Tư tưởng pháp trị của Hàn Phi Tử và sự vận dụng tư tưởng này vào xây dựng xã hội Việt Nam hiện nay

GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang i TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH KHOA SAU ĐẠI HỌC MÔN: TRIẾT HỌC TIỂU LUẬN: TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ - SỰ VẬN DỤNG TƯ TƯỞNG NÀY TRONG XÂY DỰNG XÃ HỘI VIỆT NAM HIỆN NAY GVHD : TS. Trần Nguyên Ký HVTH : Ngô Lê Thạnh Phong Lớp : K20 - Đ12 TP. Hồ Chí Minh, Tháng 06/2011 GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang ii MỤC LỤC Đề mục Trang I. Tư tưởng pháp trị của Hàn Phi Tử .......................................................................... 1 Hoàn cảnh lịch sử và cuộc đời của Hàn Phi Tử .............................................................. 1 1. Bối cảnh xã hội Trung Hoa cổ đại thời Hàn Phi Tử ................................................... 1 2. Nội dung tư tưởng pháp trị của Hàn Phi ............................................................................. 1 Một số hạn chế trong tư tưởng pháp trị của Hàn Phi ...................................................... 3 3. Tư tưởng pháp gia của Hàn Phi ........................................................................................... 3 II. Vận dụng tư tưởng pháp trị của Hàn Phi Tử vào công cuộc xây dựng xã hội Việt Nam hiện nay ......................................................................................................... 6 Những hạn chế của đường lối pháp trị của Hàn Phi đem lại bài học kinh nghiệm cho việc xây dựng xã hội và hoàn thiện pháp luật ở Việt Nam ............................................. 9 Kết luận ........................................................................................................................ 12 Tài liệu tham khảo ...................................................................................................... 13 GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang iii MỞ ĐẦU Hơn 15 năm qua, công cuộc đổi mới toàn diện đất nước đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Đất nước ta bước vào thời kỳ phát triển mới, thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá với mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Để thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, chúng ta phải tiếp tục đổi mới toàn diện và triệt để các lĩnh vực đời sống xã hội, đặc biệt là đổi mới hệ thống chính trị XHCN, xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân. Nhận thức rõ yêu cầu đó, đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX đã khẳng định: "Nhà nước ta là công cụ chủ yếu để thực hiện quyền làm chủ của nhân dân, là Nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân. Quyền lực Nhà nước là thống nhất, có sự phân công và phối hợp giữa các cơ quan Nhà nước trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật". Trong quá trình kiện toàn tổ chức, đổi mới phương thức và nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý xã hội của Nhà nước, việc kế thừa có chọn lọc những tư tưởng và học thuyết quản lý xã hội trong lịch sử đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Bởi vì những tư tưởng và học thuyết quản lý xã hội, kể cả ở phương Đông và phương Tây, đều là sản phẩm trí tuệ con người, đã được kiểm nghiệm qua thực tiễn lịch sử. Chúng có giá trị nhất định trong việc giúp chúng ta tìm ra những giải pháp hữu hiệu để xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta trong