Luận văn Hoạt động của người Việt Nam yêu nước tại Pháp (1912 – 1925)

Thế Truyền, Nguyễn An Ninh, Họ đều đã sang Pháp vì những lí do khác nhau trong những năm đầu thế kỉ XX và đã có quá trình sinh sống và hoạt động bên cạnh bộ ba các nhà lãnh đạo của phong trào là Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường và Nguyễn Ái Quốc. Tuy nhiên, cho đến nay, các công trình nghiên cứu về hoạt động của những nhân vật trên không nhiều. Ngoài một vài cuốn sách viết về tiểu sử của Nguyễn An Ninh và Nguyễn Thế Truyền đã được xuất bản, các nhân vật còn lại chỉ được đề cập đến khi các nhà nghiên cứu viết về những hoạt động của Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường và Nguyễn Ái Quốc. Trong điều kiện thiếu thốn về tư liệu như trên, chúng tôi chưa thể đề cập đến hoạt động của các nhân vật như Khánh Ký, Nguyễn Duyên, Do vậy, căn cứ trên các nguồn tài liệu đã sưa tầm, chúng tôi chỉ xin đề cập đến những hoạt động của các nhà yêu nước Nguyễn Thế Truyền và Nguyễn An Ninh. Đối với hoạt động của các nhân vật khác trong phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp thời gian này, chúng tôi rất mong sẽ có thêm tư liệu và sẽ đề cập đến họ trong một dịp khác. 4.3.1. Hoạt động của Nguyễn An Ninh những năm hai mươi tại Pháp. Nguyễn An Ninh sinh ngày 15.9.1900 tại quê ngoại, xã Long Thượng, huyện Cần Giuộc, tỉnh Chợ Lớn (nay thuộc tỉnh Long An), sau ngụ tại ấp Mỹ Hòa, huyện Hóc Môn, tỉnh Gia Định (nay thuộc thành phố Hồ Chí Minh). Cha ông là Nguyễn An Khương, một trí thức Nho học yêu nước từng tham gia phong trào Đông Du do Phan Bội Châu lãnh đạo. Từ nhỏ, Nguyễn An Ninh đã được cha giáo dục lòng yêu nước và kèm học Hán văn. Sau đó, ông đã theo học bậc phổ thông tại các trường học Pháp - Việt ở Nam Kỳ. Năm 16 tuổi, ông được gia đình gửi ra Hà Nội học Trường Cao đẳng Y - Dược. Sau khi học được nửa năm, Nguyễn An Ninh quyết định chuyển sang học ngành Luật tại Trường Cao đẳng Pháp chính thuộc Đại học Đông Dương. Năm 1918, ông sang Paris (Pháp), tiếp tục học đại học ngành luật tại Trường Đại học Tổng hợp Sorbonne. Hai năm sau, ông đã hoàn thành chương trình học tập và được cấp bằng cử nhân Luật hạng xuất sắc, lúc bấy giờ Nguyễn An Ninh tròn 20 tuổi. Đối với một người bản xứ ở vào độ tuổi của Nguyễn An Ninh lúc bấy giờ, nhận được bằng cử nhân Luật hạng xuất sắc quả là một thành tích không phải ai cũng có thể đạt được. Điều đó cho thấy Nguyễn An Ninh là một người rất thông minh, ham học và kiên trì để đi đến thành công vào lúc tuổi đời còn rất trẻ. Trong thời gian ở Pháp (không lâu, chỉ từ năm 1918 đến tháng 10 năm 1922), ngoài việc học tập, Nguyễn An Ninh cũng đã tham gia vào phong trào của những người Việt Nam yêu nước. Điều này là lẽ đương nhiên, bởi chúng ta biết, từ những năm trước chiến tranh thế giới thứ nhất, phong trào của người Việt Nam yêu nước tại Pháp đã được các nhà yêu nước như Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường nhen nhóm. Lúc đó, những du học sinh người Việt trong trường Parangon đã vượt qua sự kiềm tỏa của người Pháp để đến với phong trào. Từ đó, các tổ chức yêu nước đã lần lượt ra đời và hoạt động rất tích cực, hiệu quả. Nguyễn An Ninh đến Pháp trong thời điểm Nhóm những người Việt Nam yêu nước đã hình thành và hoạt động mạnh mẽ, thu hút được sự tham gia của đông đảo đồng bào người Việt, chắc hẳn anh không thể đứng ngoài cuộc. Tuy nhiên, nếu việc Nguyễn An Ninh tham gia vào phong trào có lẽ không cần phải bàn cãi, thì mức độ tham gia và đóng góp của Nguyễn An Ninh vào phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp lúc bấy giờ ra sao lại cần được chú ý. Đây đó đã có những ghi nhận về sự tham gia của Nguyễn An Ninh vào phong trào của người Việt Nam yêu nước, chúng tôi xin trích dẫn như sau: Tác giả Phạm Hồng Tung, trong một bài viết được đăng trên website của trường Đại học Quốc gia Hà Nội với nhan đề “Nguyễn An Ninh - nhà văn hóa, lãnh tụ lớn của phong trào yêu nước Việt Nam trước Cách mạng tháng 8.1945” đã nhận định rằng: “Nguyễn An Ninh bắt đầu tham gia và hoạt động tích cực trong phong trào yêu nước của người Việt Nam tại Pháp. Ông tham gia "Nhóm ngũ long" (gồm có Phan Chu Trinh, Phan Văn Trường, Nguyễn Thế Truyền, Nguyễn Tất Thành và Nguyễn An Ninh). Trong nhóm, ông được Phan Châu Trinh và Phan Văn Trường rất tin cậy, quý mến. Ông là bạn và là người cộng sự đắc lực của Nguyễn Ái Quốc, cùng tham gia sáng lập Hội Liên hiệp Các dân tộc thuộc địa, cùng viết bài và quảng bá cho báo Le Paria. Ngoài ra, Nguyễn An Ninh còn dành thời gian nghiên cứu các học thuyết cách mạng trên thế giới. Ông cũng kết giao rộng rãi với các nhà hoạt động cánh tả, cộng sản ở Pháp và một số nước khác ở châu Âu” [76]3T. Có lẽ nhận định trên của tác giả Phạm Hồng Tung xuất phát từ nhận định của Nguyễn An Tịnh – con trai của nhà cách mạng Nguyễn An Ninh trong cuốn sách viết về cha mình có viết: “Nguyễn An Ninh sang Pháp năm 1917 (thực ra là năm 1918-NST), ở nhà số 6 Villa des Gobelins, Nguyễn An Ninh có dịp tiếp xúc với Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn Văn Truyền (Nguyễn Thế Truyền-NST) hình thành năm nhà trí thức yêu nước lớn mà Việt kiều yêu nước tại Pháp tặng cho danh hiệu biểu tượng của nhóm là “Ngũ long” [55, tr. 148]. Nguyễn An Tịnh có lẽ đã tham khảo người đầu tiên đã “sáng tạo” tên gọi “nhóm Ngũ long” là Hồ Hữu Tường trong tác phẩm “41 năm làm báo”. Trong đó, tác giả nhắc đến 5 nhân vật nổi tiếng lúc bấy giờ là Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường, Nguyễn Tất Thành (Nguyễn Ái Quốc), Nguyễn Thế Truyền và Nguyễn An Ninh. Ngoài ra, nhiều tác giả khác khi đề cập đến hoạt động của các nhà yêu nước nêu trên trong thời gian ở Pháp cũng đã đề cập đến danh xưng chung này và xem đó là một phát hiện lí thú. Tuy nhiên, tác giả Nguyễn Thành trong bài viết nhan đề “Có “nhóm Ngũ long” ở Pháp hay không?” đã kịch kiệt phản đối về danh xưng này. Sau khi phân tích cụ thể về năm ra đời, thành phần của Nhóm với những dẫn chứng cụ thể, tác giả đã đi đến kết luận: “Đã không có thành lập thì không có giải thể, tan rã là điều dễ hiểu, không có nhóm Ngũ long đương nhiên không có chuyện Nguyễn Tất Thành là thành viên, không có chuyện hoạt động của nhóm và không có linh hồn là Phan Châu Trinh” [55, tr. 153]. Rõ ràng, việc đưa ra một danh xưng chung để rồi gom tất cả các nhà yêu nước lúc bấy giờ vào thành