Vai trò của Tổ chức thương mại thế giới trong việc giải quyết các tranh chấp thương mại quốc tế

I/ Mở đầu. Trong bối cảnh toàn cầu hoá, kinh tế đang trở thành dòng chảy chủ đạo. Hiện nay, thương mại quốc tế ngày càng phát triển và trở thành một chủ đề quan trọng trong hầu hết các buổi nghị sự của các tổ chức quốc tế. Sự phát triển thương mại quốc tế đã kéo theo sự phát triển của nhiều yếu tố khác, một trong các nội dung đó là luật pháp và cơ chế giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế. Tranh chấp thương mại quốc tế là một hiện tượng song hành với sự gia tăng các luồng giao thương trên phạm vi toàn cầu, tranh chấp diễn ra khi một nước cho rằng một nước khác vi phạm thỏa thuận đã cam kết. Có thể hiểu tranh chấp thương mại quốc tế trước hết là sự bất đồng ý kiến, quan điểm của các bên về quyền và lợi ích mà trong đó yêu cầu hay đòi hỏi của một bên bị bên kia từ chối hay khiếu kiện lại, tuy nhiên điểm khác biệt với tranh chấp thông thường là đối tượng tranh chấp là các vấn đề phát sinh từ hoạt động thương mại quốc tế, từ các chính sách thương mại của quốc gia đi ngược lại với những cam kết quốc tế. Để giải quyết các tranh chấp, hiện nay ngày càng có nhiều công ước quốc tế, hiệp định song phương liên quan đến thương mại quốc tế ra đời, thậm chí còn có cả Tổ chức thương mại thế giới WTO được xây dựng để điều chỉnh quan hệ thương mại giữa các nước. Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) là tổ chức quốc tế duy nhất điều hành hệ thống thương mại toàn cầu bằng các luật lệ do các nước và lãnh thổ thành viên đàm phán và thỏa thuận, sau đó được quốc hội các nước phê chuẩn, nhằm bảo đảm các dòng thương mại ngày càng trôi chảy, dễ dự đoán, tự do và công bằng, góp phần xây dựng một thế giới thịnh vượng hơn, hòa bình hơn và có trách nhiệm hơn. Để thực hiện mục tiêu bao trùm đó, WTO có các chức năng: quản lý các hiệp định thương mại; làm diễn đàn cho các cuộc đàm phán thương mại; giải quyết tranh chấp thương mại; kiểm điểm chính sách thương mại của các quốc gia; trợ giúp các nước đang phát triển về chính sách thương mại; hợp tác với các tổ chức quốc tế khác. Trong bài viết này, em xin trình bày về vai trò của Tổ chức thương mại thế giới trong việc giải quyết các tranh chấp thương mại quốc tế. B/ Nội dung. Vai trò của Tổ chức thương mại thế giới trong việc giải quyết các tranh chấp thương mại quốc tế chính là: tạo thuận lợi cho hoạt động thương mại quốc tế và đảm bảo công bằng cho các bên liên quan; giảm nguy cơ tranh chấp thương mại leo thang thành xung đột chính trị hoặc quân sự; đảm bảo pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia. a/ Vai trò tạo thuận lợi cho hoạt động thương mại và đảm bảo công bằng cho các bên liên quan. Đến nay cơ quan giải quyết tranh chấp của WTO (DSB) thực sự trở thành một trong những định chế quyền lực trên thế giới - nhiều phán quyết của cơ quan này đã buộc các bên phải tuân thủ. Riêng đối với các nước đang phát triển, cơ chế giải quyết tranh chấp được áp dụng nguyên tắc đối xử đặc biệt. Điểm chính của cơ chế đặc biệt là các nước đang phát triển có quyền yêu cầu Tổng giám đốc WTO làm trung gian hoà giải, có quyền yêu cầu đại diện một nước