Luận văn Một số vấn đề cơ bản về nghiệp vụ thị trường mở

g của nghiệp vụ thị trường mở vào dự trữ của NHTM. Khi NHTW mua (hoặc bán) các chứng từ có giá trên thị trường mở, nó sẽ làm tăng giảm (hoặc tăng) ngay lập tức dự trữ của các NHTM dù người bán là NHTM hay khách hàng của nó. Vì thế làm ảnh hưởng đến khối lượng tín dụng, dẫn đến khả năng tạo tiền gửi thông qua cung ứng tín dụng của hệ thống ngân hàng giảm xuống (hoặc tăng lên). Từ đó ảnh hưởng đến lượng tiền cung ứng. 16 Về mặt giá: Khi vốn khả dụng của từng ngân hàng cá nhân giảm (tăng) do tác động của hoạt động thị trường mở, mức cung vốn trên thị trường tiền tệ liên ngân hàng giảm (tăng), trong điều kiện các yếu tố liên quan không thay đổi, lãi suất thị trường tiền tệ liên ngân hàng tăng lên (giảm xuống). Thông qua các hoạt động arbitrage về lãi suất, ảnh hưởng này được truyền đến các mức lãi suất của các công cụ thị trường mở, và lãi suất thị trường trái phiếu. Kết quả là chi phí cơ hội với người có vốn dư thừa và giá vốn đầu tư đối với người thiếu hụt vốn tăng lên (giảm xuống), làm giảm (tăng) nhu cầu đầu tư và tiêu dùng của xã hội, và do đó tác động vào cung cầu vốn trong nền kinh tế, ảnh hưởng đến lượng tiền cung ứng. 2. Các loại nghiệp vụ thị trường mở a/ Giao dịch các giấy tờ có giá Giao dịch mua bán hẳn: Là việc mà NHTW mua bán chứng khoán với người giao dịch (mua bán một lần) và chuyển hẳn quyền sở hữu hoặc quyền đòi nợ cho người giao dịch và ngược lại. Nghiệp vụ này được áp dụng khi NHTW cần can thiệp vào cung cầu của thị trường. Mỗi lần NHTW mua, nó làm giá chứng khoán lên cơn sốt và lãi suất hạ rất nhanh. Ngược lại, mỗi lần NHTW bán ra, giá chứng khoán lại tụt dốc, lãi suất lại vọt lên. Giao dịch mua bán hẳn thường diễn ra dài hạn. 17 Giao dịch mua bán có kỳ hạn: Là việc thực hiện mua bán các giấy tờ có giá theo kỳ hạn. Khi đó NHTW phải ký hai hợp đồng: Hợp đồng mua và hợp đồng bán có kỳ hạn hoặc hợp đồng bán và hợp đồng mua có kỳ hạn. Nếu mua bán theo thoả thuận RPs (hoặc theo hợp đồng mua lại): NHTW ký một hợp đồng mua chứng khoán với người giao dịch và người giao dịch sẽ đồng ý mua lạ chứng khoán đó vào một ngày xác định trong tương lai. Đây là những hợp đồng mua bán có thời hạn rất ngắn. Do đó lượng tiền xuất ra hầu như không ảnh hưởng lớn đến lượng tiền cung ứng. Có thể nói, một cách gián tiếp hoạt động này làm cho chu chuyển hàng hoá trên thị trường tài chính tiền tệ trở nên linh hoạt và thuận lợi hơn. Nếu mua bán theo thoả thuận chuyển dịch tương đương hoặc mua bán lại dự trữ (còn gọi là theo hợp đồng mua lại đảo ngược): NHTW bán chứng khoán cho người giao dịch và người giao dịch đồng ý bán lại chứng khoán cho NHTW vào thời điểm xác định trong tương lai. Nói cách khác, đây là một hợp đồng vay tiền. Các ngân hàng trung gian hoặc công ty kinh doanh chứng khoán cho NHTW vay ngắn hạn chính dự trữ của họ tại tài khoản ở NHTW. Điều này sẽ tác động đến dự trữ của họ và do đó làm tăng, giảm khối lượng tín dụng cấp phát vào nền kinh tế nói chung và thị trường chứng khoán nói riêng. b/ Giao dịch hoán đổi ngoại tệ Trong nghiệp vụ này, khi tham gia giao dịch, NHTW đồng thời ký hai hợp đồng: - Ký một hợp đồng mua hoặc bán ngoại tệ với tỷ giá giao ngay. - Ký một hợp đồng bán hoặc mua ngoại tệ với tỷ giá có kỳ hạn. 18 Tỷ giá có kỳ hạn = Tỷ giá giao ngay + điểm Swap c/ Giao dịch hoán đổi các chứng khoán khi đến hạn Loại hình này chủ yếu áp dụng ở các nước phát triển, đặc biệt là Mỹ. Người nắm giữ các chứng khoán, khi đến hạn thì có thể thực hiện nghiệp vụ chuyển đổi chứng khoán cũ thành chứng khoán mới trên thị trường mở. Khi chuyển đổi, mệnh giá chứng khoán có thể lớn hơn, bằng hoặc nhỏ hơn chứng khoán mới. Nếu giá chứng khoán cũ nhỏ hơn chứng khoán mới thì tức là NHTW thực hiện tăng lượng tiền cung ứng. Ngược lại nếu giá chứng khoán cũ lớn hơn chứng khoán mới thì tức là NHTW muốn hấp thụ khả năng thanh toán. Ngoài các loại hình nghiệp vụ trên, NHTW còn có thể thực hiện một số nghiệp vụ khác như: Phát hành chứng chỉ nợ của NHTW hoặc huy động tiền gửi với lãi suất cố định. 3. Phương thức giao dịch trên thị trường mở a/ Giao dịch song phương: NHTW giao dịch trực tiếp với người mua bán thực hiện mua bán hẳn chứng từ có giá. b/ Giao dịch qua thị trường chứng khoán: Thông qua thị trường chứng khoán, qua các đại lý chứng khoán mà NHTW tiếp cận với người mua hoặc người bán để tiến hành mua hoặc bán. c/ Giao dịch qua đấu thầu: Có hai loại đấu thầu là đấu thầu khối lượng và đấu thầu lãi suất. 19 Đấu thầu khối lượng: Theo phương thức này, NHTW sẽ đưa ra khối lượng, lãi suất, loại giấy tờ có giá và thời hạn của nó. Người giao dịch sẽ thực hiện đặt thầu về khối lượng với mức lãi suất mà NHTW đã công bố. Trường hợp khối lượng đặt thầu nhỏ hơn hoặc bằng khối lượng mà NHTW can thiệp thì không cần phân bổ thầu. Ngược lại, nếu khối lượng đặt thầu lớn hơn tổng khối lượng mà NHTW can thiệp thì phải tiến hành phân bổ thầu. Tỉ lệ phân bổ thầu là tỉ lệ giữa tổng khối lượng mà NHTW can thiệp với tổng khối lượng đặt thầu của các ngân hàng tham gia. Sau đó tính khối lượng trúng thầu của từng ngân hàng thành viên bằng tích của tỷ lệ phân bổ thầu với số lượng đặt thầu của từng ngân hàng. Đấu thầu lãi suất: Theo phương thức này, các đơn vị đặt thầu đăng ký lãi suất đặt thầu và đi kèm là lượng tiền mua theo lãi suất đăng ký. NHTW sẽ quan tâm đến lãi suất đặt thầu và sẽ lấy từ lãi suất cao đến lãi suất thấp đến khi nào đạt được lượng tiền mà NHTW cần cung ứng vào lưu thông. Có hai phương thức đấu thầu lãi suất: đầu thầu lãi suất thống nhất (kiểu Hà Lan) là tất cả khối lượng trúng thầu tính thống nhất theo mức lãi suất trúng thầu và đấu thầu lãi suất riêng lẻ (kiểu Mỹ) là từng mức khối lượng trúng thầu sẽ tương ứng với mức lãi suất dự thầu. Nguyên tắc xét thầu là: Các đơn vị dự thầu được sắp xếp theo thứ tự lãi suất dự thầu giảm dần trong trường hợp NHTW mua chứng khoán (cung ứng tiền) và lãi suất dự thầu tăng dần trong trường hợp NHTW bán chứng khoán (hấp thụ khả năng thanh toán). 