một nhóm là thiếu căn cứ về tư liệu lịch sự. Chúng tôi đã phân tích về hoạt động cụ thể của Nguyễn Ái Quốc, Phan Văn Trường và Phan Châu Trinh trong khoảng thời gian từ sau chiến tranh thế giới thứ nhất đến khi Nguyễn Ái Quốc rời Paris sang Liên Xô (13/6/1923) và Phan Văn Trường về nước cuối năm 1923 căn cứ vào các nguồn tư liệu thì rõ ràng không có “nhóm Ngũ long” nào cả. Thực tế còn chứng minh trong giai đoạn này đã có sự chia rẽ trong hoạt động của nhóm người Việt Nam yêu nước tại Pháp khi mà Phan Văn Trường, Phan Châu Trinh và Nguyễn Ái Quốc ít khi hoạt động chung với nhau, nhất là từ năm 1920 trở đi. Các tư liệu thư khố Pháp được các tác giả Nguyễn Phan Quang, Phan Văn Hoàng, Thu Trang và Lê Thị Kinh (tức Phan Thị Minh) sưa tầm cũng hoàn toàn không đề cập đến danh xưng “nhóm Ngũ long”. Như vậy, hoạt động của Nguyễn An Ninh trong phong trào người Việt Nam yêu nước lúc ở Pháp chắc hẳn chưa đến mức độ mà một số tác giả đã đề cập như: tích cực hoạt động bên cạnh Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường và Nguyễn Ái Quốc và đã cùng tham gia sáng lập Hội Liên hiệp Các dân tộc thuộc địa, cùng viết bài và quảng bá cho báo Le Paria, Đối với các tác phẩm của ông Nguyễn An Tịnh và bà Nguyễn Thị Minh (dựa trên những nguồn tư liệu của gia đình), chúng tôi nghĩ rằng rất cần có thêm thời gian và nguồn tư liệu để kiểm chứng, xác thực. Từ đó, đưa ra những nhận định khách quan, trung thực về thời gian hoạt động của nhà cách mạng Nguyễn An Ninh trong thời gian ở Pháp. Chúng tôi xin mạnh dạn dựa trên các nguồn tư liệu đã có đưa ra suy luận của mình về vấn đề này như sau: Nguyễn An Ninh chắc hẳn đã nhiệt tình hưởng ứng các hoạt động của Nhóm những người Việt Nam yêu nước trong thời gian ở Pháp. Đặc biệt, ông có thể đã tham gia trong các hoạt động như in ấn và phổ biến “Bản yêu sách của nhân dân Việt Nam”; phân phát hoặc bán báo Le Paria trong thời gian từ tháng 4/1922 đến khi về nước tháng 10/1922. Sau đó, Nguyễn An Ninh còn trở lại Pháp một số lần khác và đã cùng về Việt Nam với các nhà yêu nước Phan Châu Trinh và Nguyễn Thế Truyền. Đó là hai hoạt động cần huy động rất nhiều người cùng tham gia để đạt được hiệu quả cao nhất. Tuy nhiên, đó mới chỉ là những suy luận của chúng tôi, rất cần có tư liệu để kiểm chứng kĩ lưỡng. Chúng tôi xin được gác lại vấn đề này vì thời gian và tư liệu chưa cho phép, nếu có dịp sẽ trình bày rõ hơn. 4.3.2. Hoạt động của Nguyễn Thế Truyền những năm hai mươi tại Pháp. Nguyễn Thế Truyền là một trong những nhân vật đã có thời gian ở Pháp lâu nhất trong những người Việt Nam yêu nước và cũng đã theo học nhiều ngành khoa học tại các trường của Pháp nhờ học bổng của chính quyền thuộc địa. Ông cũng là người có thời gian gần gũi (ở chung nhà số 6 Villa des Gobelins) với các lãnh đạo phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp như Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường và đặc biệt là Nguyễn Ái Quốc. Những hoạt động của Nguyễn Thế Truyền trong phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp trong những năm 20 rất đáng chú ý bởi ông chính là người đã cùng tham gia Đảng Xã hội và Đảng Cộng sản với Nguyễn Ái Quốc; là người được giao nhiệm vụ thay thế Nguyễn Ái Quốc lãnh đạo Hội Liên hiệp thuộc địa và chủ nhiệm báo Le Paria. Tuy nhiên, càng về sau Nguyễn Thế Truyền lại càng xa rời những hoạt động trong phong trào cộng sản để tách ra hoạt động riêng. Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Thế Truyền đã được tác giả Đặng Hữu Thụ khắc họa trong tác phẩm của mình. Tuy nhiên, theo chúng tôi vẫn cần có thêm tư liệu để đánh giá về nhân vật lịch sử này. Đặc biệt là mối quan hệ của ông với nhóm người Việt Nam yêu nước ở Pháp trong những năm 20. Trước tiên, chúng ta cùng tìm hiểu về tiểu sử của ông. Nguyễn Thế Truyền sinh ngày 17/12/1898 tại làng Hành Thiện, tỉnh Nam Định trong một gia đình khoa bảng nổi tiếng. Cha là Nguyễn Duy Nhạc. Ông là Nguyễn Duy Hàn, tuần phủ Thái Bình, người phục vụ trung thành cho chế độ thực dân Pháp, bị hạ sát ngày 12/4/1913, vì bom của Phạm Văn Tráng, trong tổ chức Việt Nam Quang Phục Hội (do Phan Bội Châu thành lập). Năm 1910, Nguyễn Thế Truyền 12 tuổi, được Phó Công sứ tỉnh Thái Bình Charles Marie Gaston Dupuy đem về Pháp du học trong dịp ông về nghỉ phép thường lệ. Đến Pháp, ông Dupuy xin với André Salles cho Nguyễn Thế Truyền vào học nội trú trường Parangon (ở Joinville le Pont, ngoại ô Paris) trực thuộc Hội Alliance française (Pháp văn đồng minh). André Salles – cựu thanh tra thuộc địa, đang làm giám đốc trường. Trường Parangon có mục đích đào tạo những trẻ em thuộc địa trở thành những người dân trung thành với mẫu quốc. Là học sinh xuất sắc, Nguyễn Thế Truyền liên tiếp được học bổng của Alliance française từ 1913 đến 1922. Năm 1915, sau khi đậu bằng Brevet Supérieur (tương đương với bằng Tú tài), Nguyễn Thế Truyền về nước một năm thăm gia đình, và có học thêm Hán văn. Năm 1916, Nguyễn Thế Truyền trở lại Pháp có dắt theo Nguyễn Thế Tắc và Nguyễn Đương Phu (hai người trong dòng tộc Nguyễn Thế). Từ năm 1916 đến năm 1920, Nguyễn Thế Truyền theo học tại Toulouse là thành phố miền Nam nước Pháp. Nguyễn Thế Truyền theo học trường kỹ sư hóa học và trường Đại học khoa học. Năm 1920, Nguyễn Thế Truyền tốt nghiệp kĩ sư hóa học và cử nhân khoa học ban Lý hóa. Năm 1920, Nguyễn Thế Truyền lại về nước thăm gia đình và cưới vợ. Ông kết hôn với bà Phạm Thị Luyến trạc tuổi mình và học tiếp Hán văn với thầy là Nguyễn Hữu Cung [61, tr. 16]. Tháng 8/1921, Nguyễn Thế Truyền trở lại Paris, và theo học ban tiến sĩ khoa học tại trường đại học Sorbone. Ông cũng theo học cử nhân văn khoa tại trường và đậu cử nhân triết học năm 1922. Sau khi ly dị người vợ Việt Nam, Nguyễn Thế Truyền đã kết hôn với cô Madeleine Marie Clarisse Latour, y tá và sống chung từ cuối 1922 đã có với nhau bốn người con. Khi mới trở lại Paris, Nguyễn Thế Truyền ở số 3 Champollion, Paris 5. Đầu năm 1922, Nguyễn Thế Truyền đến ở nhà Phan Văn Trường, số 6 villa des Gobelins. (lúc này Phan Văn Trường đang làm luật sư tại toà án binh Mayence (Đức) từ giữa 1921 đến tháng 5/1922). Khi Phan Văn Trường về Pháp, thì Nguyễn Thế Truyền mướn nhà số 6 Saint Louis en l’Ile, Paris. Theo Đặng Hữu Thụ, “Nguyễn Thế Truyền dùng hết thì giờ làm công việc tuyên truyền cách mạng, làm báo cách mạng, kiếm được bao nhiêu tiền đều dùng trong