đang phát triển trong nhóm chuyên gia xem xét vụ việc, thời gian xem xét có thể kéo dài hơn và có quyền yêu cầu Ban thư ký WTO trợ giúp pháp lý. Chính vì thế, trong những năm gần đây các nước đang phát triển đã sử dụng nhiều hơn cơ chế này. Điều đó có thể nhận thấy trong hơn 350 vụ tranh chấp đã được đưa ra giải quyết tại WTO, thì có đến 179 vụ kiện liên quan đến Mỹ (bị kiện 95 vụ), tiếp theo sau là khối EC liên quan đến 130 vụ (bị kiện 54 vụ). Các nước phát triển khởi kiện khoảng hơn 120 vụ. Như vậy là các nước lớn hay nhỏ đều có quyền được kiện và có thể bị kiện như nhau. Các phán quyết của DBS không vì thế mà mất đi tôn chỉ đảm bảo quyền lợi chính đáng cho các nước thành viên, tạo điều kiện cho các bên đàm phán đạt được thỏa thuận thích hợp theo thỏa thuận chung. Có thể dẫn ra một số vụ kiện điển hình làm minh chứng cho sự công minh trong phán xét của DSB. Như vụ Venezuela kiện Mỹ vào ngày 23/1/1995 về việc phân biệt đối xử đối với xăng dầu nhập khẩu từ Venezuela theo Luật Clean Air của Mỹ được sửa đổi năm 1990. Tiếp đó tháng 4/1995, Brazil cũng đệ đơn lên DSB kiện Mỹ về vấn đề này. Theo đó, Venezuela và Brazil cho rằng Mỹ áp dụng những quy định nghiêm ngặt về thành phần hóa học đối với xăng dầu nhập khẩu so với xăng dầu được tinh lọc trong nội địa, như thế là không công bằng vì xăng dầu của Mỹ cũng không đáp ứng được tiêu chuẩn này. Điều này vi phạm nguyên tắc đối xử quốc gia (NT) và không thể được xem là ngoại lệ theo quy định thông thường của WTO về sức khỏe và môi trường. Hội đồng giải quyết tranh chấp đồng ý với luận điểm của Venezuela và Brazil. Kết quả là Mỹ đã buộc phải đồng ý sửa đổi quy định này trong vòng 15 tháng, đến ngày 26/8/1997 thì Mỹ ban hành quy định mới. Một vụ kiện khác vào tháng 11/2000 liên quan đến quy định về chống bán phá giá giữa Ấn độ và Mỹ về mặt hàng thép nhập khẩu từ Ấn độ. Theo đó Ấn cho rằng mặt hàng lá thép của mình hợp tiêu chuẩn của Mỹ, nhưng đã bị áp dụng quy định về thuế chống bán phá giá và thuế nhập khẩu bổ sung do kết quả điều tra của Phòng thương mại Mỹ (DOC) là chưa phù hợp với quy định tại Điều 6, 10 của GATT 1994, điều 1,2,3,5,6,12,15,18 và Phụ lục số 2 của Thỏa thuận về chống bán phá giá , điều 18 của Thỏa thuận WTO. Sau khi xem xét hội đồng giải quyết tranh chấp yêu cầu Mỹ phải đưa ra những tiêu chuẩn tuân thủ theo những nghĩa vụ quy định tại Thỏa thuận chống bán phá giá. Kết quả là các bên đã đạt được thỏa thuận bổ sung tuân thủ các phán quyết của hội đồng, cũng như cam kết của các bên. Ngược lại, cũng có khá nhiều vụ kiện mà nước bị kiện là nước đang phát triển. Các vụ kiện mang mã số WT/DS54, WT/DS55 and WT/DS64 là ví dụ. Trong đó Indonesia bị EC, Nhật và Mỹ kiện lên BSD về việc Indonesia đã áp dụng quy định miễn giảm thuế quan và thuế tiêu thụ đặc biệt đối với việc nhập khẩu xe có động cơ nội địa hóa và linh kiện. Phía khởi kiện cho rằng Indonesia vi phạm nghĩa vụ theo quy định tại Điều I, III của GATT 1994, Điều 2 của Thỏa thuận về TRIMs, điều 3 thỏa thuận SCM. Nhật cho rằng Indonesia vi phạm Điều I.1,III.2, III.4 và điều X.3a của GATT 1994, Điều 2, 5.4 thỏa thuận TRIMs. Theo Mỹ, Indonesia cũng vi phạm điều I,II của GATT 1994, Điều 2 Thỏa