20 Lãi suất trúng thầu là lãi suất dự thầu thấp nhất nếu NHTW mua các giấy tờ có giá hoặc lãi suất dự thầu cao nhất nếu NHTW bán các giấy tờ có giá mà tại mức lãi suất đó, NHTW đạt được khối lượng tiền cần can thiệp. Trường hợp khối lượng đặt mua lớn hơn mức cần can thiệp thì phải tiến hành phân bổ thầu. Sau khi xác định được lượng trúng thầu của từng ngân hàng thì sẽ xác định giá mua và bán giữa NHTW và đối tác theo công thức: Trong đó: Gd là giá bán các chứng từ có giá Gt là giá trị của giấy tờ có giá khi đến hạn thanh toán. T là thời hạn còn lại của giấy tờ có giá L là lãi suất thống nhất hoặc lãi suất riêng lẻ (tính theo %/năm) Nếu thực hiện mua bán có kỳ hạn thì giá mua bán lại giữa NHTW với các tổ chức tín dụng được xác định theo công thức: 100365 1 x LxT GtGd   ) 100365 1( x LxTbGdxGv  21 Trong đó: Gv là giá mua lại Tb là thời hạn mua bán 4. Ưu nhược điểm của công cụ nghiệp vụ thị trường mở Công cụ nghiệp vụ thị trường mở có nhiều ưu điểm. Với các nước phát triển đã từng sử dụng các công cụ để điều chỉnh cơ cấu tiền tệ và tạo ra những biến động trong cung ứng tiền thì nghiệp vụ thị trường mở luôn là công cụ tuyệt vời nhất, có vai trò quyết định quan trọng nhất trong số các công cụ được sử dụng. Trước hết, nghiệp vụ thị trường mở tự nó có thể kiểm soát được toàn bộ khối lượng mà nó thực hiện. Trong khi đó, hành vi kiểm soát này không thể có được với các công cụ khác. Chẳng hạn công cụ dự trữ bắt buộc, tự nó không phản ánh được toàn bộ dự trữ thực của hệ thống ngân hàng và do đó, khó kiểm soát được lượng tiền cung ứng. Hay như với nghiệp vụ chiết khấu, NHTW có thể sử dụng lãi suất chiết khấu để điều tiết hoặc khuyến khích các NHTM vay vốn nhưng trên thực tế, nó không thể trực tiếp kiểm soát được khối lượng chiết khấu. Thứ hai: khi sử dụng công cụ nghiệp vụ thị trường mở, NHTW có thể chủ động can thiệp về khối lượng nhiều hay ít tuỳ ý, thời gian tuỳ thuộc vào thời gian mà NHTW muốn điều chỉnh lượng tiền cung ứng. NHTW có thể quyết định mua bán chủng loại giấy tờ có giá nào nhằm đạt được mục tiêu của chính sách tiền tệ. Đồng thời cũng có thể điều chỉnh cơ số tiền tệ tuỳ theo mức độ mong muốn thông qua việc mua bán một khối lượng giấy tờ có giá lớn hay nhỏ. 22 Thứ ba: công cụ nghiệp vụ thị trường mở có tính linh hoạt cao, bất kỳ lúc nào sự can thiệp của NHTW đều tác động đến lượng tiền Trung ương sau đó ảnh hưởng đến lãi suất. Với công cụ này, khi có một sai lầm xảy ra trong lúc tiến hành nghiệp vụ, NHTW có thể lập tức đảo ngược lại việc sử dụng công cụ đó. Nếu NHTW thấy việc cung ứng tiền tệ tăng quá nhanh do nó mua trên thị trường mở quá nhiều thì nó có thể sửa chữa ngay lập tức bằng cách tiến hành nghiệp vụ bán trên thị trường mở và ngược lại. Thứ tư: nghiệp vụ thị trường mở là một công cụ đầy quyền lực. Một khi, NHTW quyết định mua hoặc bán thì nó tìm mọi cách định giá và đặt ra các điều kiện để thu hút các NHTM tham gia tích cực đáp ứng được yêu cầu của NHTW. Ngoài ra, nghiệp vụ thị trường mở có thể được hoàn thành nhanh chóng, không gây nên những chậm trễ về mặt hành chính. Với những lợi thế hơn hẳn các công cụ khác nên sau khi ra đời, nghiệp vụ thị trường mở đã được áp dụng rộng rãi ở hầu hết các nước phát triển. Tuy nhiên, nghiệp vụ thị trường mở còn có một số hạn chế. Nhược điểm lớn nhất của nghiệp vụ này là để công cụ này phát huy hiệu quả thì quốc gia đó phải có một thị trường tài chính phát triển, hàng hoá của thị trường là các giấy tờ có giá ngắn hạn phải phong phú và đa dạng. Không những thế, NHTW còn phải có khả năng dự báo được vốn khả dụng của toàn hệ thống để can thiệp mua bán, có như vậy việc can thiệp mới có ý nghĩa lớn trong việc tác động vào lượng tiền cung ứng. Ngoài ra, khi NHTW mua bán làm tác động đến lượng tiền Trung ương, từ đó sẽ ảnh hưởng đến lãi suất trên thị trường tiền tệ liên ngân hàng. Vì vậy, để tránh ảnh hưởng này, NHTW phải có các giải pháp xử lý phù hợp. Điều này đòi 23 hỏi NHTW phải rất nhạy cảm và linh hoạt trong việc phối hợp các công cụ điều hành chính sách tiền tệ. 24 CHƯƠNG II: THỰC TRẠNG SỬ DỤNG CÔNG CỤ NGHIỆP VỤ THỊ TRƯỜNG MỞ TRONG ĐIỀU HÀNH CHÍNH SÁCH TIỀN TỆ Ở VIỆT NAM I-/ VÀI NÉT VỀ NGHIỆP VỤ THỊ TRƯỜNG MỞ TẠI VIỆT NAM 1. Khái niệm Nghiệp vụ thị trường mở (Open Market Operations, viết tắt là OMO) được NHTW các quốc gia sử dụng như một công cụ gián tiếp trong việc điều hành chính sách tiền tệ, thông qua việc làm thay đổi vốn khả dụng (hay nói cách khác là dự trữ) của hệ thống ngân hàng. Từ đó gián tiếp làm thay đổi lượng tiền cơ bản theo mục tiêu của chính sách tiền tệ. Nghiệp vụ thị trường mở đã ra đời từ những năm đầu của thế kỷ hai mươi ở Mỹ và một số nước Châu Âu. Ngày nay, nó được NHTW ở hầu hết các quốc gia trên thế giới sử dụng như một công cụ chủ yếu để điều hành chính sách tiền tệ. Ở Việt Nam, nghiệp vụ thị trường mở mới bắt đầu được vận hành vào ngày 12-7-2000. Đây là một bước chuyển khá quan trọng trong việc đổi mới quá trình điều hành chính sách tiền tệ của NHNN Việt Nam. Mặc dù mới được đưa vào hoạt động nhưng thực tế ngay trong Luật NHNN Việt Nam ra đời tháng 12/1997 đã có khái niệm về nghiệp vụ thị trường mở như sau: "Nghiệp vụ thị trường mở là nghiệp vụ mà NHNN thực hiện việc mua bán tín phiếu kho bạc, chứng chỉ 25 tiền gửi, tín phiếu NHNN và các loại giấy tờ có giá ngắn hạn khác trên thị trường tiền tệ nhằm thực hiện chính sách tiền tệ quốc gia". 