công cuộc cách mạng, còn tiền nhà, tiền ăn, tiền gửi con cho nhũ mẫu nuôi đều do bà Nguyễn Thế Truyền đảm nhận” và Nguyễn Thế Truyền “ngay khi mới đến Paris năm 1921 đã đến thăm hai cụ Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường tại nhà riêng hai cụ. Từ giữa năm 1922 trở đi, ông trở thành bạn thân của hai cụ và ông Nguyễn Ái Quốc nên thám tử bộ Thuộc địa theo dõi ông, tên ông được ghi vào sổ đen của Sở cảnh sát Pháp” [61, tr. 21]. Quả thực, qua đoạn trích vừa rồi, chúng ta nhận thấy sự đóng góp hết mình của Nguyễn Thế Truyền cho phong trào cách mạng của những người Việt Nam yêu nước tại Pháp. Tuy nhiên, có một điểm cần lưu ý là, Nguyễn Thế Truyền qua Pháp từ lâu, nhưng vì sao đến thời điểm năm 1922 ông mới tham gia cùng các nhà ái quốc Việt Nam ở Paris? Phải chăng Nguyễn Thế Truyền dành phần lớn thời gian trước năm 1922 để học tập, tích lũy những kiến thức cũng như kinh nghiệm cho quá trình tham gia cách mạng sau đó của ông! Để lí giải điều bí ẩn này, chúng ta cần có thêm các nguồn tư liệu khác. Chỉ biết rằng, bắt đầu từ tháng 3 năm 1922, mật thám Pháp đã ghi thêm tên nhiều Việt kiều mới tham gia nhóm Phan Văn Trường, Phan Châu Trinh và Nguyễn Ái Quốc, trong đó có tên Nguyễn Thế Truyền. Cũng theo mật thám Pháp, từ đầu năm 1922 dường như ngày nào Nguyễn Ái Quốc cũng gặp Nguyễn Thế Truyền để bàn bạc công việc và họ thường trò chuyện hàng giờ liền. Thông qua các nguồn tài liệu, chúng tôi thấy có thể chia thời gian tham gia hoạt động trong phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp của Nguyễn Thế Truyền thành hai giai đoạn: Gian đoạn hoạt động bên cạnh Nguyễn Ái Quốc và Phan Văn Trường (từ đầu năm 1922 đến cuối năm 1923) và giai đoạn hoạt động bên cạnh Phan Châu Trinh sau đó tách ra hoạt động riêng (từ 1924 trở đi). Ở giai đoạn thứ nhất, sau khi gặp gỡ các nhà lãnh đạo của phong trào, Nguyễn Thế Truyền đã tích cực tham gia các hoạt động của Hội Liên hiệp thuộc địa, báo Le Paria và có thể cũng đã tham gia các cuộc họp của các chi bộ cộng sản cùng với Nguyễn Ái Quốc và Phan Văn Trường. Điều này đã được các tác giả Lê Thị Kinh, Thu Trang ghi nhận trong tác phẩm của họ. Lê Thị Kinh đã viết như sau: “Sang năm 1923 Nguyễn (tức Nguyễn Ái Quốc) cùng với Phan Văn Trường, Nguyễn Thế Truyền và một số Việt kiều càng tích cực hoạt động trong tổ chức Liên hiệp thuộc địa và công việc phát hành báo Le Paria” [27, tr. 383]. Trước đó, trong báo cáo của Guesde gửi Toàn quyền Đông Dương về hoạt động của Nguyễn Ái Quốc trong tháng 9 và 10 năm 1922 đã đề cập đến các cuộc gặp gỡ giữa Nguyễn Thế Truyền với Nguyễn Ái Quốc và các đồng bào khác để bàn bạc công việc: “Ngày 5 tháng 10 (năm 1922-NST) Nguyễn Ái Quốc, Phan Cao Lục và Bửu Tháp đã ăn cơm tối với Nguyễn Thế Truyền tại 6 Villa des Gobelins. Ngày 5 tháng 10, Nguyễn Ái Quốc đã rời nhà từ sáng sớm, đến tòa soạn L’Humanité độ nửa giờ, sau đó đến gặp Nguyễn Thế Truyền từ 7 giờ đến 10 giờ. Chủ nhật ngày 8 tháng 10 Nguyễn Ái Quốc đã đến gặp Nguyễn Thế Truyền vào buổi sáng, sau đó đã đến dự buổi họp của Chi bộ Cộng sản vùng Seine Nguyễn Ái Quốc hằng ngày vẫn gặp Nguyễn Thế Truyền và họ đã trò chuyện hàng giờ” [27, tr. 389]. Trong một báo cáo khác của mật thám vào đầu năm 1923 đã ghi lại những hoạt động của Nguyễn Thế Truyền cùng với Nguyễn Ái Quốc, Phan Văn Trường và các đồng bào khác trong công việc của Hội Liện hiệp thuộc địa: “Phan Văn Trường, Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn Thế Truyền, Nguyễn Văn Ái, Trần Tiễn Nam, Toàn Hải đã họp hàng tháng tổ chức Hội Liên hiệp thuộc địa cùng 10 người da đen, 2 da trắng và 2 phụ nữ”. Một số đoạn khác lại viết: “Ngày 24/1/1923 Nguyễn Ái Quốc đến ăn tối với Phan Văn Trường và Nguyễn Thế Truyền. Ngày 27/1/1923 Nguyễn Ái Quốc đến gặp Phan Văn Trường từ 17 giờ đến 18 giờ sau đó đi họp chi bộ Cộng sản ở La Grange aux Belles. Phan Văn Trường và Nguyễn Thế Truyền mấy phút sau cũng cùng ra đi đến 12 giờ 30 mới về. Bà gác cổng nom theo thấy Nguyễn Ái Quốc đang chờ họ ở trên đường, chắc là cả ba cùng đi họp” [27, tr. 392]. Trong một báo cáo đề ngày 23/2/1923 của De Villier có ghi: “Chiều 1-2 (1923-NST) Phan Văn Trường, Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn Thế Truyền, Nguyễn Văn Ái, Stéfany đã họp để gấp và gửi báo Le Paria Phan Văn Trường bàn nên lập lại Fraternité (tức Hội đồng bào thân ái) riêng cho người Đông Dương vì Liên hiệp Thuộc địa nhiều quốc tịch khác nhau không hợp với dân Nam có nhu cầu chung tiếng nói. Các dân tộc cũng nên có tổ chức riêng; các tổ chức đó sẽ được tập trung trong Liên hiệp Thuộc địa. Cả 4 người An Nam đều nhất trí” [27, tr. 393]. Theo các báo cáo của mật thám ghi lại, rõ ràng Nguyễn Thế Truyền trong thời gian 1922 đến 1923 đã có mặt trong rất nhiều các hoạt động của Hội Liên hiệp thuộc địa, báo Le Paria và cả các cuộc họp của chi bộ cộng sản mà Nguyễn Ái Quốc tham gia. Điều này cho phép chúng ta nhận định rằng Nguyễn Thế Truyền quả thực đã tham gia rất nhiệt tình các hoạt động của nhóm người Việt Nam yêu nước bên cạnh Nguyễn Ái Quốc và Phan Văn Trường cũng như một số đồng bào khác. Với việc tham dự các cuộc họp quan trọng của Hội Liên hiệp thuộc địa và báo Le Paria, Nguyễn Thế Truyền chắc hẳn phải là một thành viên quan trọng của các tổ chức trên cũng như trong thành phần Nhóm những người Việt Nam yêu nước tại Pháp lúc bấy giờ. Trong các báo cáo khác của mật thám vào các tháng 3, 4 và tháng 5 năm 1923 đều đã ghi nhận việc tham gia đều đặn của Nguyễn Thế Truyền vào công việc của các tổ chức nêu trên, chứng tỏ nhận định của chúng tôi là sát thực. Từ tháng 5 năm 1923, Nguyễn Ái Quốc đã chuẩn bị cho việc bí mật rời khỏi Paris. Bằng chứng là Người đã tách ra ở riêng tại số 3 đường Marché des Patriarches và sau đó Nguyễn Thế Truyền đã dọn đến ở cùng vào hạ tuần tháng 5 năm 1923. Chắc hẳn việc Nguyễn Thế Truyền dọn đến ở cùng Nguyễn Ái Quốc là để bàn bạc các bước tiếp theo trong hoạt động của các tổ chức yêu nước lúc bấy giờ. Cũng trong thời gian này, Nguyễn Ái Quốc và những thành viên trong nhóm người Việt Nam yêu nước đã dự tính cho ra đời tờ “Việt Nam hồn” bằng chữ Quốc ngữ. Mật thám Pháp ngày 15/5/1923 đã ghi lại việc những người yêu nước ra truyền đơn để kêu gọi ủng hộ tài chính cho việc ra báo này như sau: “Nhóm 6 Villa des Gobelins đã phát hành truyền đơn kêu gọi ủng hộ để ra tờ “Việt Nam hồn” bằng chữ An