giai đoạn hiện nay. Trong đó, thuyết pháp trị của Hàn Phi Tử, một trong những tư tưởng chính trị - xã hội nổi bật trong thời kỳ Trung Quốc cổ đại, đã để lại nhiều kinh nghiệm lịch sử to lớn đối với quá trình thực hiện quản lý xã hội bằng pháp luật của Nhà nước. Xuất phát từ những đòi hỏi về lý luận và thực tiễn nêu trên, việc nghiên cứu thuyết pháp trị của Hàn Phi Tử là thực sự cấp thiết. Đó là lý do mà tôi thực hiện đề tài: GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang iv "Tư tưởng pháp trị của Hàn Phi Tử và sự vận dụng tư tưởng này vào xây dựng xã hội Việt Nam hiện nay" làm đề tài tiểu luận của mình. GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang v TÓM TẮT Trong lịch sử tư tưởng Trung Quốc cổ đại, tư tưởng pháp trị mà đại biểu xuất sắc là Hàn Phi Tử có một vai trò đặc biệt trong sự nghiệp thống nhất đất nước và phát triển xã hội cuối thời Xuân Thu - Chiến Quốc. Nội dung cơ bản của tư tưởng pháp trị là đề cao vai trò của pháp luật và chủ trương dùng pháp luật hà khắc để trị nước. Tác phẩm Hàn Phi Tử là một tác phẩm độc đáo, và là công trình quan trọng nhất của chính trị học Trung Hoa, là một trong những tác phẩm đầu tiên của chính trị học thế giới. Về tư tưởng nó xác lập trường phái pháp gia, một trong bốn trường phái lớn nhất của Trung Quốc (Nho, Pháp, Mặc, Đạo). Nó là một trong những công trình cực kỳ hấp dẫn, viết cách đây 2.300 năm nhưng ai cũng giật mình về tính thời sự của nó, ta có cảm tưởng tác giả là người hiện nay, nói bằng ngôn ngữ và cách lý luận hôm nay về cách quan hệ giữa người với người, không chỉ ở Trung Hoa mà cả thế giới, trong đó có Việt Nam. Đó là một con người có đầu óc lỗi lạc của Trung Hoa và của xã hội loài người. Ngày nay, chúng ta nghiên cứu tư tưởng Hàn Phi vẫn thấy những tác nhân hợp lý của nó, vẫn đầy tính thực tiễn trong đời sống xã hội, trong ứng xử giữa người với người, trong quản lý và thuật trị mới. Dù trải qua cả một thời gian dài trong lịch sử nhân loại, nhưng đến nay tư tưởng pháp trị của Hàn Phi cũng đáng để cho mọi người suy ngẫm. Tư tưởng của ông tồn tại lâu như vậy đó là vì nó có tính giáo dục sâu sắc, dạy đời, dạy người sống tốt đời đẹp đạo, có lý có tình, trên cơ sở vận dụng một cách linh hoạt vào thực tiễn cuộc sống. GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 1 TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ I. Tư tưởng pháp trị của Hàn Phi Tử  Hoàn cảnh lịch sử và cuộc đời của Hàn Phi Tử 1. Bối cảnh xã hội Trung Hoa cổ đại thời Hàn Phi Tử Lịch sử Trung Hoa cổ đại có hai thời kỳ được nói đến nhiều nhất: Xuân Thu và Chiến Quốc. Thời Xuân Thu (770 - 403 TCN) là thời kỳ suy tàn của nhà Chu, đây chính là thời kỳ sinh sống của Lão Tử, Khổng Tử (551 - 479 TCN). Thời Chiến Quốc (403 - 221 TCN) từ gần cuối đời Uy Liệt Vương, tới khi nhà Tần diệt nhà Tề thống nhất đất nước, đó là thời kỳ sinh sống của Hàn Phi Tử (280 - 233 TCN). So với thời Xuân Thu thì Chiến Quốc loạn lạc và bất ổn định hơn về chính trị, nhưng lại phát triển hơn về kinh tế. Trong thời Xuân Thu, công cụ sản xuất và khí giới chủ yếu là bằng đồng. Sắt bắt đầu được dùng cuối thời kỳ này và trở nên thông dụng vào thời Chiến Quốc, do đó, thúc đẩy việc mở rộng đất đai nông nghiệp, tăng năng suất lao động. Đây là thời kỳ đạo đức suy đồi, người ta chỉ tìm mọi cách để tranh lợi. Quan lại tham nhũng, ăn chơi xa hoa truỵ lạc; chiến tranh kéo dài liên miên khiến cho đời sống của nhân dân càng thêm đói khổ cùng cực. Trước tình cảnh xã hội như vậy, tầng lớp quý tộc và tầng lớp trí thức có sự chia rẽ về tư tưởng. 