2. Điều kiện về thị trường tài chính Thị trường tài chính của nước ta vẫn còn nhỏ bé về quy mô, đơn sơ về chủng loại hàng hoá và lạc hậu về cơ sở vật chất kỹ thuật. a/ Thị trường tín phiếu kho bạc Sau một thời gian chuẩn bị, tháng 6/1995, thị trường đấu thầu tín phiếu kho bạc chính thức được khai trương và đi vào hoạt động. Từ đó đến cuối tháng 9/2000, Ban đấu thầu liên bộ NHNN - Bộ Tài chính đã tổ chức 39 đợt đấu thầu tín phiếu kho bạc (thời hạn < 1 năm). Tổng khối lượng tín phiếu là 4156,1 tỷ đồng. Số lượng thành viên tham gia vào thị trường ngày càng phát triển. Tính đến nay, tổng số thành viên đã tăng lên gần 50 thành viên: trong đó có 5 NHTM quốc doanh, 20 NHTM cổ phần, 4 ngân hàng liên doanh, một số chi nhánh ngân hàng nước ngoài, công ty bảo hiểm, quỹ tín dụng Trung ương… Việc các loại hình tổ chức tín dụng, tổ chức tài chính tham gia vào thị trường đấu thầu tín phiếu kho bạc qua NHNN ngày một đông đảo chứng tỏ các nhà đầu tư và phát hành đã dần dần tìm được điểm cân bằng về lợi ích và thị trường này ngày càng trở nên hấp dẫn hơn. Tuy nhiên, việc phát hành tín phiếu kho bạc vẫn còn những hạn chế. Thị trường đấu thầu tín phiếu kho bạc qua NHNN đã được thành lập và hoạt động tương đối ổn định nhưng nội dung của nó còn nhiều vấn đề cần nghiên cứu, cải 26 tiến. Số thành viên tham gia vào thị trường đấu thầu vẫn chỉ là các NHTM quốc doanh và các công ty bảo hiểm Nhà nước quen thuộc. Các thành viên khác đã có đăng ký nhưng rất ít tham gia. Trong từng phiên đấu thầu còn quy định một loại kỳ hạn (364 ngày) và áp dụng cơ chế lãi suất trần. Cơ chế này, một mặt chưa được phát huy đầy đủ hiệu lực của pháp luật hiện hành (Luật NHNN Việt Nam cho phép tổ chức đấu thầu các loại tín phiếu và tín phiếu kho bạc), mặt khác chưa đáp ứng được nhu cầu huy động vốn của các công trình đầu tư bằng nguồn vốn của Ngân sách Nhà nước nhưng tạm thời Ngân sách Nhà nước chưa bố trí được. b/ Thị trường trái phiếu Chính phủ Năm 1991, trái phiếu Chính phủ ra đời để đáp ứng nhu cầu chi tiêu của Chính phủ (không thông qua kênh phát hành tiền của NHTW nữa). Đến 1994, khi trái phiếu kho bạc, tín phiếu kho bạc và trái phiếu công trình được phép phát hành rộng rãi thì thị trường trái phiếu Chính phủ mới tương đối được mở rộng. Trước năm 1995, trái phiếu Chính phủ phát hành trực tiếp đến công chúng tại các chi nhánh kho bạc nên khối lượng trái phiếu nhỏ: 17 tỷ đồng (trong cả giai đoạn 1991-1995). Từ tháng 6/1995, bắt đầu phát hành qua NHNN, lượng trái phiếu đã dồi dào hơn. Theo Quy chế phát hành trái phiếu Chính phủ được ban hành kèm theo NĐ 01/2000/NĐ - CP ngày 13-1-2000 của Chính phủ thì trái phiếu Chính phủ được ban hành qua các kênh như: đấu thầu qua NHNN; phát hành thông qua thị trường chứng khoán, bán lẻ qua hệ thống kho bạc Nhà nước, đại lý phát hành và bảo lãnh phát hành (đối với trái phiếu kho bạc và tín phiếu đầu tư). 27 Như vậy, trong nền kinh tế chuyển đổi theo cơ chế thị trường, trái phiếu Chính phủ đã mở ra một kênh huy động vốn mới trong nền kinh tế với số lượng huy động hàng năm khá lớn, thời gian phát hành tương đối liên tục, đối tượng huy động chủ yếu là nguồn vốn nhàn rỗi trong dân cư, đã góp phần tích cực vào việc giảm bớt sức ép của tiền mặt trong lưu thông, hạn chế những tác động tiêu cực của lạm phát. Trái phiếu Chính phủ ngày càng khẳng định được ưu thế của nó trong thị trường tài chính. Với hình thức đa dạng, phương thức phát hành phong phú và không ngừng được cải tiến, độ an toàn cao, phạm vi và đối tượng huy động rộng, cơ chế quản lý ngày càng hoàn thiện, nó đã đảm bảo được quyền lợi và thị hiếu của nhà đầu tư cũng như nhu cầu sử dụng vốn của Ngân sách Nhà nước, đồng thời có khả năng đáp ứng được các nhu cầu giao dịch, tín dụng trên thị trường chứng khoán. Tuy nhiên, bên cạnh những ưu điểm, việc phát hành trái phiếu Chính phủ còn bộc lộ một số hạn chế. Khối lượng trái phiếu Chính phủ phát hành hàng năm nhìn chung còn nhỏ bé (chỉ ở mức trên dưới 2,0%/GDP), chưa khai thác thoả đáng nguồn vốn nhàn rỗi còn khá tiềm tàng trong nền kinh tế. Thời hạn trái phiếu còn ngắn. Trái phiếu Chính phủ được nắm giữ chủ yếu bởi các NHTM quốc doanh và một số ít NHTM cổ phần chủ yếu là để giải quyết lượng vốn tồn đọng. Do đó, khả năng phát triển thị trường thứ cấp là rất yếu. Hiện nay, khối lượng trái phiếu Chính phủ đang còn giá trị lưu hành chỉ đạt khoảng 4000 tỷ đồng. c/ Thị trường liên Ngân hàng 28 Ở Việt Nam, thị trường nội tệ liên ngân hàng được thành lập từ năm 1993. Lúc đầu tổ chức các phiên giao dịch theo tuần và sau này thì thực hiện giao dịch theo ngày làm việc của các ngân hàng. Hàng hoá của thị trường chủ yếu là trái phiếu, tín phiếu kho bạc, tín phiếu ngân hàng được chuyển nhượng. Thị trường được tổ chức thành hai loại: thị trường liên ngân hàng do NHNN làm trung gian và thị trường tiền tệ mở rộng giữa ngân hàng với khách hàng do NHTM làm trung gian. Tuy đã có sự sôi động nhất định nhưng thị trường tiền tệ liên ngân hàng ở Việt Nam vẫn chưa thực sự phát triển, chỉ dừng ở mức giao dịch diễn ra đối với từng nhóm nhỏ trên cơ sở vay mượn thường xuyên và hiểu biết lẫn nhau. Các chi nhánh ngân hàng nước ngoài tương đối tích cực tham gia vào thị trường này (do hạn chế huy động VND). So với doanh số giao dịch trên thị trường mở thì doanh số giao dịch trên thị liên ngân hàng lớn hơn nhiều (có ngày cao điểm lên tới 1000 tỷ đồng). Khối lượng giao dịch trên thị trường liên ngân hàng của toàn hệ thống vào cuối năm 2000 đạt khoảng 12% lượng vốn huy động và gần gấp 3 lần lượng vốn vay từ NHNN. Bên cạnh đó, thị trường trái phiếu doanh nghiệp mới chỉ dừng lại ở phạm vi thị trường sơ cấp. Thị trường phát hành trái phiếu doanh nghiệp mới bắt đầu được hình thành từ khi NĐ số 120/CP ngày 17-9-1994 của Chính phủ được ban hành kèm theo quy chế tạm thời về phát hành trái phiếu, cổ phiếu doanh nghiệp Nhà nước. Đa số các loại trái phiếu doanh nghiệp đều được phát hành theo phương thức riêng lẻ với số lượng hạn chế, hoặc phát hành rộng rãi ra công 29 chúng nhưng không có công bố công tin. Các trái phiếu hầu hết có thời hạn ngắn (dài nhất là 5 năm, còn chủ yếu là 2 năm), do vậy chưa thể đáp ứng được các tiêu chuẩn kỹ thuật để được niêm yết trên trung tâm giao dịch chứng khoán, kể cả trái phiếu của các tổ chức tín dụng lớn phát hành. Đến nay mới chỉ có trái phiếu của ngân hàng Đầu tư và phát triển Việt Nam đã hội đủ các điều kiện theo quy định và được cấp phép niêm yết tại trung tâm giao dịch chứng khoán. Khối lượng trái phiếu giao dịch trên thị trường khá khiêm tốn. Hiện nay trên trung tâm giao dịch chứng khoán đã có 12 công ty niêm yết. Trong quý II/2002, dự kiến có khoảng 5 đến 7 công ty lớn niêm yết và đưa cổ phiếu vào giao dịch (tổng trị giá niêm yết từ 500 đến 700 tỷ đồng). Mặc dù số lượng hàng hoá đã tăng lên nhưng vẫn còn ít và nghèo nàn. Đặc biệt giá cả chứng khoán biến động mạnh mẽ không theo một quy luật nào làm cho một số nhà đầu tư cũng khá lo sợ khi quyết định đầu tư và thị trường chứng khoán. Trái phiếu Chính phủ giao dịch trên thị trường là rất ít. 3. Khuôn khổ pháp