Nam. Đề nghị ghi phiếu quyên góp gửi đến địa chỉ Nguyễn Ái Quốc (3 đường Marché des Patriarches)” [27, tr. 399]. Tuy nhiên, không lâu sau đó, Nguyễn Ái Quốc đã bí mật sang Liên Xô mà chưa thực hiện được dự định ra tờ báo “Việt Nam hồn”. Sau khi Nguyễn Ái Quốc bí mật sang Liên Xô, tất cả các công việc của anh ở Paris đã được chuyển giao cho Nguyễn Thế Truyền đảm nhận. Báo cáo của mật thám ngày 21/7/1923 đã ghi lại việc những người trong nhóm bàn bạc công việc ở Hội Liên hiệp thuộc địa và báo Le Paria sau khi Nguyễn Ái Quốc đã sang Liên Xô như sau: “Nguyễn Thế Truyền, Nguyễn Văn Ái, Monnerville, Hadjali và Bloncourt bàn công việc của Hội Liên hiệp Thuộc địa và tờ Le Paria. Bloncourt hỏi mọi người có ai biết tin gì về Nguyễn Ái Quốc không? Tất cả đều trả lời không” [27, tr. 405]. Báo cáo của mật thám Désiré ngày 1/11/1923 đã khẳng định rõ như sau: “Tại Hội nghị Nông dân quốc tế đang họp ở Mascơva có bốn đại biểu Pháp và một đại biểu An Nam. Người này chắc là Nguyễn Ái Quốc. Trong khi Nguyễn Ái Quốc ở Nga, công việc của tờ Le Paria và Liên hiệp Thuộc địa đều do Nguyễn Thế Truyền làm thay” [27, tr. 407]. Như vậy, từ khi bắt đầu tham gia vào phong trào của người Việt Nam yêu nước tại Pháp, Nguyễn Thế Truyền đã nhanh chóng trở thành một trong những người hoạt động tích cực bên cạnh những người lãnh đạo xuất sắc của phong trào như Nguyễn Ái Quốc và Phan Văn Trường. Có lẽ trong thời gian những năm 1922 đến giữa năm 1923, Nguyễn Thế Truyền đã là một người bạn, người đồng chí tin cậy bên cạnh Nguyễn Ái Quốc. Chính từ đó, Nguyễn Ái Quốc đã giới thiệu Nguyễn Thế Truyền tham gia vào các tổ chức tiến bộ lúc bấy giờ như Hội Liên hiệp thuộc địa (Nguyễn Thế Truyền, Nguyễn An Ninh đều đã tham gia tổ chức này vào năm 1922) và Đảng Cộng sản Pháp. Trước khi sang Liên Xô, Nguyễn Ái Quốc đã tin tưởng trao lại toàn bộ trọng trách mình đã nắm giữ lại cho Nguyễn Thế Truyền. Đối với tờ Le Paria, Nguyễn Thế Truyền là người vừa tham gia phát hành báo vừa tham gia viết bài cho báo và sau khi Nguyễn Ái Quốc sang Liên Xô. Nguyễn Thế Truyền là người đã thay thế vào vị trí lãnh đạo tờ báo này mà Nguyễn Ái Quốc để lại. Chính Nguyễn Thế Truyền là người đã cùng các đồng bào khác cho ra đời tờ “Việt Nam hồn” mà trước đây Nguyễn Ái Quốc dự định nhưng chưa thể thực hiện vào đầu năm 1926. Tất cả những tư liệu trên đây cho phép chúng ta nhận định rằng vai trò và đóng góp của Nguyễn Thế Truyền cho phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp trong thời gian 1922 - 1923 rất đáng ghi nhận. Chắc hẳn Nguyễn Ái Quốc cũng đã cân nhắc rất nhiều khi giao lại những trọng trách của mình cho Nguyễn Thế Truyền và ít nhất, trong thời gian đầu Nguyễn Thế Truyền đã thực hiện rất tốt, không phụ lòng bạn bè, đồng chí đã tin tưởng. Nguyễn Ái Quốc cũng đã tìm được một người ưng ý để thay mình lãnh đạo các tổ chức tại Paris và chính từ đó Người mới yên tâm sang Liên Xô để tiếp tục quá trình hoạt động của mình. Tuy nhiên, về sau Nguyễn Thế Truyền lại có những thay đổi trong quan điểm và phương châm hoạt động ngày càng xa rời những gì Nguyễn Ái Quốc đã kì vọng. Trong thời gian từ năm 1924 trở đi, những hoạt động của Nguyễn Thế Truyền trong vai trò lãnh đạo Hội Liên hiệp thuộc địa cũng như chủ báo Le Paria bắt đầu xuất hiện những bất ổn, những bất ổn đó xuất phát từ thái độ của Nguyễn Thế Truyền. Tác giả Thu Trang trong tác phẩm của mình đã đề cập: “Sau khi Nguyễn Ái Quốc rời nước Pháp, công việc trao lại cho Nguyễn Thế Truyền đảm nhận. Nguyễn Thế Truyền, Trần Xuân Hộ, Nguyễn Văn Ái đảm nhận công việc của hai tổ chức do Nguyễn Ái Quốc cùng một số đồng bào người (sic) Châu Phi đã tạo lập ở Paris và giao lại Có điều là Nguyễn Thế Truyền hình như ít được cảm tình của đồng bào bằng Nguyễn Ái Quốc. Vì Nguyễn Thế Truyền có thái độ hơi kiêu ngạo, nhất là hay nói tiếng Pháp hơn là tiếng Việt v.v. Dư luận này chỉ bắt đầu xuất hiện vào năm sau (tức 1924-NST), khi Nguyễn Thế Truyền đương nhiên là nhân vật trọng yếu thứ nhất của phong trào người Việt yêu nước, vì Phan Văn Trường và Nguyễn Ái Quốc đều đã rời khỏi Paris” [65, tr. 328]. Báo cáo của mật thám cũng đã ghi nhận những biểu hiện không tích cực của Nguyễn Thế Truyền trong quá trình lãnh đạo các tổ chức yêu nước lúc bấy giò sau khi Nguyễn Ái Quốc đã sang Liên Xô. Kết quả của việc đó là phong trào có phần suy giảm hoạt động so với trước đây: “Nguyễn Ái Quốc với nhân cách của mình được thiện cảm của những người hoạt động trong Đảng Cộng sản Pháp, nhưng Nguyễn Thế Truyền hay Trần Xuân Hộ thì không được như thế. Truyền với tính kiêu căng tuồng như đã bị luật sư Bloncourt rất không ưa, ông này là người đứng thuê căn hộ dùng làm trụ sở báo Le Paria. Do đó, việc hai người Đông Dương này thường trực ở trụ sở trên thường không được đều đặn Vả lại, ngoài số người An Nam không đông ở Paris quy tụ chung quanh Hội Liên hiệp Thuộc địa, những người dân xứ bảo hộ này ở rải rác các thành phố khác của Pháp không có vẻ đang tích cực hoạt động tuyên truyền chống Pháp trong nội bộ họ. Một số người An Nam đã đặt mua dài hạn báo Le Paria và dự các cuộc họp của Cộng sản nhưng xem ra không có ai thực sự là nhà hoạt động” [27, tr. 429, 430]. Tính cách kiêu căng, hiếu thắng của Nguyễn Thế Truyền đã có từ bé và có lẽ đó là nguyên nhân dẫn đến sự phản đối của các bạn đồng chí và đồng bào trong phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp cũng như phong trào của các dân tộc thuộc địa tại Paris lúc bấy giờ. Điều này đã được Đặng Hữu Thụ chỉ ra dù trong tác phẩm viết về Nguyễn Thế Truyền ông ta đã dành cho Nguyễn Thế Truyền rất nhiều thiện cảm: “Ngay từ thuở thiếu thời, ông Nguyễn Thế Truyền làm gì cũng muốn trội hơn người khác. Khi đi học lúc nào ông cũng cố gắng học để đứng đầu lớp, ông được các giáo sư khen ngợi và ông được học bổng liên tiếp suốt từ 1913 đến hết năm 1922”. Một đoạn khác tác giả lại đề cập: “Các cụ khoa bảng làng Hành Thiện thấy ông Nguyễn Thế Truyền có nhiều cử chỉ ngang tàng” [61, tr. 21, 23]. Sau khi Nguyễn Ái Quốc sang Liên Xô, Phan Văn Trường về nước năm 1923, ta thấy Nguyễn Thế Truyền thường lui tới giao thiệp với cụ Phan Châu Trinh cho đến khi Phan Châu Trinh về nước. Các báo cáo của mật thám cũng đã xác thực điều này như sau: “Y (Phan Châu Trinh-NST) thường tiếp các đồng bào của mình đến thăm, chủ yếu là Nguyễn Thế Truyền và Trần Xuân Hộ, anh này thậm chí