2. Nội dung tư tưởng pháp trị của Hàn Phi Nội dung cơ bản của tư tưởng chính trị đã phân tích những ưu điểm, hạn chế của Quản Trọng, Ngô Khởi, Bạch Lý Hề, Thận Đáo và tổng kết, hoàn thiện thành học thuyết pháp trị của mình. Học thuyết đó dựa trên ba nội dung cơ bản “pháp, thuật, thế”. GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 2 Ông đồng tình với Tuân Tử cho rằng, con người ta có tính ác, nhưng lý giải về vấn đề lợi ích. Việc cai trị phải căn cứ vào lợi ích để thưởng hay phạt. + Pháp Luật do vua ban ra, trăm quan giám sát, nhân dân thực hiện. Luật phải đúng đắn phù hợp, công khai trên dưới đều biết. Tất cả cứ đúng mực thước, đúng pháp luật mà làm thì xã hội sẽ ổn định. + Thuật Là nghệ thuật, thủ thuật trị nước vua phải luôn cảnh giác với người xung quanh, biết sử dung người đúng lúc, đúng chỗ, đúng khả năng. Vua phải sáng suốt, không để lộ sự yêu ghét để quần thần lợi dụng. Dùng thuật để biết rõ người ngay kẻ gian, để điều khiển bề tôi. Thực chất đó là thủ đoạn của người làm vua để điều khiển các quan lại, phải giữ gìn pháp luật và tuân theo mệnh lệnh. + Thế Là uy thế quyền lực của người làm vua. Vua phải triệt để sử dụng quyền của mình để trị nước. Quyền lực phải tập trung tuyệt đối vào tay nhà vua, không được trao quyền cho bất cứ ai, phải dùng pháp luật để củng cố quyền lực. Nếu chỉ có pháp luật và thuật mà thiếu quyền lực (thế) để cưỡng bức thì cũng không thể cai trị được. + Pháp, thuật và thế có quan hệ chặt chẽ cho nhau, bổ sung cho nhau, trong đó pháp là trung tâm, thuật và thế là điều kiện để thực hành pháp luật. + Thưởng, phạt là công cụ để thi hành pháp luật. Phạt nặng để răn đe kẻ xấu, thưởng hậu để khuyến khích, động viên mọi người làm việc. Thưởng, phạt nghiêm minh, thỏa đáng mới bảo vệ được pháp luật. GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 3 + Phủ nhận thần quyền. Một số hạn chế trong tư tưởng pháp trị của Hàn Phi Pháp gia chỉ chú trọng đến hành chính, pháp luật và làm thế nào để quốc gia phú cường chứ không giáo dục dân, bất chấp nguyện vọng của dân, ông bảo vệ người giàu có và giai cấp quý tộc. Ông chỉ nhìn thấy con người ở góc độ vụ lợi, cho đến nhà nước, theo ông cũng chỉ quy về chủ nghĩa thực dụng, không thấy được lý tưởng cao đẹp và sẵn sàng quên mình cho lý tưởng ấy của những con người có tâm có đức. Ông tuyệt đối hóa pháp luật ở những khía cạnh biểu hiện cụ thể của nó, mà không thấy được còn có những công cụ khác kết hợp để trị nước, nói như người phương Đông là "thấu tình, đạt lý". Lý thuyết của ông không thể thực hiện được nguyên nghĩa của nó, khi mà xã hội còn tổ chức theo kiểu quân chủ chuyên chế vì theo Hàn Phi, hình phạt không áp dụng đối với vua và thiên tử. Vì vậy, Hàn Phi cũng không thể tìm ra được cơ chế bắt buộc nhà vua phải đề phòng cái họa mà ông thấy từ trước. 3. Tư tưởng pháp gia của Hàn Phi Thời Chiến Quốc chính là thời kỳ lịch sử phát triển rực rỡ về tư tưởng “trăm hoa đua nở”, “bách gia chư tử”. Ở thời kỳ này có 3 dòng tư tưởng lớn nhất cùng tồn tại đó là: - Phái thứ nhất, có Nho gia và Mặc Tử, Khổng Tử muốn khôi phục nhà Chu. Mặc Tử, Mạnh Tử, Tuân Tử thấy nhà Chu suy yếu, không cứu được, lại mong có vị minh quân thay Chu thống nhất Trung Hoa bằng chính sách đức trị có sửa đổi ít nhiều. - Phái thứ hai, phái Đạo gia muốn giảm thiểu, thậm chí giải tán chính quyền, sống tự nhiên như thuở sơ khai, từ bỏ xã hội phong kiến để trở về xã hội Cộng Sản Nguyên