lý Trong năm 2000, hàng loạt các văn bản về các vấn đề liên quan đến nghiệp vụ thị trường mở đã được ban hành như: Quy chế nghiệp vụ thị trường mở, Quy trình nghiệp vụ thị trường mở, Quy định đăng ký giấy tờ có giá, Quy chế quản lý vốn khả dụng, Quy trình nghiệp vụ đấu thầu tín phiếu NHNN… Trong đó đáng chú ý nhất là Quy chế nghiệp vụ thị trường mở được NHNN Việt Nam ban hành theo quyết định số 85/2000/QĐ - NHNN 14 ngày 9-3-2000. Nội dung cơ bản của quy chế đã nêu lên được những quy định chung về ban điều hành 30 nghiệp vụ thị trường mở, thành viên tham gia thị trường, phương thức đấu thầu, quy trình đấu thầu của nghiệp vụ thị trường mở tại Việt Nam. Ngoài ra, ngay trong Luật NHNN Việt Nam ban hành tháng 12/1997, cũng đã đề cập đến việc sử dụng công cụ nghiệp vụ thị trường mở trong điều hành chính sách tiền tệ. 4. Về mặt kỹ thuật nghiệp vụ Theo quy định của NHNN thì các thành viên tham gia vào nghiệp vụ thị trường mở phải là các tổ chức tín dụng đảm bảo đầy đủ một số điều kiện: có tài khoản tiền gửi tại NHNN, có đầy đủ phương tiện cho hoạt động nghiệp vụ thị trường mở, đăng ký với NHNN để được hoạt động.. Hàng hoá trên thị trường phải đảm bảo các tiêu chuẩn: có thể giao dịch được, phải là các giấy tờ có giá ngắn hạn (< 12 tháng); phát hành bằng VND, được đăng ký tại NHNN (trước thời điểm hoạt động của phiên giao dịch). Nếu hình thức giao dịch là mua bán hẳn thì thời hạn còn lại của giấy tờ có giá phải < 90 ngày (đảm bảo chứng khoán đã được giao dịch trên thị trường thứ cấp, tránh tình trạng đầu tư trực tiếp cho các tổ chức khác). Đấu thầu bao gồm đấu thầu lãi suất và đấu thầu khối lượng. Hình thức đầu thầu của nghiệp vụ thị trường mở tại Việt Nam chỉ là đấu thầu chuẩn (chưa thực hiện đấu thầu nhanh hay giao dịch song phương). Giá mua bán giấy tờ có giá được xác định theo công thức chiết khấu giấy tờ có giá. Việc xác định lãi suất của NHNN trong nghiệp vụ thị trường mở thường căn cứ vào các mức lãi suất hiện hành là lãi suất tái cấp vốn của NHNN cho các 31 tổ chức tín dụng ( thường dưới hình thức là lãi suất phạt), lãi suất tái chiết khấu các giấy tờ có giá. Lãi suất của nghiệp vụ thị trường mở thường nằm trong khoảng 2 mức lãi suất này. Tuy nhiên, trong giai đoạn đầu để hỗ trợ hoạt động thị trường mở, mức lãi suất tái cấp vốn và tái chiết khấu được xác định ở mức tương đối cao hơn so với lãi suất trên thị trường mở. Nghiệp vụ thị trường mở được sử dụng để điều chỉnh lượng vốn khả dụng của hệ thống ngân hàng. Vì vậy, NHTW cần tính toán lượng vốn khả dụng cần điều chỉnh. Để thực hiện được nghiệp vụ thị trường mở, trước hết NHNN phải nắm được một số những thông tin liên quan đến lượng vốn khả dụng. Các yếu tố tác động đến nhu cầu vốn khả dụng của hệ thống ngân hàng: - Nhu cầu thanh toán, trả lãi tiền gửi, tiền vay, nhu cầu tiền mặt của khách hàng có tài khoản giao dịch… - Nhu cầu đáp ứng dự trữ bắt buộc. - Nhu cầu vay vốn (nội, ngoại tệ). Khả năng cung ứng vốn khả dụng: - Lượng ngoại tệ NHNN có thể bán cho các NHTM. - Lượng tái cấp vốn chó các tổ chức tín dụng. - Lượng vốn dùng để cấp tín dụng cho Chính phủ. Tiếp đó là việc xác định lượng vốn khả dụng biến động qua các kỳ thông qua bảng cân đối vốn của NHNN. Tài sản có ròng (NFA) Tiền mặt ngoài lưu thông (C) Tài sản có nội địa ròng (NDA) Dự trữ (R) 32 - Dự trữ bắt buộc - Dự trữ vượt mức Tài sản có khác (OA) Trên cân đối vốn rút gọn này, NHNN sẽ tính toán các thông số: - Sự tăng lên, giảm xuống của NFA, NDA, R, C của kỳ tính toán so với kỳ trước. - Yêu cầu dự trữ bắt buộc của hệ thống ngân hàng trong từng thời kỳ. Bước tiếp theo, NHNN sẽ đưa ra dự kiến của mình về lượng vốn khả dụng cần điều chỉnh dựa trên: - Lượng dự trữ của hệ thống kỳ tính toán. - Nhu cầu về vốn khả dụng của hệ thống . - Khả năng cung ứng của NHNN qua kênh tái cấp vốn? Qua kênh nghiệp vụ thị trường mở? - Sai số của lần điều chỉnh vốn khả dụng kỳ trước… Cuối cùng, NHNN sẽ xác định các phương thức thực hiện nghiệp vụ thị trường mở. II-/ TÌNH HÌNH HOẠT ĐỘNG THỜI GIAN QUA 1. Những kết quả bước đầu đã đạt được 33 Ở nước ta, nghiệp vụ thị trường mở bắt đầu được vận hành vào ngày 12-7- 2000. Đây là một bước chuyển khá quan trọng trong việc đổi mới quá trình điều hành chính sách tiền tệ của NHNN Việt Nam. Từ khi bắt đầu giao dịch đến 31-12-2000, cứ 10 ngày NHNN tiến hành một phiên giao dịch trên thị trường mở. Trong tháng 8/2000, do lượng vốn khả dụng của hệ thống ngân hàng là dư thừa nên NHNN bán ra một lượng tín phiếu là 550 tỷ đồng (khối lượng chào bán trong tháng được mua hết toàn bộ với mức lãi suất từ 4% đến 5,35%). Từ tháng 9 đến cuối tháng 12/2000, do có sự hạn chế của NHNN ở cửa sổ chiết khấu (có thể đây là hình thức hỗ trợ cho sự vận hành nghiệp vụ thị trường mở mới ra đời) và nhu cầu tín dụng VND tăng nhanh (vay ngoại tệ chịu rủi ro lớn vì tỷ giá chịu sức ép tăng cao) trong khi hoạt động tiền gửi tăng chậm (có sự chuyển đổi cơ cấu huy động giữa nội tệ và ngoại tệ do lãi suất huy động ngoại tệ tăng) dẫn đến khan hiếm VND trong hệ thống ngân hàng, NHNN đã mua vào (sử dụng giao dịch đảo chiều) giấy tờ có giá trong 14 phiên giao dịch liên tục với doanh số 1353,5 tỷ đồng. Từ 1-1-2001, NHNN thực hiện giao dịch định kỳ 7 ngày/lần. Từ đầu năm 2001 đến 15-2, lượng vốn khả dụng tiếp tục thiếu hụt do nhu cầu tiền mặt tăng (trong đó nguyên nhân đây là thời gian cuối năm âm lịch), NHNN tiếp tục mua vào giấy tờ có giá, chủ yếu là mua kỳ hạn do tính đến yếu tố lượng vốn khả dụng có thể tăng lên sau dịp Tết nguyên đán. Từ 21-2 đến 14-4, lượng vốn khả dụng có biểu hiện dư thừa. Để rút bớt phương tiện thanh toán khỏi hệ thống ngân hàng, NHNN thực hiện bán hẳn lượng giấy tờ có giá với giá với giá trị là 470 tỷ VND. 34 Từ 21-3 đến cuối tháng 4, do nhu cầu vốn khả dụng tăng, NHNN tổ chức các phiên giao dịch trên thị trường mở với mục tiêu cung ứng thêm phương tiện thanh toán cho hệ thống. Một vấn đặt ra là khi tham gia nghiệp vụ thị trường mở các tổ chức tín dụng được lợi ích gì? Đây là vấn đề cốt yếu mà các tổ chức tín dụng cần quan tâm đến. Trong hoạt động kinh doanh, để đảm bảo khả năng thanh toán thường xuyên của mình, các tổ chức tín dụng phải dự trữ một số tiền nhất định theo tỷ lệ với tổng nguồn vốn huy động để thực hiện dự trữ bắt buộc theo quy định của NHNN và bảo đảm khả năng thanh toán. Theo phương pháp truyền thống, ngoài dự trữ tiền mặt tại các tổ chức tín dụng thì còn gửi một phần vốn tiền gửi tại NHNN (gọi là dự trữ sơ cấp). Nếu xác định khối lượng dự trữ cần thiết không chuẩn xác sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động kinh doanh của các tổ chức tín dụng. Cụ thể là, nếu dự trữ quá cao sẽ lãng phí, chi phí đầu vào cao; nếu dự trữ quá thấp sẽ không bảo đảm an toàn trong hoạt động kinh doanh. Để năng động trong sử dụng vốn, ngoài dự trữ truyền thống, các tổ chức tín dụng cần thực hiện dự trữ các giấy tờ có giá có tính lỏng cao: tín phiếu kho bạc, tín phiếu NHNN… (gọi là dự trữ thứ cấp) nhằm tận dụng tối đa khả năng nguồn vốn của mình trong hoạt động kinh doanh. Việc dự trữ thứ cấp vừa mang lại một nguồn thu nhập cho các tổ chức tín dụng, đồng thời còn đảm bảo khả năng thanh toán cho họ. Trong điều kiện ở Việt Nam, thị trường thứ cấp, mua bán lại giấy tờ có giá chưa phát triển thì thị trường mở là nơi lý tưởng để các tổ chức tín dụng thực hiện việc mua bán, kinh doanh giấy tờ có giá với NHNN theo giá thị trường. 35 Tham gia nghiệp vụ thị trường mở, các tổ chức tín dụng đã đa dạng hoá được hoạt động kinh doanh mà vẫn đảm bảo khả năng thanh toán của mình. Qua hơn một năm triển khai thực hiện, nghiệp vụ thị trường mở ở nước ta dã vận hành một cách nhịp nhàng và đạt được những mục tiêu đã đề ra. NHNN bước đầu đã sử dụng thành công một công cụ mới để điều hành chính sách tiền tệ. Về cơ bản, các quy định hiện hành về hoạt động nghiệp vụ thị trường mở là phù hợp với tình hình thực tế hiện nay. Công tác điều hành, tổ chức thực hiện nghiệp vụ thị trường mở đã được thực hiện an toàn. Việc giao dịch thông qua nối mạng giữa trung tâm giao dịch của thị trường với các thành viên đã được thực hiện trôi chảy. Hiện nay đã có 21 tổ chức tín dụng tham gia vào thị trường gồm: 4 NHTM Nhà nước, 10 NHTM cổ phần, 1 ngân hàng liên doanh, 4 chi nhánh NH nước ngoài, 1 công ty tài chính và quỹ tín dụng nhân dân Trung ương. NHNN đã thực hiện 61 phiên đấu thầu nghiệp vụ thị trường mở (tháng 7/2000 đến tháng 12/2001) với doanh số giao dịch là 5536 tỷ đồng. Có 24 phiên thực hiện đấu thầu lãi suất, 37 phiên đấu thầu khối lượng. Trong đó, khối lượng giấy tờ có giá NHTW đã mua trị giá 4466 tỷ đồng, bán là 1070 tỷ đồng. Lãi suất hiện hành trên thị trường mở bán sát với lãi suất thị trường (lãi suất năm 2001 dao động trong khoảng 4,90% đến 5,30%/năm). Đặc biệt, với việc cung ứng hơn 5000 tỷ đồng thông qua thị trường mở đã góp phần thực hiện chủ trương kích cầu của Chính phủ. Với phương châm "đi tắt, đón đầu", mặc dù mới đi vào hoạt động được một năm nhưng NHNN đã mạnh dạn đưa vào áp dụng hình thức giao dịch tiên tiến ngay từ đầu như: Giao dịch thông qua hệ thống mạng vi tính trực tiếp giữa trung 36 tâm giao dịch thị trường và các thành viên; áp dụng hình thức mua bán có kỳ hạn; áp dụng cả hình thức đấu thầu khối lượng và đấu thầu lãi suất… Thời gian giao dịch và kỹ thuật nghiệp vụ thị trường mở cũng đã được cải tiến cho phù hợp. Trước đây, giao dịch 10 ngày/lần, từ năm 2001 đã chuyển sang giao dịch 7 ngày/lần tạo điều kiện cho các tổ chức tín dụng chủ động thường xuyên tiếp cận với thị trường khi có nhu cầu. Thời gian thanh toán và giao nhận các giấy tờ có giá ngắn hạn giữa tổ chức tín dụng và NHNN trước đây là 2 ngày, nay rút xuống còn 1 ngày. NHNN còn tổ chức các lớp tập huấn để nâng cao sự hiểu biết của các tổ chức tín dụng đối với nghiệp vụ mới mẻ này. Như vậy, có thể thấy, NHNN đã cố gắng thực hiện việc điều hành chính sách tiền tệ bằng công cụ gián tiếp. Nghiệp vụ thị trường mở đã được thực hiện tương đối linh hoạt đáp ứng được phần nào đó nhu cầu về vốn khả dụng cũng như giải quyết được một phần lượng vốn khả dụng dư thừa trong một số thời kỳ. Các công cụ và hình thức thực hiện cũng đã được áp dụng tương đối thành công. 2. Một số tồn tại và hạn chế. Tuy nghiệp vụ thị trường mở bước đầu đã đạt được những kết quả nhất định nhưng vẫn bộc lộ một số tồn tại và hạn chế. a/ Số lượng thành viên tham gia thị trường còn quá ít. Thực tế hoạt động thị trường mở chưa thật sôi động. Trong số 21 thành viên tham gia thị trường thì chủ yếu là 4 NHTM quốc doanh. Và trên thực tế, các NHTM quốc doanh cũng nắm giữ tới hơn 70% lượng tín phiếu kho bạc, tín 37 phiếu NHNN. Mặc dù số thành viên đăng ký tham gia là 21 nhưng ở mỗi phiên giao dịch chỉ có từ 1đến 5 thành viên tham gia. Các thành viên tham gia chủ yếu là các NHTM Nhà nước. Sự tham gia của các tổ chức tín dụng khác trên thị trường còn mờ nhạt. Vậy nguyên nhân nào dẫn đến tình trạng trên? Chúng ta biết rằng các chủ thể tham gia trên thị trường mở là rất phong phú. Ở các nước phát triển, đó là NHTW, các NHTM, các tổ chức tài chính phi ngân hàng, kho bạc Nhà nước, các doanh nghiệp tốt, các nhà môi giới và cả các hộ gia đình. Ở Việt Nam, do quy định của NHNN khá chặt chẽ nên thành viên tham gia thị trường mở đa số là các tổ chức tín dụng. Các tổ chức tài chính phi ngân hàng chỉ có duy nhất một công ty tài chính tham gia. Các doanh nghiệp và hộ gia đình không thể trực tiếp tham gia vào thị trường mở. Muốn giao dịch ở đây, họ phải gián tiếp thông qua các NHTM. Một lý do khác là hiện nay hệ thống ngân hàng Việt Nam đang trong giai đoạn cải cách, củng cố nên cũng ảnh hưởng đến khả năng tham gia vào thị trường. NHNN lại chưa phát huy tốt vai trò hướng dẫn thị trường nên việc tham gia thị trường của các tổ chức, cá nhân còn hạn chế. Một số định chế tài chính như công ty bảo hiểm, quỹ tương hỗ… chưa hội đủ điều kiện để tham gia giao dịch trên thị trường. Mặt khác, một trong các điều kiện tham gia nghiệp vụ thị trường mở là các thành viên phải có giấy tờ có giá để bán và chủ động được vốn khả dụng của mình. Nhưng các tổ chức tín dụng lại chưa đầu tư nhiều vào giấy tờ có giá ngắn hạn do nhiều nguyên nhân. Hơn nữa họ còn phải chịu sự thiếu bình đẳng trong 38 kinh doanh.Các NHTM quốc doanh được vay theo chỉ định nên có nhiều lợi thế trong giao dịch trên thị trường mở nhờ được vay với