còn hỏi thuê một phòng trong nhà (Phan Châu Trinh đang ở-NST)” [27, tr. 431]. Có thể thời gian nay, Nguyễn Thế Truyền và Phan Châu Trinh đã cùng nhau hoạt động trong Hội Liên hiệp thuộc địa như tác giả Lê Thị Kinh đã nêu. Khi cánh tả giành thắng lợi trong cuộc bầu cử Quốc hội Pháp vào tháng 5 năm 1924, có vẻ như hoạt động của Nguyễn Thế Truyền, Phan Châu Trinh và các đồng chí trong Hội Liên hiệp thuộc địa đã mạnh hơn. Tuy nhiên, giữa Phan Châu Trinh và Nguyễn Thế Truyền vẫn tồn tại những bất đồng. Điều này cũng dễ hiểu, Phan Châu Trinh không giỏi tiếng Pháp, muốn đăng các bài viết của mình trên các báo Pháp thì phải dịch ra tiếng Pháp. Trước đây, Phan Văn Trường thường giúp ông dịch, nay ông Trường đã về nước. Ông muốn nhờ Nguyễn Thế Truyền dịch nhưng có lẽ Nguyễn Thế Truyền đã làm ông phật ý. Mật báo ngày 22/8/1924 ghi lại như sau: “Phan Châu Trinh kể với mọi người là y chờ Phan Văn Trường trở lại Pháp để dịch giúp sang tiếng Pháp đúng ý nghĩa và tinh thần một bài báo ông ta đã viết bằng tiếng An Nam để đăng lên báo “Le Quotidien”. Như trước đây đã nói, Phan Châu Trinh đã yêu cầu Nguyễn Thế Truyền dịch giúp nhưng anh này đã biến ý nghĩa của bài báo, làm cho nó mang tính chất cộng sản, điều đó làm cho tác giả không vừa ý và y đã dừng việc cho đăng nó” [27, tr. 439]. Mặc dù có những bất đồng như trên, Nguyễn Thế Truyền vẫn cùng Phan Châu Trinh tham gia các hoạt động của Hội Liên hiệp thuộc địa như tham gia cuộc mít-tinh lớn vào ngày 17/10/1924 của Liên hiệp Thuộc địa và cả hai đã tỏ ra khá hài lòng với những kết qua đã đạt được sau cuộc mít tình này. Nhờ đó, phong trào của các tổ chức tiến bộ lúc bấy giờ đã có cơ hồ được khôi phục lại mãnh mẽ như thời kì Nguyễn Ái Quốc còn lãnh đạo. Bản thân Nguyễn Thế Truyền thời gian này dường như đã chuyên tâm nghiên cứu chủ nghĩa cộng sản và đã được Hội Liên hiệp Thuộc địa cử đi học ở Nga. Tuy nhiên, chính thái độ của Nguyễn Thế Truyền đã khiến anh ta bị các đồng chí tẩy chay. Mật báo ngày 16/12/1924 đã ghi: “Hội Liên hiệp các Thuộc địa đã cung cấp 3 học viên cho “Lớp học chủ nghĩa Lê- nin”. Đó là hai người An Nam Nguyễn Thế Truyền, Võ Thành Long tức Maurice Long và người Sénégal Senghor. Có thể tin là Nguyễn Thế Truyền sẽ được chỉ định đi học ở Mascova về chủ nghĩa Cộng sản mà anh ta đang chuyên cần nghiên cứu ở Paris. Anh An Nam này, tuy đã tự tuyên truyền ráo riết mà vẫn không được đồng bào anh ta ngợi khen thành quả vì tính kiêu kì và cũng vì kiểu cách anh ta ăn nói với đồng hương chỉ bằng tiếng Pháp. Việc anh ta ít được cảm tình trong các giới An Nam là lí do khiến những người này ít chuyên cần đi dự các buổi họp của Hội Liên hiệp Thuộc địa và ít ghi tên vào Đảng Cộng sản Pháp tuy họ hấp tấp bước đầu tìm hiểu chủ nghĩa Mác-xít mới. Những tư tưởng quá đáng của Nguyễn Thế Truyền có lẽ cũng là một trong các nguyên nhân khiến người Đông Dương nói chung có khuynh hướng tránh gần anh ta. Phần lớn họ có thói quen che đậy sự thù địch chống đối nhà cầm quyền một cách kín đáo hơn. Và người ta hiểu vì sao họ ngại đến gần một con người có thể làm nguy hại cho họ như Nguyễn Thế Truyền” [27, tr. 452, 453]. Tóm lại, những hoạt động của Nguyễn Thế Truyền trong thời gian tham gia phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp cho đến năm 1925 ít nhiều đã có những đóng góp nhất định. Đặc biệt trong khoảng thời gian 1922 đến năm 1923, khi Nguyễn Thế Truyền hoạt động bên cạnh Nguyễn Ái Quốc và Phan Văn Trường. Lúc bấy giờ, Nguyễn Thế Truyền quả thực đã nhận được sự ngưỡng mộ của đồng bào, đồng chí về học thức cũng như sự hăng hái trong các hoạt động yêu nước. Nhờ vậy, Nguyễn Ái Quốc đã tin tưởng giao lại trọng trách cho Nguyễn Thế Truyền thay mình lãnh đạo các tổ chức yêu nước tại Paris để sang Liên Xô. Thời gian đầu, Nguyễn Thế Truyền đã đảm nhận công việc một cách khá tốt và có những đóng góp nhất định cho phong trào. Tuy nhiên, từ sau khi Phan Văn Trường cũng rời Paris về nước, Nguyễn Thế Truyền đã có những biểu hiện không tốt làm ảnh hưởng rất nhiều đến sự phát triển của phong trào người Việt Nam yêu nước cũng như các dân tộc thuộc địa tại Pháp. Dù trong thời kì này, Nguyễn Thế Truyền vẫn tham gia cùng Phan Châu Trinh trong các hoạt động nhưng tính cách có phần kiêu căng, hiếu thắng và thái độ chuộng văn hóa, giáo dục Pháp quá đáng đã làm cho đồng bào ngày càng xa lánh ông ta. Như vậy, về những hoạt động của Nguyễn An Ninh và Nguyễn Thế Truyền trong thời gian ở Pháp cho đến năm 1925 chúng ta thấy rằng, họ là những người đã cùng tham gia và hỗ trợ cho những nhà lãnh đạo chính của phong trào như Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường và Nguyễn Ái Quốc. Hoàn toàn không có chuyện Nguyễn An Ninh và Nguyễn Thế Truyền đã hợp cùng bộ ba Trinh – Trường – Quốc để hình thành nên “nhóm Ngũ long” như một số tác giả đã sáng tạo nên trong tác phẩm của họ. Cần phải tách biệt hoạt động của từng người thì chúng ta mới nhìn nhận được một cách khách quan nhất về thời kì lịch sử sôi động này. Dù sao đi nữa, với những gì đã đóng góp cho phong trào cách mạng Việt Nam, Nguyễn An Ninh và Nguyễn Thế Truyền cũng cần được các thế hệ người Việt Nam sau này ghi nhận. Tất nhiên, chúng ta cũng không thể vì thế mà cường điệu hóa những đóng góp của họ đối với lịch sử dân tộc. KẾT LUẬN Sau thất bại của phong trào Cần Vương chống Pháp (1885-1896), con đường cứu nước theo ngọn cờ quân chủ đã hoàn toàn thất bại, lịch sử dân tộc đặt ra một yêu cầu cấp bách: phải có đường lối cứu nước mới để đưa dân tộc Việt Nam thoát cảnh nô lệ. Đó là câu hỏi nhức nhối mà biết bao thế hệ người Việt Nam yêu nước thời bấy giờ chưa thể tìm ra lời giải. Trong hoàn cảnh đó, thực dân Pháp sau khi hoàn thành công cuộc bình định các phong trào đấu tranh của nhân dân ta đã bắt tay vào chương trình khai thác thuộc địa. Dưới tác động của cuộc khai thác thuộc địa, tình hình Việt Nam đã có nhiều chuyển biến. Dễ nhận thấy là đời sống của nhân dân ta ngày càng khổ cực bởi các chính sách bòn rút, bóc lột của thực dân phong kiến. Đời sống chính trị hết sức ngột ngạt bởi các biện pháp đàn áp của chính quyền cai trị. Tuy vậy, cuộc khai thác thuộc địa cũng đã đưa đến những chuyển biến có lợi cho phong trào yêu nước Việt Nam, đó chính là sự phân hóa trong các giai cấp cũ và sự ra đời của những giai cấp, tầng lớp mới. Đồng thời nó cũng cho thấy sức mạnh về kinh tế, khoa