Thuỷ. GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 4 - Thứ ba, phái pháp gia muốn dùng vũ lực lật đổ chế độ phong kiến phân tán và lập ra chế độ phong kiến quân chủ chuyên chế, thay “vương đạo” của Khổng Mạnh bằng chính sách “Bá đạo”. Tư tưởng của Hàn Phi Tử: là dùng pháp trị nhưng lại trọng dân. Trước khi đặt ra luật lệ mới, ông để cho dân tự phê bình. Còn lập pháp thuộc về nhà vua; quy tắc lập pháp phải lấy tính người và phép trời làm tiêu chuẩn. Hành pháp thì phải công bố luật cho rõ ràng, thi hành cho nghiêm chỉnh, tránh thay đổi nhiều, phải “chí công vô tư”,”vua tôi, sang hèn đều phải theo pháp luật”, thưởng phạt phải nghiêm minh, “danh chính, pháp hoàn bị thì bậc minh quân chẳng có việc gì phải làm nữa, vô vi mà được trị”. Chính sách cai trị phải dựa vào ý dân, dân muốn gì thì cấp cho cái đó, không muốn cái gì thì trừ cho cái đó. Hàn Phi Tử lại đưa ra quan điểm: bản chất con người là ác, muốn quản lý xã hội phải khởi xướng ra lễ nghĩa và chế định ra pháp luật để uốn nắn tính xấu của con người; theo các ông quản lý xã hội là vị pháp chứ không vị đức. Hơn hai nghìn năm sau, tư tưởng vị lợi của Hàn Phi được tái hiện trong tư tưởng “con người kinh tế” - cơ sở triết học của học thuyết quản lý theo khoa học của Taylor và bản chất con người là lời nhác và ham lợi của “Thuyết X”, được Mc. Gregor đưa ra. Thực dụng hơn, cực đoan hơn trong tư tưởng quản lý so với thời Taylor. Hàn Phi đã mở rộng cái bản chất vị lợi đến mọi mối quan hệ gia đình và xã hội. Chẳng hạn trong mối quan hệ cha - con, chữ “Hiếu” của Nho gia đã bị thay thế bằng sự tính toán lợi hại tàn nhẫn. Chúng ta có thể cho rằng, Hàn Phi là một người duy lý, duy lợi theo chủ nghĩa thực dụng. Song cũng phải thừa nhận rằng ông có một trí tuệ rất sâu sắc. Và chính ông đã vì sự tồn vong của đất nước mình mà phải chịu chết thảm, tuy rằng ông biết trước đó là số phận chung của các pháp gia có tài và có tâm, nhiệt thành yêu nước. Kỳ lạ hơn, Hàn Phi đã vượt rất xa thời đại mình khi ông nêu ra tư tưởng đấu tranh sinh tồn và giải thích nguyên nhân của sự nghèo khổ là do dân số tăng lên quá nhanh, vượt xa sự gia tăng của sản xuất (xem thiên ngũ đố). Hàn Phi nhắc các vị vua phải cứng rắn, GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 5 nghiêm khắc trong việc trị nước, đồng thời ông cũng mong muốn họ thực hiện chí công vô tư, từ bỏ tư lợi, tà tâm cứ theo phép công mà làm thì nước sẽ thịnh: “Không nước nào luôn mạnh, không nước nào luôn yếu. Người thi hành pháp luật (tức vua) mà cương cường thì nước mạnh, người thi hành pháp luật mà nhu nhược thì nước yếu... Cho nên ở vào thời kỳ này, nhà cầm quyền nào biết từ bỏ lợi, tà tâm mà theo phép công thì binh sẽ mạnh, địch sẽ yếu”. Mặc dù dân trí thấp, người dân chỉ biết cái lợi trước mắt..., nhưng Hàn Phi vẫn đề cao chính sách dùng người, tài năng của nhà cai trị thể hiện ở việc dùng sức, dùng trí của người khác. Đây là một tư tưởng rất sâu sắc về quản lý mà Hàn Phi đã nêu ra. Hàn Phi phát triển học thuyết của mình trên cơ sở kế thừa của các pháp gia trước ông, nhưng phải đến Hàn Phi thì nó mới trở nên sâu sắc, phổ biến với nhiều nội dung mới. Hàn Phi dùng chữ “pháp” theo nghĩa phép tắc, còn pháp gia nói tới “pháp” là chỉ pháp luật. Hàn Phi ví pháp luật với dây mực, cái quy, cái cũ... tức là những đồ dùng làm tiêu chuẩn để phân biệt đúng sai, phải trái. Pháp không tách rời khỏi “thế và thuật” mà cùng tạo nên một cái kiềng ba chân. Luật pháp phải kịp thời. Hàn Phi viết: “Thời thay mà pháp luật không đổi thì nước loạn, đời đã thay đổi mà cấm lệnh không biến thì nước bị cắt”. Đối với Hàn Phi, pháp luật là thứ “phép công” điều khiển hành vi của mọi người. Trong các phạm trù cơ bản của pháp học thi pháp là quan trọng nhất, sau mới đến “thế và thuật”. Hàn Phi đã kế thừa tư tưởng “vô vi” của Nho và Đạo, biến nó thành thuật cai trị của vua chúa. Trong cai trị - quản lý thì “tiên phú, hậu giáo”- trước hết là làm cho dân giàu sau đó thì giáo dục họ. Trong giáo dục thì “tiên học lễ - hậu học văn”. Nho gia chủ trương cai trị bằng đạo đức, bằng văn và đã phát triển học thuyết-phương pháp Đức trị (Nhân trị). Ngược lại, pháp gia đã đưa ra một học thuyết và phương pháp cai trị mới - pháp trị “Pháp bất vị thân”, pháp phải hợp thời, pháp luật phải soạn sao cho dân dễ biết, dễ thi hành; pháp luật phải công bằng, bênh vực kẻ thiểu số; thưởng phải trọng hậu, phạt phải nặng... Đó là tư tưởng về chính trị quản lý xã hội còn có ý nghĩa đối với hiện nay. GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 6 Vậy, thành công lớn nhất của giai đoạn này, mặc dù còn bị hạn chế dưới góc độ tư tưởng quản lý đã tạo lập nhiều quan điểm quản lý quan trọng thuộc phạm vi quản lý vĩ mô, đã vạch ra được logic của quá trình quản lý xã hội bao gồm các mức từ thấp đến cao: “Chính tâm, tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”, đã đưa ra được trình tự tiến hành các hoạt động quản lý: “trị đạo, trị học, trị thể, trị tài, trị phong, trị thuật” mà ngày hôm nay trong quản lý nói chung, và quản lý kinh tế nói riêng vẫn còn có thể khai thác và sử dụng tốt. II. Vận dụng tư tưởng pháp trị của Hàn Phi Tử vào công cuộc xây dựng xã hội Việt Nam hiện nay Pháp trị của Hàn Phi là dùng pháp luật để cai trị, chứ không phải dùng đạo đức để cai trị. Trong trường hợp này, pháp luật chỉ là công cụ của Nhà nước và Nhà nước đứng trên pháp luật. Một Nhà nước chuyên quyền sẽ ban hành mọi thứ luật mà Nhà nước đó muốn và cần để cai trị. Còn khái niệm pháp trị gắn liền với Nhà nước pháp quyền thì đối lập với khái niệm nhân trị. Pháp trị là pháp luật cai trị chứ không phải con người cai trị. Trong trường hợp này không ai có thể đứng trên pháp luật, kể cả Nhà nước. Theo cách hiểu như trên, pháp trị là một trật tự pháp lý độc lập (với chính trị, tôn giáo...). Nó bao gồm ba ý nghĩa cơ bản sau đây: pháp trị là công cụ để điều chỉnh Nhà nước (điều chỉnh quyền lực); pháp trị có nghĩa là tất cả mọi chủ thể đều bình đẳng trước pháp luật; pháp trị có nghĩa là bảo đảm công lý về thủ tục và về hình thức. Với tư cách là công cụ điều chỉnh quyền lực, pháp trị có hai chức năng: một là hạn chế sự độc đoán của Nhà nước và hạn chế sự lạm quyền; hai là làm cho nhà nước hành xử hợp lý, làm cho chính sách của Nhà nước được anh minh. Lạm quyền được hạn chế bằng những nguyên tắc sau đây: - Bảo đảm tính tối thượng của pháp luật. Pháp luật phải được đặt trên Nhà nước và đảng phái. GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 7 - Nhà nước phải tuân thủ một hệ thống thủ tục được xác lập từ trước và được công bố công khai. - Bảo đảm nguyên tắc người dân được làm mọi điều pháp luật không cấm, nhưng Nhà nước chỉ được làm những điều mà pháp luật cho phép. Mặc dù những nguyên tắc nói trên hạn chế khả năng hành xử tùy tiện của Nhà nước, nhưng chúng lại làm cho việc hành xử của Nhà nước được dẫn dắt nên thường hợp lý và anh minh. Với tư cách là công cụ bảo đảm công lý về thủ tục và về hình thức, chế độ pháp trị đòi hỏi: - Hệ thống pháp luật phải có đầy đủ các quy định công bằng và minh bạch về thủ tục ban hành quyết định. - Các quy định về thủ tục ban hành quyết định phải được xác định từ trước và phải được công bố công khai từ trước. - Các quy định về thủ tục ban hành quyết định phải được áp dụng một cách công khai, minh bạch. - Các quy định về thủ tục ban hành quyết định phải được áp dụng một cách nhất quán. Việc xây dựng chế độ pháp trị là rất cần thiết để vận hành Nhà nước pháp quyền. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải tránh được sự nhầm lẫn về khái niệm giữa pháp trị theo cách hiểu của người Trung Hoa cổ đại và pháp trị theo cách hiểu hiện đại. Vì rằng, nếu chúng ta nhầm lẫn thì việc xây dựng đất nước theo một mô hình “cổ kính” là điều rất dễ xảy ra. Trong một thời gian dài sau kháng chiến chống Pháp, chúng ta có khuynh hướng tiếp tục sử dụng đức trị trong trị nước. Đảng và Nhà nước chủ yếu dùng quy phạm xã hội để điều chỉnh các mối quan hệ xã hội. Luật pháp ít và không hiện diện trong đời sống xã hội. Đường lối này đã khiến cho việc quản lý xã hội trở nên kém hiệu GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 8 quả. Trong bối cảnh Việt Nam hiện nay, nhiều người cho rằng pháp trị phải được đề cao trong quản lý xã hội (nhưng không phủ nhận đức trị) vì một số lý do sau: - Sau khi thực hiện đường lối đổi mới, xã hội Việt Nam đã thực sự phân hóa về giai tầng, về quyền lợi. Dưới sự tác động của nền kinh tế thị trường, các giá trị về đạo đức gia đình, xã hội phần nào bị bóp méo, lệch chuẩn và không thể điều chỉnh lại nếu chỉ sử dụng đức trị. Vì thế, bên cạnh việc tuyên truyền, giáo dục, Pháp trị là giải pháp quan trọng để xây dựng và củng cố chuẩn mực đạo đức xã hội trong bối cảnh mới. - Trong bối cảnh toàn cầu hóa, khi Việt Nam tham gia vào nhiều tổ chức quốc tế, đặc biệt là tham gia vào tổ chức thương mại thế giới WTO, hội nhập ngày càng sâu rộng hơn vào kinh tế quốc tế, pháp luật Việt Nam phải được điều chỉnh, hoàn thiện nhằm đảm bảo cho các hoạt động thương mại quốc tế giữa Việt Nam và các nước khác phù hợp với các chuẩn mực, thực tiễn quan hệ quốc tế. - Để thực hiện mục tiêu xây dựng nhà nước dân chủ, pháp quyền xã hội chủ nghĩa, chúng ta không thể không theo đuổi tư tuởng pháp trị phù hợp với bối cảnh kinh tế - chính trị - xã hội Việt Nam hiện nay. Như vậy, với những nguyên nhân trên, chỉ khi xây dựng được một nền pháp trị cứng rắn bất vị thân, thượng tôn luật pháp và kết hợp với sự hỗ trợ của đức trị (giáo dục đạo đức, tuyên truyền pháp luật), chúng ta mới có khả năng giải quyết đúng đắn các mối quan hệ xã hội phức tạp hiện nay. => Mặc dù đường lối pháp trị này còn nhiều hạn chế, nhưng tư tưởng của nó vẫn có giá trị và từ những hạn chế của nó, có thể rút ra được nhiều bài học có ý nghĩa đối với công cuộc xây dựng xã hội và hoàn thiện pháp luật ở Việt Nam. Trong hơn mười năm trở lại đây, thực tiễn đất nước nói chung, quá trình cải cách hoạt động quản lý xã hội bằng pháp luật của Nhà nước, tăng cường pháp chế XHCN nói riêng, đã và đang đặt ra những vấn đề cấp bách. Vì vậy, đã xuất hiện những công trình khoa học nghiên cứu về Nhà nước và quản lý Nhà nước trong nền kinh tế thị GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 9 trường về xây dựng hoàn thiện hệ thống pháp luật XHCN, về cải cách bộ máy hành chính nhà nước… Nhìn chung, những vấn đề này, nếu thực hiện nghiêm chỉnh đường lối pháp trị của pháp gia, kết hợp lý luận pháp trị với thực tiễn ở Việt