giá rẻ để mua giấy tờ có giá có lãi suất lợi hơn. Các NHTM cổ phần, ngân hàng liên doanh, quỹ tín dụng ít có ưu thế này. Điều này không kích cầu tín dụng và tạo ra sự phân biệt đáng kể trên thị trường. Chính những lý do trên đã tạo ra quang cảnh khá buồn tẻ ở mỗi phiên giao dịch. b/ Lượng hàng hoá giao dịch trên thị trường quá ít ỏi. Một tồn tại khác tạo ra sự đơn điệu của nghiệp vụ thị trường mở vừa qua là sự khan hiếm hàng hoá. Theo quy định hiện nay, chỉ những giấy tờ có giá như tín phiếu NHNN, tín phiếu kho bạc, chứng chỉ tiền gửi và các loại giấy tờ có giá ngắn hạn khác mới được giao dịch trên thị trường. Nhưng trên thực tế, hiện nay mới chỉ có tín phiếu NHNN và tín phiếu kho bạc là được giao dịch trên thị trường. Trong đó chỉ có khoảng 4000 tỷ đồng giá trị trái phiếu Chính phủ và 400 tỷ đồng giá trị tín phiếu NHNN. Và những giấy tờ có giá này cũng chỉ tập trung vào những tổ chức tín dụng có quy mô lớn, đã tham gia giao dịch trên thị trường sơ cấp. Như vậy có thể thấy, quy định của NHNN về các loại giấy tờ có giá được phép giao dịch thông qua thị trường mở ngay từ đầu đã làm giảm khả năng và phạm vi mua bán của các loại giấy tờ có giá khác hiện có ở Việt Nam như trái phiếu trung và dài hạn khi mà thời gian đáo hạn của chúng còn dưới một năm. Ở các nước phát triển, các loại chứng khoán được giao dịch trên thị trường mở hoàn toàn không bị giới hạn về thời hạn. Tức là ngay cả các loại giấy tờ có 39 giá trung và dài hạn cũng có thể được coi là hàng hoá của nghiệp vụ thị trường mở. Tuy nhiên, trong điều kiện cụ thể ở Việt Nam hiện nay, khi mà thị trường chứng khoán mới đi vào hoạt động, nghiệp vụ thị trường mở cũng chỉ đang ở giai đoạn khởi đầu và nền kinh tế còn tiềm ẩn nhiều khả năng rủi ro thì việc hạn chế sử dụng những chứng khoán có rủi ro cao hơn trong giao dịch trên thị trường mở là một việc làm đúng. c/ Chất lượng hàng hoá chưa cao nên sức hấp dẫn kém Không chỉ ít ỏi về khối lượng, chất lượng các giấy tờ có giá được giao dịch trên thị trường cũng là một vấn đề đáng suy nghĩ. Điều đầu tiên cần đề cập đến chính là lãi suất của các loại chứng khoán Chính phủ. Đối với các nhà đầu tư thì lãi suất của chứng khoán Chính phủ không có sức hấp dẫn. Lãi suất tín phiếu kho bạc đang thấp hơn lãi suất tiền gửi 12 tháng của các ngân hàng, không lẽ lại huy động tiền gửi với lãi suất 6,5%/năm để đi mua trái phiếu kho bạc lãi suất 5,5%/năm? Nó còn bị lệ thuộc vào chỉ đạo nên chưa phản ánh được lãi suất thị trường. Lãi suất của trái phiếu Chính phủ thì chỉ có 6,5% đến 6,6%/năm và lãi suất năm của tín phiếu kho bạc 5 năm tương đương với lãi suất tiết kiệm kỳ hạn 1 năm và thấp hơn nhiều so với 10%/năm là tỷ lệ cổ tức nhỏ nhất mà các doanh nghiệp đảm bảo trả cho các cổ phiếu mà họ phát hành. Mặc dù đó chỉ là lãi suất danh nghĩa, nếu tính toán quy đổi lãi suất thực có thể không đúng như vậy, nhưng người đầu tư chưa quen kỹ thuật tính toán để đầu tư có hiệu quả trên thị trường chứng khoán. Hơn nữa, một số người mua chứng khoán không phải vì mục tiêu hưởng lãi mà vì chênh lệch giá. 40 Bên cạnh đó, kỳ hạn của tín phiếu lại hạn chế, chỉ gồm một kỳ hạn duy nhất là 364 ngày. Mặt khác, mục đích mua trái phiếu Chính phủ của các tổ chức tín dụng chủ yếu để giải quyết tình trạng thừa vốn tạm thời. Nhưng khi cần vốn thì khả năng thanh toán lại rất kém vì việc bán trái phiếu Chính phủ trên thị trường thứ cấp không dễ dàng. Với những lý do trên thì sức hút ở đâu để cho các NHTM và các nhà đầu tư có thể thường xuyên dự trữ và giao dịch chứng khoán kho bạc trên thị trường mở. d/ Phương thức giao dịch chưa đa dạng và linh hoạt Hiện nay, ở nước ta, nghiệp vụ thị trường mở có thể áp dụng một trong 2 phương thức giao dịch: - Bán và cam kết mua lại (giao dịch có kỳ hạn) - Mua bán hẳn Tuy nhiên, thực tế các phiên giao dịch vừa qua chỉ áp dụng phương thức mua bán hẳn với tín phiếu NHNN, phương thức mua có kỳ hạn đối với tín phiếu kho bạc Nhà nước. Còn phương thức bán hẳn ít được thực hiện và đặc biệt phương thức bán có kỳ hạn chưa được thực thi. Phương thức đấu thầu thường là đấu thầu lãi suất. Nhưng trong các phiên đấu thầu lãi suất lại có tính cạnh tranh cao nên các NHTM và tổ chức tín dụng nhỏ không đủ điều kiện tham gia, tạo ra tình trạng chưa sôi động trên thị trường. Như vậy phương thức giao dịch có kỳ hạn là một phương thức linh hoạt và có thể kích thích khối lượng giao dịch trên thị trường nhưng lại chưa được sử 41 dụng đồng bộ. Đây là một tồn tại cần khắc phục kịp thời để góp phần làm cho thị trường mở trở nên sôi động hơn. Thực ra những tồn tại nêu trên đã được dự báo trước khi nghiệp vụ thị trường mở bắt đầu hoạt động vào giữa năm 2000, khi mà các cơ sở kinh tế - kỹ thuật của nó chưa chín muồi. Những tồn tại này là điều không thể tránh khỏi trong điều kiện nền kinh tế thị trường của chúng ta còn đang ở trình độ thấp, chưa ổn định, thị trường tài chính và thị trường tiền tệ chưa phát triển, môi trường kinh doanh của các tổ chức tín dụng còn chứa đựng nhiều rủi ro. Vì vậy, vấn đề đặt ra bây giờ là phải nhanh chóng có những biện pháp để giải quyết những tồn tại, vướng mắc trên nhằm làm cho công cụ nghiệp vụ thị trường mở phát huy được sức mạnh vốn có của nó. 42 CHƯƠNG III: NHỮNG GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT HUY HIỆU QUẢ CỦA CÔNG CỤ NGHIỆP VỤ THỊ TRƯỜNG MỞ TRONG THỜI GIAN TỚI Để nghiệp vụ thị trường mở trong tương lai thực sự sôi động, ổn định và trở thành một trong những công cụ chủ yếu để điều hành chính sách tiền tệ, NHNN cần phải nỗ lực tìm ra các biện pháp để phát huy tác dụng của công cụ này. Có thể đề ra một số giải pháp như sau: 1. Tăng thêm số lượng thành viên tham gia vào thị trường Ngoài các thành viên đã đăng ký, tiếp tục phát triển thêm những thành viên mới và tạo điều kiện cho họ có môi trường cạnh tranh bình đẳng với nhau. Để các tổ chức tín dụng ngoài quốc doanh tham gia nghiệp vụ thị trường mở một cách thực sự thì NHNN phải tạo cho họ một sân chơi bình đẳng. Tức là giảm cho vay theo chỉ định, phân biệt rõ ràng tín dụng chính sách và tín dụng thương mại, đặc biệt trong điều kiện hiện nay khi mà NHNN Việt Nam trực thuộc Chính phủ và hệ thống