học kĩ thuật của Pháp so với Việt Nam. Nhiều người Việt Nam lúc đó nhận thấy sự phát triển của nước Pháp và họ ít nhiều muốn tìm hiểu xem người Pháp đã làm gì để đạt được điều đó. Cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp đã làm cho tình hình Việt Nam có nhiều chuyển biến; nó cũng dẫn đến việc nhiều tư bản Pháp sang Đông Dương đầu tư và cũng có nhiều người Việt Nam qua Pháp hơn so với trước. Cùng với chính sách đưa du học sinh người Việt sang Pháp đào tạo để làm tay sai của Pháp, số người Việt Nam qua Pháp làm việc và định cư cũng không ngừng tăng lên. Đặc biệt, trước nguy cơ bùng nổ cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất thực dân Pháp đã tăng cường việc bắt lính đưa sang châu Âu làm bia đỡ đạn cho chúng. Điều đó đã làm gia tăng số lượng người Việt Nam tại Pháp từ chỗ chỉ có khoảng 100 người đã lên đến con số hàng vạn người. Điều đó đã dẫn đến sự ra đời của cộng đồng người Việt Nam tại Pháp. Trên cơ sở đó, những người Việt Nam yêu nước tại Pháp đã quần tụ lại bên nhau để cùng giúp đỡ, nương tựa nhau trong cuộc sống cũng như che chở, bao bọc bảo vệ cho nhau trước sự đe dọa từ chính quyền thực dân. Đây chính là biểu hiện của một truyền thống đoàn kết lâu đời của người Việt Nam. Từ thực tiễn trên, các nhà yêu nước tiên phong như Phan Văn Trường, Phan Châu Trinh đã bàn bạc và đi đến thống nhất thành lập một tổ chức để tập hợp và giúp đỡ những người Việt Nam tại Pháp vào năm 1912, đó là Hội Đồng bào thân ái. Đây là tổ chức đầu tiên của người Việt Nam yêu nước được thành lập tại Pháp. Tổ chức này ra đời cũng đánh dấu sự phát triển của phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp từ chỗ hoạt động rời rạc, lẻ tẻ đã trở thành một phong trào có tổ chức thống nhất. Đó chính là nền tảng cho sự ra đời của các tổ chức sau như Nhóm những người Việt Nam yêu nước. Việc thành lập các tổ chức của người Việt yêu nước trên đất Pháp xuất phát từ truyền thống tương thân tương ái của người Việt. Đặc biệt, ở những người Việt xa quê hương, tình dân tộc – nghĩa đồng bào càng đậm đà, cố kết họ quây quần bên nhau trong một tổ chức của chính người Việt lập nên. Tại chính nước Pháp, những người Việt Nam yêu nước không ngừng học tập, nghiên cứu và đấu tranh cho mục đích giải phóng dân tộc. Mặc dù phải trải qua nhiều khó khăn, thử thách thậm chí cả tù đày, những người Việt Nam yêu nước vẫn luôn kiên định, đoàn kết và tin tưởng và khả năng thành công của phong trào. Chiến tranh thế giới thứ nhất bước vào giai đoạn cuối cũng là lúc mà trong thành phần những người Việt Nam yêu nước có sự xuất hiện của người thanh niên giàu nhiệt tình cách mạng Nguyễn Tất Thành. Anh đã từ Anh sang Pháp theo đề nghị của các nhà lãnh đạo phong trào người Việt Nam lúc bấy giờ là Phan Châu Trinh và Phan Văn Trường vào cuối năm 1917. Từ đó, ba nhà lãnh đạo của phong trào người Việt Nam yêu nước tại Pháp đã sát cánh bên nhau để đưa phong trào ngày càng phát triển. Họ đã lần đầu tiên làm cho thế giới phải chú ý đến Việt Nam qua việc gửi “Bản yêu sách của nhân dân Việt Nam” lên hội nghị hòa bình Versailles. Cũng chính từ đó, tên tuổi Nguyễn Ái Quốc đã chính thức ra đời và trở thành người lãnh đạo xuất sắc của phong trào người Việt Nam tại Pháp. Trải qua quá trình hoạt động và nghiên cứu tình hình cách mạng thế giới cũng như theo dõi sát sao những diễn biến của phong trào đấu tranh của nhân dân trong nước, những người Việt yêu nước tại Pháp đã dần dần có sự phân hóa về quan điểm, đường lối cứu nước. Một bộ phận họ vẫn theo quan điểm cách mạng dân chủ tư sản mà đại diện là nhà chí sĩ Phan Châu Trinh. Một bộ phận khác chịu ảnh hưởng của cách mạng tháng Mười Nga, từ đó đã vượt qua những hạn chế của các thế hệ đi trước để tiếp thu chủ nghĩa Mác – Lênin, chọn con đường cách mạng vô sản mà đại diện tiêu biểu nhất là Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn Thế Truyền và Phan Văn Trường. Nguyễn Ái Quốc đã tìm thấy con đường cứu nước đúng đắn sau khi đọc được Luận cương của Lênin về vấn đề dân tộc và thuộc địa. Nguyễn Ái Quốc đã tin theo Lênin và tán thành Quốc tế thứ ba. Nguyễn Ái Quốc đã tham gia Đại hội Tours của Đảng Xã hội Pháp và tại đây, với lá phiếu tán thành gia nhập Quốc tế thứ ba, Nguyễn Ái Quốc đã là người tham gia sáng lập Đảng Cộng sản Pháp và trở thành người Cộng sản đầu tiên của Việt Nam. Từ đó, Nguyễn Ái Quốc đã tích cực hoạt động trong phong trào cộng sản và công nhân Pháp để ngày càng thấm nhuần quan điểm cách mạng của chủ nghĩa Mác-Lênin. Bên cạnh Nguyễn Ái Quốc, Phan Văn Trường và Nguyễn Thế Truyền cũng là những người đã có chuyển biến tư tưởng theo hướng ngày càng mác-xít. Nhận thấy thời cơ cách mạng đã thuận lợi trong những năm hai mươi, Nguyễn Ái Quốc và Phan Văn Trường đã chuẩn bị cho quá trình truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin vào Việt Nam. Nguyễn Ái Quốc chọn hướng đi Liên Xô để học tập kinh nghiệm tổ chức và xây dựng Đảng cách mạng trước khi về nước hoạt động. Còn Phan Văn trường quyết định dùng ngòi bút của mình, về nước thành lập các tờ báo tiến bộ để đấu tranh chống chế độ thực dân, truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin. Nguyễn Thế Truyền tiếp tục ở lại Pháp đảm nhận vai trò do Nguyễn Ái Quốc giao phó lại. Riêng về Phan Châu Trinh, bị hạn chế bởi những yêu tố chủ quan, ông chưa thể đến được với chủ nghĩa Mác-Lênin mà vẫn chủ trương “Ỷ Pháp cầu tiến bộ” hay “đề huề” với Pháp. Tuy nhiên, ông cũng đã nhận thấy sự đúng đắn trong con đường mà Nguyễn Ái Quốc đã lựa chọn và ông đặt nhiều niềm tin vào Nguyễn Ái Quốc sẽ làm rạng danh cho dân tộc Việt Nam. Sau khi Nguyễn Ái Quốc và Phan Văn Trường lần lượt rời Pháp, Phan Châu Trinh cũng đã quyết định về nước để tiếp tục tranh đấu. Sự kiện Phan Châu Trinh về nước vào giữa năm 1925 có thể xem là mốc đánh dấu kết thúc thời kì đầu phong trào của người Việt Nam yêu nước tại Pháp. Những hoạt động của người Việt Nam yêu nước tại Pháp (1912-1925) đã diễn ra rất sôi nổi với nhiều hình thức đấu tranh xoay quanh ba nhân vật có ảnh hưởng lớn lúc bấy giờ là Phan Văn Trường, Phan Châu Trinh và Nguyễn Ái Quốc. Đến đầu những năm 20 của thế kỉ XX, trong hoạt động của người Việt yêu nước tại Pháp đã có sự phân hóa về quan điểm cứu nước. Nguyễn Ái Quốc đã có một lựa chọn sáng suốt cho phong trào cách mạng Việt Nam và cho cá nhân mình là tán thành Quốc tế thứ ba và tham