thuận TRIMs, Điều 3,6,28 Thỏa thuận SCM và Điều 3,20,65 của thỏa thuận TRIPs. Hội đồng giải quyết tranh chấp đã xác định rằng Indonesia vi phạm Điều I,II.2 của GATT 1994, Điều 2 Thỏa thuận TRIMs, Điều 5c Thỏa thuận SCM nhưng không vi phạm Điều 28.2 Thỏa thuận SCM, nhưng phía khởi kiện đã không chứng minh được Indonesia vi phạm Điều 3 và 65.5 của thỏa thuận TRIPs. Indonesia chấp thuận tuân thủ những khuyến nghị của DBS trên cơ sở đó ngày 24/6/1999 Indonesia đã ban hành chính sách mới về ngành Ôtô. Thực tế cho thấy, giữa các nước đang phát triển, hay các nước phát triển nếu có tranh chấp thương mại cũng dùng cơ chế này để giải quyết. Chẳng hạn như vụ Achentina kiện Chi lê về quy định tự vệ áp dụng đối với sản phẩm sữa ngày 25/10/2006. Hay như vụ EC kiện Mỹ và Canada về việc quy kết nghĩa vụ của EC đối với thực phẩm biến đổi gen. Như vậy việc giải quyết tranh chấp của WTO là nơi bảo vệ những quyền lợi chính đáng, phù hợp với những quy định cuả hiệp định và thoả thuận trong WTO cho tất cả các nước thành viên khi xảy ra những tranh chấp thương mại ở nhiều góc độ như thuế quan, chất lượng hàng hóa, phân biệt đối xử, phá giá, tự vệ, trademark. Ta có thể thấy chức năng giải quyết tranh chấp của tổ chức thương mại thế giới trong thương mại quốc tế có vai trò tạo thuận lợi cho hoạt động thương mại và đảm bảo công bằng cho các bên liên quan. Được bình đẳng trong giải quyết tranh chấp WTO là cơ hội để Việt nam hoàn thiện cơ chế, chính sách thương mại của mình, tăng cường uy tín về chất lượng, giá cả hàng hóa-dịch vụ, mặt khác hỗ trợ Việt nam trong bảo vệ quyền lợi thương mại chính đáng trên thương trường quốc tế. c/ Vai trò làm giảm nguy cơ tranh chấp thương mại leo thang thành xung đột chính trị hoặc quân sự. Lịch sử đã cho ta những thí dụ về các tranh chấp thương mại đã trở thành các cuộc chiến tranh. Một thí dụ cụ thể là cuộc chiến tranh thương mại (trade war) vào năm 1930 khi các nước cạnh tranh nhau tăng hàng rào quan thuế (trade barrier) để bảo vệ hàng hóa trong nước và trả đũa các nước khác. Việc này làm gây khủng hoảng kinh tế (trade depression) và phát sinh ra đệ nhị thế chiến. Tranh chấp xuất hiện khi một nước thành viên áp dụng một biện pháp, chính sách thương mại mà một hoặc một số thành viên khác coi là vi phạm các quyền của họ được quy định trong các hiệp định WTO. Khi một thành viên đưa tranh chấp ra kiện tại WTO, Hội đồng chung của WTO với vai trò là cơ quan giải quyết tranh chấp (DSB) sẽ bổ nhiệm một đoàn thẩm phán có quyền độc lập xem xét vụ kiện và đưa ra phán quyết dựa trên các hiệp định WTO và cam kết của từng nước thành viên. Các quy định - hiệp định của WTO về quy trình giải quyết tranh chấp thương mại và về việc kiểm điểm chính sách là kết quả của các cuộc đàm phán giữa các thành viên, xác định các quyền và nghĩa vụ của các thành viên theo nguyên tắc không phân biệt đối xử. Hiệp định có điều khoản riêng đối với các nước đang phát triển hoặc kém phát triển (chiếm ba phần tư số thành viên WTO) như cho phép các nước này có khoảng thời gian dài hơn để thực hiện các hiệp định và cam kết, các biện pháp trợ giúp xây dựng chính sách thương mại, kỹ thuật đàm phán, đào tạo chuyên gia... Nguyên