NHTM quốc doanh nắm giữ phần lớn thị phần trong các NHTM. NHNN cần từng bước cơ cấu lại các tổ chức tín dụng để họ có đủ khả năng cạnh tranh và thực hiện các nghiệp vụ ngân hàng trên thị trường tiền tệ hiện đại. 43 Cụ thể là cần tách bạch hoạt động chính sách ra khỏi NHTM và xây dựng NHTM theo cơ chế thị trường. Các NHTM sẽ mất ý nghĩa là NHTM khi vẫn phải đảm nhận vai trò hoạt động chính sách. Vì vậy, cần phải thành lập một ngân hàng chính sách với bộ máy gọn, hợp lý được Chính phủ xử lý về tài chính đảm nhận việc cung ứng, hỗ trợ cho cá nhân, hộ gia đình thuộc đối tượng chính sách hoặc các doanh nghiệp, công trình, mục tiêu của Chính phủ. Các NHTM khi không phải thực hiện vai trò trợ giúp ưu đãi nữa thì vì mục tiêu lợi nhuận sẽ phải tự tính toán đến mạng lưới chi nhánh, đội ngũ nhân viên và cơ sở hạ tầng. Về phía NHNN cũng cần cắt bỏ sự can thiệp quá sâu vào quyền của các NHTM. Đối với các NHTM cổ phần, nên sắp xếp lại theo hướng ít hơn nhưng lớn hơn, vững mạnh hơn, hoạt động an toàn hơn. Từ đó có thể tăng cường thêm các tổ chức tín dụng có đủ điều kiện tham gia vào thị trường mở. Ngoài ra, NHNN còn phải tuyên truyền thường xuyên sâu rộng cho các tổ chức tín dụng về nghiệp vụ thị trường mở. Các tổ chức tín dụng cần hiểu được rằng tham gia nghiệp vụ thị trường mở không chỉ đa dạng hoá được hoạt động kinh doanh (kênh huy động và luân chuyển vốn) mà còn đảm bảo được khả năng thanh toán của mình. 2. Mở rộng hàng hoá cho nghiệp vụ thị trường mở cả về số lượng và chất lượng 44 Trong các giấy tờ có giá ngắn hạn, cần đưa thêm các loại chứng khoán dài hạn, với thời kỳ mãn hạn còn lại dưới một năm, vào thị trường. Đây là một đòi hỏi khá bức xúc. Tuy không phải là nhiều, nhưng các loại trái phiếu hiện có có thể giao dịch được ở thị trường mở không phải là ít. Đó là các tín phiếu kho bạc thời hạn < 1 năm và trái phiếu kho bạc thời hạn 1 năm, nếu được giao dịch thì sẽ là một hàng hoá tốt cho thị trường mở. Ngoài ra, các loại trái phiếu ngân hàng, trái phiếu công ty đã phát hành như trái phiếu ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam, trái phiếu chính quyền địa phương nếu còn thời hạn < 1năm cũng nên được chấp nhận ở thị trường mở. Việc sử dụng tín phiếu NHNN chỉ là giải pháp trong thời kỳ đầu và không thể lạm dụng. Loại hàng hoá cần cho thị trường mở là thương phiếu thì tới nay chưa phổ biến nhưng thương phiếu sẽ hiện hữu khi ngân phiếu thanh toán chấm dứt phát hành và lưu thông. Việc phát hành tín phiếu kho bạc vẫn được tiến hành thường xuyên, vấn đề là tạo ra thị trường thứ cấp cho loại hàng hoá này. Nếu nghiệp vụ thị trường mở được phép sử dụng các trái phiếu kho bạc đã phát hành khi chúng còn thời gian đáo hạn ngắn thì luân chuyển vốn sẽ đa dạng hơn. NHNN có thể thực hiện linh hoạt về thời điểm và khối lượng giao dịch để tác động đến lượng tiền dự trữ của hệ thống ngân hàng và sau đó đến lãi suất của thị trường ngoại tệ. Lãi suất trên thị trường mở cần trở thành lãi suất tham chiếu cho các loại lãi suất khác. Để làm được như vậy việc bổ sung và đa dạng hóa các công cụ tài chính giao dịch trên thị trường là vô cùng cần thiết. 45 Một cách khác để tăng khối lượng giao dịch là tăng số lượng các phiên giao dịch trong tháng, từ 7 ngày một phiên rút xuống còn 5 ngày, 3 ngày, tương lai xa là 1 ngày. Dù khối lượng giao dịch còn ít nhưng việc tăng cường số lượng phiên giao dịch sẽ gây sự chú ý cho các thành viên và lôi cuốn họ tham gia. Không chỉ quan tâm đến khối lượng các giấy tờ có giá, để thị trường mở sôi động hơn thì hàng hoá trên thị trường phải có sức hấp dẫn hơn đối với các nhà đầu tư. Trước hết, các loại trái phiếu chính phủ, tín phiếu kho bạc, tín phiếu NHNN cần được phát hành với thời hạn đa dạng và phong phú hơn. Tiếp đó, các chủ thể phát hành các công cụ này cần quan tâm đến lãi suất của chúng để sao cho lãi suất của các loại chứng khoán giao dịch trên thị trường mở cũng tương đương với lãi suất của các công cụ tài chính khác như cổ phiếu, trái phiếu doanh nghiệp. Có như vậy mới có đủ khả năng thu hút các nhà đầu tư tham gia vào thị trường. 3. Đa dạng hoá các phương thức giao dịch Thực ra khi mà thị trường đã thực sự trở nên sôi động, giao dịch trên thị trường mở được tiến hành thường xuyên thì áp dụng phương thức giao dịch nào không phải là vấn đề đáng quan tâm mà nó phụ thuộc vào nhu cầu giao dịch của các đối tác tham gia thị trường. Tuy nhiên, với những điều kiện cụ thể ở nước ta hiện nay thì việc quan tâm đến phương thức giao dịch lại là cần thiết. Bởi lẽ các giao dịch trên thị trường còn quá nghèo nàn. 46 Phương thức giao dịch phù hợp nhất đối với nghiệp vụ thị trường mở là mua bán có kỳ hạn, mà NHTW là người chủ động quyết định mua bán với số lượng là bao nhiêu, thời gian nào, theo phương thức nào tùy thuộc theo yêu cầu của chính sách tiền tệ trong từng thời kỳ. Các hợp đồng mua lại thích hợp với điều kiện khó dự báo vốn khả dụng, có thể can thiệp linh hoạt việc cung ứng vốn khả dụng khi thời hạn hợp đồng chấm dứt. Hợp đồng mua lại (mua bán có kỳ hạn) đòi hỏi trình độ, kiến thức cao của cả NHNN và các tổ chức tín dụng. Việc thực hiện nghiệp vụ thị trường mở dưới hình thức mua bán hẳn sẽ làm tăng tỉ lệ cung ứng tiền NHTW qua quan hệ tín dụng, làm yếu khả năng điều tiết của NHTW, gây biến động lớn tới thị giá chứng khoán theo chiều hướng không tốt khi mà thị trường chứng khoán Việt Nam còn rất nhỏ bé và yếu ớt. Nếu như NHTW mua hẳn tín phiếu kho bạc, trái phiếu kho bạc thì lượng tiền trong lưu thông sẽ thay đổi, khả năng tiền tệ hoá, thâm hụt ngân sách sẽ xảy ra. Tuy nhiên, vẫn phải kết hợp phương thức giao dịch có kỳ hạn với phương thức mua bán hẳn. Vì mặc dù giao dịch có kỳ hạn giúp NHTW chủ động về thời gian nhưng mua bán hẳn lại có tác dụng hỗ trợ ở những thời điểm "tức thời" không thể chậm trễ, không thể chờ đến thời hạn. Về hình thức đấu thầu, theo quy chế nghiệp vụ thị trường mở, NHTW có thể thực hiện đấu thầu khối lượng hay đấu thầu lãi suất. Để khuyến khích các tổ chức tín dụng tham gia vào thị trường, trong giai đoạn đầu, NHNN cần kết hợp cả hai hình thức này. 47 4. Củng cố và thúc đẩy các mảng thị trường khác phát triển để làm