gia sáng lập Đảng Cộng sản Pháp. Từ đó, Người đã trở thành linh hồn của cách mạng Việt Nam và có nhiều đóng góp quan trọng cho phong trào giải phóng dân tộc ở Việt Nam nói riêng và phòng trào cách mạng giải phóng dân tộc trên thế giới nói chung. Tuy nhiên, chúng ta thấy rằng những thành công của Nguyễn Ái Quốc xuất phát từ những hoạt động của Người trong thời gian cộng tác cũng Phan Châu Trinh và Phan Văn Trường cũng như được sự giúp đỡ của những đồng bào Việt Nam khác tại Pháp. Hoạt động của người Việt Nam yêu nước tại Pháp (1912-1925) có vai trò và vị trí quan trọng trong tiến trình lịch sử dân tộc, đặc biệt là trong giai đoạn đấu tranh chống lại ách đô hộ của thực dân Pháp. Có thể nói rằng, thông qua những hoạt động sôi nổi trong thời gian ở Pháp mà những người Việt Nam yêu nước như Nguyễn Ái Quốc đã tìm ra được lời giải cho câu hỏi về con đường cứu nước, giải phóng dân tộc Việt Nam. Cũng trong thời gian ở Pháp, những người cách mạng Việt Nam đã có dịp để nhận thấy rằng ở đâu cũng có bạn và thù, dù là ngay trên chính đất nước của những người đang thống trị đồng bào mình. Chính những hoạt động của những người Việt Nam yêu nước tại Pháp trong thời gian từ 1912 đến 1925 là cơ sở nền tảng cho thành công của phong trào cách mạng Việt Nam về sau. Hoạt động của người Việt Nam yêu nước tại Pháp thời gian 1912 – 1925 có thể xem là phong trào đầu tiên của Việt kiều trên thế giới. Đây là phong trào ra đời và phát triển sớm nhất trong cộng đồng Việt kiều ở các quốc gia trên thế giới. Điều đặc biệt hơn là, phong trào này lại diễn ra ngay trên đất nước của kẻ đang thống trị dân tộc Việt Nam, thật đúng như câu “muốn bắt cọp phải vào hang cọp”. Phong trào của người Việt Nam yêu nước tại Pháp những năm đầu thế kỉ XX có thể xem là khởi điểm, là nền tảng cho các cộng đồng người Việt Nam sau này hướng đến trong hoạt động của mình. Từ những hoạt động của người Việt yêu nước tại Pháp, các phong trào của người Việt ở các quốc gia khác về sau sẽ rút ra được những bài học bổ ích về kinh nghiệm tổ chức, kêu gọi quần chúng tham gia nhằm làm cho tinh thần đoàn kết dân tộc càng được phát huy cao nhất. Trong giai đoạn toàn cầu hóa hiện nay, ngày càng có nhiều người Việt Nam ra nước ngoài sinh sống, học tập và làm việc là một xu thế tất yếu của hội nhập và phát triển. Trong hoàn cảnh đó, sự hiện diện của các thành phần người Việt trên khắp thế giới sẽ là hình ảnh sinh động cho đất nước và con người Việt Nam. Do đó, các cộng đồng người Việt Nam trên thế giới nếu được tổ chức, lãnh đạo hoạt động có hiệu quả, đoàn kết, thương yêu và đùm bọc lẫn nhau để cùng vượt qua những khó khăn thử thách đi đến thành công sẽ là một mô hình tạo được ấn tượng tốt đẹp cho bạn bè thế giới. Từ đó, những dân tộc khác sẽ càng hiểu biết, quý trọng và nể phục hơn về một dân tộc Việt Nam giàu truyền thống anh dũng trong đấu tranh giành độc lập cũng như thân thiện, gần gũi và sẵn sàng hợp tác trong quá trình xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước hiện nay. Những trang sử về thời kì hoạt động của những người Việt Nam yêu nước tại Pháp trong những năm đầu thế kỉ XX chính là cơ sở để chúng ta tin tưởng vào sự phát triển bền vững của cộng đồng người Việt Nam khắp năm châu ngày nay. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Thế Anh (2008), Kinh tế và xã hội Việt Nam dưới các vua triều Nguyễn, Nxb Văn Học, Tp. Hồ Chí Minh. 2. Nguyễn Thế Anh (2008), Việt Nam thời Pháp đô hộ, Nxb Văn Học, Tp. Hồ Chí Minh. 3. Nguyễn Thế Anh (2008), Phong trào kháng thuế ở miền Trung qua các châu bản triều Duy Tân, Nxb Văn Học, Tp. Hồ Chí Minh. 4. J.P. Aumiphin (1994), Sự hiện diện tài chính và kinh tế của Pháp ở Đông Dương (1859-1939), Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam xuất bản, Hà Nội. 5. Đỗ Thanh Bình (2006), Lịch sử phong trào giải phóng dân tộc trong thế kỉ XX – Một cách tiếp cận, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội. 6. Mai Văn Bộ (tái bản) (2011), Con đường vạn dặm của Hồ Chí Minh, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 7. Phan Bội Châu (tái bản) (2000), Tự phán: Lịch sử cách mạng của Sao Nam Phan Bội Châu, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 8. E. Côbêlép (2005), Đồng chí Hồ Chí Minh, Nxb Công an Nhân dân, Hà Nội. 9. Philippe Devillers (2006), Người Pháp và người Annam – Bạn hay thù?, Nxb Tổng hợp Tp. Hồ Chí Minh. 10. Nguyễn Sinh Duy (2006), Quảng Nam và những vấn đề lịch sử, Nxb Văn hóa Thông tin, Tp Hồ Chí Minh. 11. Đinh Trần Dương (2006), Sự chuyển biến của phong trào yêu nước và cách mạng giải phóng dân tộc Việt Nam trong ba mươi năm đầu thế kỉ XX, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 12. Nguyễn Văn Dương (2006), Tuyển tập Phan Châu Trinh, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 13. Hà Huy Giáp (1989), Sự tiến hóa liên tục của Nguyễn An Ninh, một lãnh tụ cách mạng hùng biện, Nxb Tp. Hồ Chí Minh. 14. Võ Nguyễn Giáp (chủ biên) (1997), Tư tưởng Hồ Chí Minh và con đường cách mạng Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 15. Trần Văn Giàu, Đinh Xuân Lâm, Nguyễn Văn Sự (1957), Lịch sử Việt Nam (từ 1897 đến 1914), Nxb Xây dựng, Hà Nội. 16. Trần Văn Giàu – Định Xuân Lâm (1961), Lịch sử Cận đại Việt Nam. Tập III. Nxb Giáo dục, Hà Nội. 17. Trần Văn Giàu (1993), Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỉ XIX đến Cách mạng tháng Tám, tập 1: Hệ ý thức phong kiến và sự thất bại của nó trước các nhiệm vụ lịch sử, Nxb Tp. Hồ Chí Minh. 18. Trần Văn Giàu (1993), Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỉ XIX đến Cách mạng tháng Tám, tập 2: Hệ ý thức tư sản và sự bất lực của nó trước các nhiệm vụ lịch sử, Nxb Tp. Hồ Chí Minh. 19. Hồng Hà (2005), Thời thanh niên của Bác Hồ, Nxb Thanh Niên, Hà Nội. 20. Hoàng Xuân Hãn (2002), Những tư tưởng cơ bản của Phan Châu Trinh vẫn còn giá trị lớn đối với xã hội ngày nay, Tạp chí Xưa & Nay, số 121, tháng 8. 