H viÕt giÊy b¸n nhµ (mµ vî chång anh ®ang ë) cho anh M – chång chÞ H víi gi¸ 25 triÖu ®ång. Trong giÊy nµy, anh L ghi ®· nhËn ®ñ sè tiÒn trªn t¹i nhµ anh M, chÞ H vµ ®Ò nghÞ ñy ban x· cho lµm thuÕ tr­íc b¹ 2,5 triÖu ®ång. Sau ®ã anh L kh«ng giao nhµ cho chÞ H nªn ngµy 17-12-1990 vî chång chÞ H cã ®¬n kiÖn ®Õn Toµ ¸n yªu cÇu vî chång anh L ph¶I giao nhµ cho chÞ H. Tßa ¸n tèi cao xÐt hîp ®ång mua b¸n nhµ gi÷a anh L vµ anh M ngµy 2-12-1990 thùc chÊt lµ giÊy g¸n nî vµ kh«ng ®­îc vî anh L lµ chÞ T tháa thuËn nªn kh«ng cã gi¸ trÞ. Do vËy, Tßa ¸n hñy hîp ®ång mua b¸n nhµ nµy, ®ång th­ßi theo quy ®Þnh cña Ng©n hµng Nhµ n­íc ®èi víi c¸c ho¶n tiÒn vay kh«ng thêi h¹n vµ cã l·i ë ngoµi tæ chøc tÝn dông th× møc l·I suÊt trong thêi gian vî chång anh L vay nî chÞ H lµ 6%/th¸ng. Tõ ®ã tÝnh sè tiÒn c¶ gèc vµ l·I mµ vî chång anh L ph¶I tr¶ chÞ H. Chóng ta thÊy, ®èi víi nghÜa vô giao vËt, nÕu ng­êi cã ngh·I vô kh«ng thùc hiÖn viÖc giao vËt theo ®óng th¶o thuËn hay quy ®Þnh cña ph¸p luËt th× ®Òu ph¶I thanh to¸n gi¸ trÞ cña vËt vµ båi th­êng thiÖt h¹i nÕu cã, tøc lµ cïng víi viÖc giao vËt thùc tÕ vÉn ph¶I båi th­êng thiÖt h¹i, theo nh­ quy ®Þnh t¹i kh¶on 3 §iÒu 304 BLDS: “trong tr­êng hîp bªn cã ngh·I vô kh«ng thùc hiÖn ®­îc ngh·I vô theo quy ®Þnh t¹i kho¶n 1 vµ kho¶n 2 §iÒu nµy mµ g©y thiÖt h¹i cho bªn cã quyÒn th× ngoµi viÖc thanh to¸n gi¸ trÞ cña vËt cßn ph¶I båi th­êng thiÖt h¹i cho bªn cã quyÒn”. b. Tr¸ch nhiÖm do kh«ng thùc hiÖn nghÜa vô ph¶I lµm mét viÖc hoÆc kh«ng ®­îc lµm mét c«ng viÖc. Khi c¸c bªn trong quan hÖ d©n sù tháa thuËn vÒ viÖc ph¶I thùc hiÖn mét c«ng viÖc nµo ®ã th× bªn cã nghÜa vô ph¶I thùc hiÖn c«ng viÖc theo ®óng c¸c nguyªn t¾c thùc hiÖn nghÜa vô: ®óng ®åi t­îng, ®óng ®Þa ®iÓm, ®óng ph­¬ng thøc…nh­ c¸c bªn ®· tháa thuËn hoÆc theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. “Trong tr­êng hîp bªn cã nhÜa vô kh«ng thùc hiÖn mét c«ng viÖc mµ m×nh ph¶I thùc hiÖn th× bªn cã quyÒn cã thÓ yªu cÇu bªn cã nghÜa vô tiÕp tôc thùc hiÖn hoÆc tù m×nh thùc hiÖn hoÆc giao cho ng­êi kh¸c thùc hiÖn c«ng viÖc ®ã vµ yªu cÇu bªn cã nghÜa vô thanh to¸n chi phÝ hîp lÝ vµ båi th­êng thiÖt h¹i.” (Kho¶n 1 §iÒu 304) VÝ dô: A hîp ®ång thuª b chë cho A 50 t¹ xi m¨ng ®Õn c«ng tr×nh vµo ngµy 1-4-1995. §Õn ngµy 1-4-1995 kh«ng thÊy B chë ®Õn, A ph¶I thuª ng­êi kh¸c chë tõ n¬I kh¸c ®Õn ®Ó kÞp c«ng tr×nh. Trong tr­êng hîp nµy, A cso quyÒn yªu cÇu B ph¶I thanh to¸n chi phÝ thuª ng­êi chë xi m¨ng vµ buéc B ph¶I båi th­êng mét kho¶n nhÊt ®Þnh. §èi víi nghÜa vô mµ ®èi t­îng cña nã lµ kh«ng ®­îc lµm mét c«ng viÖc nhÊt ®Þnh, mµ ng­êi cã ngh·I vô l¹i lµm c«ng viÖc ®ã th× "g­êi cã quyÒn ®­îc quyÒn yªu cÇu ng­êi cã nghÜa vô ph¶i chÊm døt viÖc thùc hiÖn, kh«I phôc t×nh trang ban ®Çu vµ båi th­êng thiÖt h¹i”. (kho¶n 2 §iÒu 304). Ch¼ng h¹n tr­êng hîp A thuª nµh cña B. Trong hîp ®ång quy ®Þnh a kh«ng ®­îc söa ssang, thay ®æi kiÕn tróc ng«I nhµ. Nh­ng sau ®ã A ®· tù ý dì bá mét phÇn ng«I nµ ®Ó lµm s©n cho môc ®Ých riªng cña m×nh. Nh­ vËy A ®· vi ph¹m nghÜa vô kh«ng ®­îc lµm mét viÖc nhÊt ®Þnh. B cã quyÒn buéc A kh«I phôc l¹i t×nh tr¹ng ban ®Çu cña ng«I nhµ ®ång thêi buéc A phØa båi th­êng thiÖt h¹i. c. Tr¸ch nhiÖm do chËm thùc hiÖn nghÜa vô d©n sù (§iÒu 305). NÕu ng­êi cã nghÜa vô ch­a thùc hiÖn nghÜa vô khi ®· ®Õn h¹n th× ng­êi cã quyÒn cã thÓ gia h¹n ®Ó ng­êi cã nghÜa vô thùc hiÖn xong nghÜa vô cña m×nh, nÕu qu¸ thêi h¹n nµy mµ nghÜa vô vÉn ch­a ®­îc thùc hiÖn xong th× th× theo yªu cÇu c¶u bªn cso quyÒn, bªn cso ngh·I vô vÉn phØa thùc hiÖn nghÜa vô vµ båi th­êng thiÖt h¹i; nÕu viÖc thùc hiÖn nghÜa vô kh«ng cßn cÇn thiÕt ®èi víi bªn cã quyÒn th× bªn nµy cã quyÒn tõ chèi tiÕp nhËn viÖc thùc hiÖn nghÜa vô vµ yªu cÇu båi th­êng thiÖt h¹i. VÝ dô: A thuª b x©y mét c¨n nhµ cÊp bèn réng 60m2 ®Ó A lµm kho chøa hµng. H¹n ®Õn ngµy 30-6-1995 ph¶I xong ®Ó kÞp thßi chuyÓn hµng vµo kho. Nh­ng ®Õn ngµy 30-6-1995 khi A tËp kÕt hµng vÒ th× B ch­a x©y xong nhµ kho. Hµng ®Ó ngoµi trêi, gÆp trêi m­a lín nªn bÞ h­ háng nÆng. Trong tr­êng hîp nµy A cã quyÒn yªu cÇu B tiÕp tôc x©y xong c¨n nhµ kho, ®ång thêi ph¶I båi th­êng thiÖt h¹i do sè hµng bÞ háng.