cơ sở cho hoạt động thị trường mở Để nghiệp vụ thị trường mở thực sự phát huy tác dụng, trước mắt, NHNN cần phải hỗ trợ cho sự phát triển của thị trường liên ngân hàng và hoàn thiện hệ thống thanh toán liên ngân hàng (IBPS). Thị trường mở và nghiệp vụ thị trường mở chỉ thực sự hữu hiệu trên cơ sở thị trường liên ngân hàng phát triển. Thị trường liên ngân hàng là nơi xác định nhu cầu và khả năng vốn khả dụng của các NHTM, nơi mà NHTW nắm bắt được một cách nhanh nhạy nhu cầu vốn của nền kinh tế qua hoạt động của NHTM để quyết định sử dụng công cụ của chính sách tiền tệ thích hợp. Vì vậy, hoàn thiện thị trường liên ngân hàng cần phải được xem là cơ sở cho các hoạt động khác của NHNN trong bối cảnh các thị trường tài chính đã thiết lập và đi vào hoạt động. Về lâu dài, nghiệp vụ của cả hệ thống ngân hàng tài chính là phát triển thị trường trái phiếu Chính phủ, thị trường tiền tệ, các thị trường tài chính khác, trong đó có thị trường chứng khoán. Nghiệp vụ thị trường mở phải được sự hỗ trợ tích cực của thị trường chứng khoán. Sự phát triển của thị trường chứng khoán làm tăng tính "lỏng" của chứng khoán trên thị trường, khuyến khích đầu cơ chứng khoán của các chủ thể kinh tế. Tình trạng đầu cơ chứng khoán vừa làm thay đổi dự trữ chứng khoán của các chủ thể kinh tế vừa làm biến động vốn khả dụng của giới ngân hàng. Trong điều kiện biến động vốn khả dụng như vậy, các ngân hàng buộc phải tìm đến thị trường mở để duy trì thanh khoản và 48 nghiệp vụ thị trường mở sẽ sôi động hơn. Không những thế, còn phải hoàn thiện khuôn khổ pháp lý của các thị trường. 5. Hiện đại hoá công nghệ ngân hàng kết hợp với nâng cao trình độ nghiệp vụ của các cán bộ ngân hàng Theo quy chế nghiệp vụ thị trường mở ban hành theo quy định số 85/2000/QĐ - NHNN 14 ngày 9-3-2000, các thành viên tham gia nghiệp vụ thị trường mở phải có đầy đủ các phương tiện cần thiết như nối mạng máy tính với NHNN và các phương tiện hoạt động khác. Không chỉ trong nghiệp vụ thị trường mở, ngày nay, bất kỳ một ngân hàng nào dù quy mô nhỏ hay lớn đều cần có những phương tiện thông tin hiện đại để phục vụ cho hoạt động kinh doanh của mình. Ở Việt Nam, tuy tiện ích về dịch vụ ngân hàng đã được cải thiện đáng kể, nhưng khoảng cách về công nghệ và dịch vụ so với cộng đồng tài chính quốc tế cũng như khu vực còn khá xa. Nguyên nhân chủ yếu là ở hạ tầng cơ sở đất nước và điều kiện vốn hạn hẹp của các ngân hàng. Vì vậy, trong thời gian tới, các NHTM cần sắp xếp nguồn vốn để có điều kiện hiện đại hoá công nghệ và dịch vụ. Có thể phải tính tới cả nguồn vốn vay dài hạn từ nước ngoài, nếu khả năng vốn tự có không đảm bảo được nhu cầu. Ngoài ra các ngân hàng cũng cần mở rộng quan hệ hợp tác quốc tế để từng bước đưa các tiến bộ khoa học kỹ thuật hiện đại vào ứng dụng trong hoạt động ngân hàng. 49 Trong sự nghiệp hiện đại hoá ngân hàng, việc trang bị máy móc công nghệ là rất quan trọng. Nhưng yếu tố quyết định là con người. Nếu không có những cán bộ có kiến thức vững vàng, am hiểu cặn kẽ nội dung của từng văn bản pháp quy, quy trình nghiệp vụ thì hoạt động ngân hàng không thể diễn ra suôn xẻ. Mặt khác, để có thể tiếp cận công nghệ thông tin và kinh tế trí thức, các cán bộ ngân hàng cũng cần phải nắm vững tính năng, tác dụng của từng thiết bị máy móc chuyên dùng. Có như vậy mới có thể vận hành thao tác có hiệu quả. Chính vì vậy, việc đào tạo và nâng cao trình độ của đội ngũ cán bộ ngân hàng là một yêu cầu vô cùng cấp thiết hiện nay. Riêng với hoạt động nghiệp vụ thị trường mở, các cán bộ chuyên về lĩnh vực này cần được tập huấn về kỹ thuật nghiệp vụ và khả năng dự báo thị trường. Đặc biệt là đối với các nhà quản lý của NHNN. Ngoài các biện pháp đã nêu trên, để nâng cao hiệu quả tác động của nghiệp vụ thị trường mở đến chính sách tiền tệ, NHNN còn cần phải từng bước nâng cao chất lượng của việc thu thập và dự báo thông tin về vốn khả dụng của hệ thống các tổ chức tín dụng để làm cơ sở đưa ra các quyết định chính xác trên thị trường mở. Bên cạnh đó, NHNN cũng cần phải nghiên cứu để tìm ra giải pháp cụ thể để thu hút ngày càng nhiều hơn tiền mặt ngoài lưu thông, từng bước loại bỏ thói quen nắm giữ tiền mặt trong nhân dân mà chuyển sang nắm giữ các tài sản tài chính khác. Điều này sẽ góp phần làm phát triển tính "lỏng" cho các chứng khoán nói chung, đồng thời giúp gia tăng dung lượng thị trường từ đó tạo điều kiện cho công cụ nghiệp vụ thị trường mở phát huy tối đa hiệu quả của mình. 50 KẾT LUẬN óm lại, nghiệp vụ thị trường mở đã hoạt động trong việc thực hiện chính sách tiền tệ ở Việt Nam là một dấu hiệu đáng mừng. Nó đã tạo điều kiện cho các tổ chức tín dụng thành viên sử dụng linh hoạt các giấy tờ có giá ngắn hạn, góp phần nhất định đối với việc điều chỉnh vốn khả dụng cho các tổ chức tín dụng thành viên, đặc biệt khi thiếu hụt khả năng thanh toán. Dù vậy, để nghiệp vụ này thực sự có hiệu quả thì còn rất nhiều vấn đề to lớn đặt ra cũng như phải có thời gian kiểm nghiệm. Thử thách đối với nghiệp vụ mới mẻ này là rất nặng nề mà chỉ có quyết tâm đồng bộ kiên quyết của NHNN và các tổ chức tín dụng mới có thể giải quyết được. Mặt khác, có thể thấy sự năng động của nền kinh tế là động lực cơ bản cho thị trường mở hoạt động. Và hoạt động thị trường mở cũng có tác động ngược lại đối với nền kinh tế. Do đó, để có một nền kinh tế phát triển vững mạnh thì cần có sự kết hợp hài hoà giữa chính sách tiền tệ với các chính sách kinh tế vĩ mô khác. Đồng thời, trong việc điều hành chính sách tiền tệ cũng cần có sự phối hợp nhịp nhàng giữa các công cụ như dự trữ bắt buộc, chính sách tái cấp vốn, tỷ giá, nghiệp vụ thị trường mở… Đó chính là một nhiệm vụ hết sức quan trọng và khó khăn của các cơ quan quản lý vĩ mô, đặc biệt là NHNN Việt Nam trong thời gian tới. T 51 52 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Tài liệu giảng dạy môn Nghiệp vụ Ngân hàng Trung ương - Học viện Ngân hàng. 2. Giáo trình thị trường vốn - Học viện Ngân hàng. 3. Tiền tệ và thị trường tài chính - Lê Văn Tư. 4. Báo cáo thường niên của Ngân hàng Nhà nước năm 2000. 5. Tạp chí khoa học và đào tạo ngân hàng (Số 4,5,6/2001). 6. Tạp chí ngân hàng (Số 2,6,9,11/2001; 1+2/2002).