tắc giải quyết tranh chấp của WTO là giải pháp công bằng, nhanh chóng, hiệu quả và các bên đều chấp nhận được. WTO khuyến khích các bên tranh chấp tự tham khảo ý kiến và dàn xếp với nhau trước khi bắt đầu và kể cả trong quá trình xét xử. Việc xét xử được tiến hành theo một lộ trình rõ ràng, gồm nhiều giai đoạn với thời gian cụ thể: từ khi DSB thụ lý vụ kiện đến khi ra phán quyết ban đầu là 12 tháng; phúc thẩm (nếu các bên kháng cáo) ba tháng. WTO quy định các phán quyết tự động có hiệu lực trừ khi bị tất cả các nước bác bỏ, do vậy không thành viên nào có thể cản trở việc thực hiện phán quyết. Khi WTO đã phán quyết một nước thành viên vi phạm quy định của tổ chức, nước đó sẽ phải nhanh chóng sửa sai, nếu tiếp tục vi phạm, nước đó sẽ phải bồi thường hoặc chịu phạt. Trên nguyên tắc, các biện pháp trừng phạt được áp đặt đối với cùng nhóm thương mại phát sinh tranh chấp, thí dụ EU kiện Mỹ áp dụng thuế chống bán phá giá đối với thép của EU, EU có thể áp dụng các biện pháp trừng phạt tương tự đối với thép của Mỹ. Nếu biện pháp trừng phạt thương mại cùng nhóm không thực hiện được hoặc không hiệu quả, có thể áp đặt trừng phạt đối với nhóm khác của cùng một hiệp định, thí dụ EU có thể tăng thuế nhập khẩu đối với một số nông sản của Mỹ có giá trị bằng số thiệt hại do việc Mỹ áp dụng thuế chống bán phá giá đối với thép của EU. Như vậy, quy trình giải quyết tranh chấp thương mại của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) là một trong những điều kiện thiết yếu bảo đảm hiệu lực của các quy định chung. Quá đó, WTO thể hiện rõ vai trò của mình đối với sự ổn định của nền kinh tế toàn cầu, giảm nguy cơ tranh chấp thương mại leo thang thành xung đột chính trị hoặc quân sự. d/ Vai trò đảm bảo pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia. Các quy luật của mậu dịch quốc tế WTO giúp giải phóng thương mại, giúp cho các nhà kinh doanh biết rõ điều kiện thương mại và giúp cho các chính phủ tuân theo các quy luật. Các quy tắc của WTO sẽ làm giảm sự tham nhũng. Các quy tắc mậu dịch quốc tế giúp cho các chính phủ không thi hành các chính sách kém khôn ngoan. Sự bảo hộ nói chung là một chính sách kém khôn ngoan, nó làm thiệt hại cho nền kinh tế nội địa và nền kinh tế quốc tế. Các hàng rào thuế gây nên nhiều thiệt hại vì nó tạo ra các cơ hội cho tham nhũng và các hình thức chính phủ xấu. Vì vậy, giải quyết tranh chấp quốc tế góp phần làm nghiêm minh trong pháp luật quốc gia. III/ Kết luận. Chức năng giải quyết các tranh chấp thương mại quốc tế của tổ chức thương mại thế giới có vai trò quan trọng. Qua chức năng này, hoạt động thương mại quốc tế được thuận lợi, đảm bảo công bằng cho các bên liên quan; giảm nguy cơ tranh chấp thương mại leo thang thành xung đột chính trị hoặc quân sự; đảm bảo pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia… Sự kiện Việt Nam gia nhập tổ chức thương mại thế giới là một sự kiện quan trọng vì khi gia nhập tổ chức thương mại thế giới nền kinh tế Việt Nam có cơ hội phát triển mạnh. TÀI LIỆU THAM KHẢO - Khóa luận tốt nghiệp/ Phạm Thị Hồn Nghĩa. Hướng dẫn : PGS.TS Nguyễn Trung Tín. Đề tài: “Tự do hoá thương mại trong khuôn khổ tổ chức tương mại thế giới (WTO)”