21. Daniel Hemery (2001), Từ chủ nghĩa yêu nước đến chủ nghĩa Mác, Nxb Lao Động, Hà Nội. 22. Lý Tùng Hiếu (2005), Lương Văn Can và phong trào Duy tân-Đông du, Nxb Văn hóa Sài Gòn. 23. Phan Văn Hoàng (1994), Nguyễn Tất Thành đến Paris lúc nào?, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 6 (277), Hà Nội. 24. Huỳnh Thúc Kháng (2001), Thi tù tùng thoại, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 25. Nguyễn Văn Kiệm (2003), Góp phần tìm hiểu một số vấn đề lịch sử cận đại Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 26. Lê Thị Kinh (tức Phan Thị Minh) (2001), Phan Châu Trinh qua những tư liệu mới, tập I, Nxb Đà Nẵng. 27. Lê Thị Kinh (2003), Phan Châu Trinh qua những tư liệu mới, tập II, Nxb Đà Nẵng. 28. Đinh Xuân Lâm (chủ biên) (2000), Đại cương lịch sử Việt Nam, Tập II, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 29. Đinh Xuân Lâm, Trương Hữu Quýnh (chủ biên) (2006), Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 30. T. Lan (tái bản) (2011), Vừa đi đường vừa kể chuyện, Nxb Trẻ, Tp Hồ Chí Minh. 31. Nguyễn Hiến Lê (2002), Đông Kinh Nghĩa thục, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội. 32. Liên hiệp các hội Khoa học-Kĩ thuật Tp. Hồ Chí Minh, Hải Ngọc Thái Nhân Hòa (2007), Nhân vật và sự kiện lịch sử cận – hiện đại, Nxb Văn hòa Sài Gòn. 33. Huỳnh Lý (1983), Thơ văn Phan Châu Trinh, Nxb Văn học, Hà Nội. 34. Huỳnh Lý (2002), Phan Châu Trinh – Thân thế và sự nghiệp, Nxb Trẻ. 35. Học Viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh – Viện Hồ Chí Minh (2006), Hồ Chí Minh - Biên niên tiểu sử, Tập I, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 36. Hồ Chí Minh (2000), Toàn tập, Tập I, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 37. Hồ Chí Minh (2000), Toàn tập, Tập II, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 38. Hồ Chí Minh (1980), Tuyển tập, Tập I, Nxb Sự Thật, Hà Nội. 39. Nguyễn Thị Minh (2001), Nguyễn An Ninh – “Tôi chỉ làm cơn gió thổi”, Nxb Trẻ, Tp Hồ Chí Minh. 40. Sơn Nam (2003), Phong trào Duy Tân ở Bắc Trung Nam; Miền Nam đầu thế kỉ XX – Thiên địa hội và cuộc Minh Tân, Nxb Trẻ, Tp Hồ Chí Minh. 41. Thế Nguyên (1956), Phan Châu Trinh, Nxb Tân Việt, Sài Gòn. 42. Nguyễn Phan Quang (1993), Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm, Nxb Tp Hồ Chí Minh. 43. Nguyễn Phan Quang (1994), Phan Văn Trường và Nguyễn Ái Quốc, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 2 (272), Hà Nội. 44. Nguyễn Phan Quang, Phan Văn Hoàng (1994), Phan Châu Trinh dưới mắt Phan Văn Trường, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, Số 4 (275), Hà Nội. 45. Nguyễn Phan Quang, Phan Văn Hoàng (1995), Luật sư Phan Văn Trường, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh. 46. Nguyễn Phan Quang (2004), Theo dòng lịch sử dân tộc: Sự kiện và tư liệu, Tập I, Nxb Tổng hợp Tp Hồ Chí Minh. 47. Nguyễn Phan Quang (2005), Theo dòng lịch sử dân tộc: Sự kiện và tư liệu, Tập II, Nxb Tổng hợp Tp Hồ Chí Minh. 48. Nguyễn Phan Quang (2005), Nguyễn Ái Quốc ở Pháp 1917 – 1923, Nxb Công an Nhân dân, Hà Nội. 49. Pham Quỳnh (2004), Pháp du hành trình nhật ký, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội. 50. Dương Kinh Quốc (1982), Việt Nam – những sự kiện lịch sử 1858-1945, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 51. Dương Kinh Quốc (2001), Việt Nam những sự kiện lịch sử (1858-1918), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 52. Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn (đồng chủ biên) ( 2001), Đại cương Lịch sử Việt Nam Toàn tập, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 53. Nguyễn Thành (1988), Chủ tịch Hồ Chí Minh ở Pháp, Nxb Thông tin Lý luận, Hà Nội. 54. Nguyễn Thành (1994), Vài ý kiến về “Yêu sách của nhân dân An Nam” năm 1919, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 3 (274), Hà Nội. 55. Nguyễn Thành (2006), Góp phần tìm hiểu Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh, Nxb Công an Nhân dân, Hà Nội. 56. Chương Thâu (1997), Đông kinh nghĩa thục và phong trào cải cách văn hóa đầu thế kỉ XX, Nxb Văn hóa – Thông tin, Hà Nội. 57. Chương Thâu (Chủ biên) (2000), Lịch sử Việt Nam 1897-1918, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 58. Chương Thâu (Sưu tầm) (2007), Phan Châu Trinh về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 59. Phạm Phú Thứ (Quang Uyển dịch - 1999), Nhật kí đi Tây, Nxb Đà Nẵng. 60. Lâm Quang Thự (1979), Niềm hy vọng cuối đời của Phan Châu Trinh, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 3 (186), Hà Nội. 61. Đặng Hữu Thụ (1993), Thân thế và sự nghiệp nhà cách mạng Nguyễn Thế Truyền. Tác giả tự in tại Melun, Pháp. 62. Trần Dân Tiên (tái bản) (2011), Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 63. Tây Hồ Phan Châu Trinh (1971), Trung Kỳ dân biến thỉ mạt kí, Lê Ấm – Nguyễn Q. Thắng chú dịch và giới thiệu, Phủ Quốc vụ khanh đặc trách Văn hóa xuất bản. 64. Thu Trang (2000), Những hoạt động của Phan Châu Trinh tại Pháp 1911-1925, Nxb Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh. 65. Thu Trang (2002), Nguyễn Ái Quốc tại Paris 1917-1923, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 66. Trung tâm khoa học xã hội và nhân văn quốc gia - Viện Sử học (1999), Lịch sử Việt Nam 1897-1918, Nxb KHXH, Hà Nội. 67. Viện Khoa học Xã hội Việt Nam (2004), Lịch sử Việt Nam, Tập II (1858-1945), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 68. Viện Khoa học Xã hội Việt Nam (2007), Lịch sử Việt Nam 1919 – 1930, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 69. Phạm Xanh (1990), Nguyễn Ái Quốc với việc truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin ở Việt Nam 1921-1930, Nxb Thông tin Lý luận, Hà Nội. 70. Nguyễn Văn Xuân (1995), Phong trào Duy tân, Nxb Đà Nẵng, Trung tâm Nghiên cứu Quốc học. TIẾNG ANH 71. 0TChapuis, Oscar (2000). The Last Emperors of Vietnam: from Tu Duc to Bao Dai. 0TGreenwood Publishing Group, USA. 72. Patricia M. Pelley (2002), Postcolonial Vietnam: new histories of the national past, Duke University Press, USA. 73. Pierre Brocheux (2002), Vietnam exposé: French scholarship on twentieth-century Vietnamese society, University of Michigan Press, USA. 74. 0T ran Tuyet Nhung, Reid Anthony (2006), Việt Nam: borderless histories. University of Wisconsin Press, London. 75. 0T ran My Van (2005), A Vietnamese royal exile in Japan: Prince Cường Để (1882– 1951), Routledge, 0TLondon & New York0T. INTERNET 76. 4TU 77. 4TU 5ad3a0979e23#lo=9U4T PHỤ LỤC Phụ lục 1 Nguyễn Ái Quốc tại đại hội Tours Phụ lục 2 Phan Châu Trinh tại Pháp. Phụ lục 3 Luật sư Phan Văn Trường Phụ lục 4 Báo Le Paria Phụ lục 5 Bản yêu sách của nhân dân Việt Nam Phụ lục 6 Báo Le Paria, tác phẩm Procès de la colonisation française (Bản án chế độ thực dân Pháp) và “Bản yêu sách của nhân dân Việt Nam”