Nam, thì hoàn toàn có thể khắc phục được. Tuy nhiên, cần tránh tính hình thức trong việc thực thi pháp luật và cần phải kết hợp giữa pháp trị với đức trị. Vận dụng những tư tưởng pháp trị vào xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN hiện nay lấy những mặt tích cực làm tiền đề, hiện nay chúng ta chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN đòi hỏi phải nâng cao ý thức pháp luật trong nhân dân, đồng thời nâng cao trình độ làm luật của Quốc hội. Sự ra đời của học thuyết pháp trị của nó có ý nghĩa to lớn trong việc chỉ ra sự tác động của pháp luật đối với hành vi của con nguời, với sự ổn định xã hội. Sự thành công trên thực tế của nó cũng chỉ ra vai trò quan trọng của pháp luật với sự cường thịnh của quốc gia. Những hạn chế của đường lối pháp trị của Hàn Phi đem lại bài học kinh nghiệm cho việc xây dựng xã hội và hoàn thiện pháp luật ở Việt Nam  Có ba hạn chế lớn trong đường lối pháp trị của pháp gia: 1. Hàn Phi chỉ nhìn thấy con nguời ở khía cạnh vụ lợi và phủ nhận đức trị. Việc nhìn nhận con nguời thế nào sẽ ảnh hưởng tới việc quản lý con nguời ra sao. Hàn Phi cho rằng tính nguời là “ác” một cách triệt để nên cho rằng chỉ có thể bằng lợi ích (để dụ) và bằng hình phạt (để đe dọa, ép buộc), cùng với việc điều khiển bên ngoài thông qua giám sát chặt chẽ thì mới có thể buộc những nguời làm việc cho mình cố gắng hết sức. Đây là cách nhìn nguời một cách phiến diện. Vì trên thực tế, con nguời có những lý tưởng cao đẹp và trong những hoàn cảnh nhất định, sẵn sàng vì các lý tuởng ấy, có thể tạm quên đi các quyền lợi cá nhân của mình. 2. Cũng từ chỗ nhận thức bản tính con nguời là “đại ác” và ra đời trên cơ sở chống lại tư tuởng Nho giáo, Hàn Phi chủ trương loại trừ đức trị trong trị quốc. Đây cũng là sai GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 10 lầm cơ bản vì theo lẽ tự nhiên có âm phải có dương, có cương phải có nhu, đạo trời là ở lấy chỗ thừa bù chỗ thiếu… Pháp luật là quan trọng để quản lý xã hội nhưng nếu chỉ sử dụng pháp luật thì mọi hoạt động sẽ trở nên cứng nhắc. 3. Xét một cách tổng quát, cái gì “quá” đều không tốt: Đức trị quá mức, lòng dân coi thường mà loạn. Pháp trị quá mức, lòng dân sinh oán mà loạn. Vì thế, trong quản lý xã hội, pháp trị và đức trị phải thống nhất bổ sung cho nhau, tùy thời mà đổi vị trí chính, phụ thì xã hội mới có thể ổn định và phát triển. Như vậy, có thể nói đường lối pháp trị của pháp gia, mặc dù còn có những hạn chế lịch sử nhưng vẫn có những giá trị có ý nghĩ quan trọng đối với việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật của Việt Nam. Trong pháp trị của Hàn Phi Tử chúng ta nên vận dụng những yếu tố “pháp và thuật” vì nó phù hợp với xã hội hiện nay đó là điều kiện để thực thi pháp luật, ngoài ra phải hạn chế về “thế” vì nó chỉ phục vụ cho những người có quyền lực: - Xây dựng pháp luật của vua, do vua, vì vua. - Tập trung quyền lực vào một cá nhân (vua) Tuy nhiên, việc nghiên cứu kế thừa tinh hoa và học thuyết chính trị - xã hội của nhân loại trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN còn nhiều hạn chế. Các nhà khoa học mới dừng lại ở việc nghiên cứu từng vấn đề cụ thể theo hai hướng chính: + Nghiên cứu tập trung vào quá trình cải cách Nhà nước. + Hướng nghiên cứu hoặc dịch thuật tập trung vào nội dung các tư tưởng chính trị - xã hội. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu trên đã làm sáng tỏ những vấn đề hoặc về quá trình cải cách, hoàn thiện bộ máy Nhà nước Việt Nam trong thời kỳ đổi mới về những tư tưởng chính trị, pháp lý trên thế giới trong lịch sử. Do vậy, việc kế thừa theo GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 11 hai hướng nghiên cứu trên sẽ mang lại những ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn nhất định cho việc xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam hiện nay. Trong những năm qua, cùng với mục tiêu xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Đảng và Nhà nước ta đã nỗ lực xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều hạn chế liên quan tới pháp luật và áp dụng pháp luật vào thực tế cần được giải quyết. Vì thế, khi xây dựng và hoàn thiện pháp luật, Việt Nam cần tránh những hạn chế trên, phải xây dựng được một chế độ phân quyền theo mô hình tam quyền phân lập (tư pháp - hành pháp - lập pháp), thượng tôn pháp luật, theo đúng nghĩa không ai đứng trên pháp luật; pháp luật phải của dân, do dân, và vì lợi ích nhân dân; dân phải có quyền giám sát việc thực thi pháp luật. GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 12 KẾT LUẬN Học tập nghiên cứu tư tưởng chính trị Hàn Phi chúng ta thấy có nhiều tác nhân hợp lý có thể vận dụng trong công cuộc đổi mới của đất nước ta hôm nay. Tác phẩm của ông vẫn còn một số hạn chế do điều kiện lịch sử lúc đó quy định. Đánh giá một cách khách quan những tác nhân hợp lý đó, nó đã đóng góp nhiều cho tư tưởng nhân loại. Tư tưởng "Trọng thế" nhắc chúng ta trong việc giành, giữ thực thi quyền lực chính trị, "Trọng thuật" nhắc chúng ta khôn khéo, linh hoạt, mềm dẻo trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, cũng như trong đối ngoại, đó cũng là chiến lược, sách lược ứng xử, trong quan hệ, "Trọng pháp" là mọi người phải được sống trong một xã hội được điều hành bằng pháp luật, đó là xã hội văn minh, là xã hội con người đang vươn tới. Mọi người phải được sống và làm việc theo hiến pháp về pháp luật. Pháp luật càng đầy đủ đồng bộ thì đất nước đó càng văn minh và người dân ở đó càng được tự do phát huy những quyền cá nhân và lợi ích hợp pháp của mình. Trong sự nghiệp đổi mới của đất nước ta do Đảng Cộng Sản Việt Nam khởi xướng, cùng với việc đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nhằm xây dựng đất nước ta thành một nước công nghiệp có cơ sở vật chất - kỹ thuật hiện đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, đời sống và tinh thần cao, quốc phòng an ninh vững chắc. Thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và văn minh thì chúng ta phải xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật và Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam vững mạnh, làm nền tảng cho sự phát triển đất nước. Do vậy việc nghiên cứu, tiếp thu kế thừa có chọn lọc những tư tưởng hành pháp của ông cha ta nói riêng và nhân loại nói chung. Trong đó có tư tưởng pháp trị của Hàn Phi là một trong những việc làm có ý nghĩa cần thiết. GV: TS. TRẦN NGUYÊN KÝ TƯ TƯỞNG PHÁP TRỊ CỦA HÀN PHI TỬ HVTH: NGÔ LÊ THẠNH PHONG – K20 Đ12 Trang 13 Tài liệu tham khảo - Trí Tuệ (2003), Hàn Phi Tử - tư tưởng và sách lược, NXB Mũi Cà Mau. - Hàn Phi Tử trong tập Lương Sơn Thư Quán, tác giả: Nguyễn Hiến Lê & Giản Chi. - Thuyết pháp trị của Hàn Phi Tử và ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam hiện nay : ThS. Trần Hồng Đức; TS. Đỗ Minh Cương - ĐHKHXH & NV Hà Nội – 2004. - PGS.TS. Doãn Chính, TS. Nguyễn Văn Trịnh (2007), tư tưởng pháp trị của pháp gia với sự nghiệp xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia.