Đề tài Tác động của việc xây dựng Khu bảo tồn Thiên nhiên Mường Nhé đến sinh kế của cộng đồng

eae), họ Cà phê (Rubiaceae), họ Lan (Orchidaceae), họ Đậu (Fabaceae),… Đặc biệt, trong KBTTN Mường Nhé có hơn 200 ha rừng Pơmu có đường kính từ 1,5 – 1,8 m tập trung quanh khu vực Pu Huổi Luông. Ngoài ra, KBT còn có những loài cây cho gỗ như: trầm hương, giổi thơm, giổi găng, chò chỉ, lát hoa... Bảng 2. Thành phần TVR KBTTN Mường Nhé TT Ngành Số họ Số chi Số loài 1 Thông đất (Lycopodiophyta) 1 1 1 2 Mộc tặc (Equisetophyta) 1 1 1 3 Dương xỉ (Polypodiophyta) 21 31 53 4 Hạt trần (Pinophyta) 4 6 7 5 Hạt kín (Magnoliophyta) 129 461 678 Cộng 156 500 740 Nguồn: Báo cáo dự án quy hoạch chi tiết KBTTN Mường Nhé, 2008 Trong số này, có tới 29 loài có tên trong sách Đỏ của Việt Nam và Thế giới, như Kim tuyến (Anoectochilus setaceus), Thất diệp Trung Quốc (Paris chinensis), Trầm (Aquilaria crassna), Ba gạc Ấn Độ (Pottsia laxiflora), ... Những loài này được ưu tiên bảo tồn và phát triển. 3.1.3.2. Tài nguyên động vật KBTTN Mường Nhé đã thống kê 133 loài trong số đó có 39 loài thuộc Nghị định 32/06 và 45 loài trong sách Đỏ Việt Nam năm 2003. Hiện tại các loài dưới đây được xem như là những đối tượng bảo tồn quan trọng ở KBTTN Mường Nhé: Gấu chó (Ursus malayanus), Gấu ngựa (Ursus thibetanus), Vượn bạc má (Nomacus leucogenys), Voọc xám (Trachypethicus phayrii), Công (Pavo muticus), Niệc cổ hung (Aceros nipalensis), ... (Bảng 3). Bảng 3. Số lượng loài ĐVR KBTTN Mường Nhé TT Lớp Số bộ Số họ Số loài 1 Thú 8 24 59 2 Chim 16 53 185 3 Bò sát 2 15 36 4 Lưỡng thê 1 3 11 Cộng 27 95 291 Nguồn: Báo cáo dự án quy hoạch chi tiết KBTTN Mường Nhé, 2008 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội 3.1.2.1. Kinh tế a/ Sản xuất nông nghiệp Trồng trọt Diện tích đất sản xuất nông nghiệp các xã thuộc vùng đệm KBTTN Mường Nhé chiếm 2,69% tổng diện tích tự nhiên. Trong đó đất trồng lúa (lúa nước và lúa nương) chiếm 62,75% tổng quỹ đất nông nghiệp, còn lại là các diện tích đất trồng ngô, sắn... và diện tích đất vườn tạp. Tập quán canh tác lạc hậu, cộng với điều kiện địa hình tương đối phức tạp, việc đầu tư về giống vốn kỹ thuật còn nhiều hạn chế, nên việc sử dụng đất sản xuất nông nghiệp chưa mang lại hiệu quả cao, năng suất cây trồng đạt thấp. Bình quân thu nhập từ lúa thấp, chỉ 170kg thóc/người/năm. Ngoài ra, thu nhập từ ngô, khoai, sắn... trung bình chỉ 60kg/người/năm (Bảng 4). Bảng 4. Diện tích đất trồng cây nông nghiệp (Đơn vị tính: ha) s TT Xã Diện tích Tự nhiên Lúa Ngô Khoai Sắn Cây ăn quả 1 Sín Thầu 34.020 294,60 74,80 - 40 3,00 2 Chung Chải 39.069 385,00 260,00 - 50 3,10 3 Mường Nhé 28.019 440,30 182,00 5 85 9,40 4 Mường Toong 23.194 604,50 285,50 8 74 10,10 5 Nậm kè 22.333 687,70 134,50 28 200 5,50 6 Quảng Lâm 23.327 453,50 140,00 4 94 5,50 Tổng cộng 169.962 2.865,60 1.076,80 45 543 36,60 Nguồn: Phòng Thống kê huyện Mường Nhé, 2008 Trong khu vực vẫn còn tình trạng sử dụng đất theo cổ truyền không có các biện pháp cải tạo làm giàu và duy trì độ phì cho đất, chưa áp dụng biện pháp chống xói mòn để bảo vệ đất đai dẫn đến tình trạng đất chỉ canh tác được 2 - 3 năm, năng suất giảm phải bỏ hoang. Diện tích đất nương rẫy, đất thoái hóa trên toàn khu vực chiếm tỷ lệ cao. Việc phát triển kinh tế vườn và xây dựng mô hình nông lâm kết hợp, kinh tế trang trại của địa phương còn nhiều hạn chế. Một số ít các hộ đã tạo dựng mô hình vườn cây, vườn quả song vẫn còn manh mún, chưa tạo ra những mô hình chuẩn về nông lâm kết hợp, chưa tạo ra giá trị hàng hóa có giá trị cao (Bảng 5). Bảng 5. Sản lượng cây lương thực có hạt (Đơn vị tính: tấn) TT Xã 2005 2006 2007 2008 1 Sín Thầu 926 922 959 731 2 Chung Chải 577 670 715 956 3 Mường Nhé 990 1.125 1.215 977 4 Mường Toong 2.818 1.114 1.350 1.306 5 Nậm Kè  - 1.025 1.056 1.068 6 Quảng Lâm  - 839 1.106 790 Tổng cộng 5.311 5.695 6.401 5.828 Nguồn: Phòng Thống kê huyện Mường Nhé, 2008 Chăn nuôi Trong khu vực có số lượng gia súc 20.081con, bao gồm 422 ngựa, 794 dê, 6.964 trâu, 3.625 bò, 8.276 lợn và 26.211 gia cầm. Phần lớn các loài gia súc gia cầm được chăn thả tự do. Việc phòng chống dịch bệnh hàng năm chưa được chú trọng, chăn nuôi chủ yếu ở quy mô hộ gia đình, chưa phát triển theo hình thức trang trại. Do vậy, sản lượng đạt thấp dẫn tới thu nhập từ chăn nuôi không cao (Bảng 6). Bảng 6. Số lượng gia súc, gia cầm Đơn vị tính: con TT Các xã Gia súc Gia cầm Ngựa Dê Trâu Bò Lợn Tổng 1 Sín Thầu 12 55 1.158 1.046 625 2.896 1.420 2 Chung Chải 11 94 493 287 398 1.283 1.456 3 Mường Nhé 140 120 1.396 780 1.185 3.621 5.582 4 Mường Toong 123 203 1.238 760 2.438 4.762 8.071 5 Nậm kè 46 270 1.324 472 2.475 4.587 4.720 6 Quảng Lâm 90 52 1.355 280 1.155 2.932 4.962 Tổng cộng 422 794 6.964 3.625 8.276 20.081 6.211 Nguồn: Phòng Thống kê huyện Mường Nhé, 2008 b/ Lâm nghiệp Khai thác lâm sản Do phần lớn dân cư ở khu vực thuộc thành phần dân tộc ít người, có tập quán và thói quen sống dựa vào tài nguyên rừng nên nhu cầu khai thác và sử dụng tài nguyên rừng rất lớn. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, do việc thực thi pháp luật về rừng được thực hiện tốt nên việc khai thác lâm sản cũng giảm đi rất nhiều. Hiện nay, cộng đồng dân cư tại đây chủ yếu chỉ khai thác củi, tre nứa và một phần gỗ (chủ yếu để phục vụ nhu cầu sử dụng tại chỗ). Sản lượng khai thác gỗ và một số loại lâm sản khác được thể hiện ở bảng 7. Bảng 7. Sản lượng khai thác một số loại lâm sản TT Xã Gỗ(m3) Củi(ste) Tre(nghìn cây) Nứa(nghìn cây) 1 Sín Thầu 140,0 6.885 150 120 2 Chung Chải 400,0 9.845 210 165 3 Mường Nhé 525,0 18.675 450 320 4 Mường Toong 290,0 15.170 370 280 5 Nậm kè 370,0 16.500 410 280 6 Quảng Lâm 257,0 13.420 380 300 Tổng cộng 1.982,0 80.495 1.970 1.465 Nguồn: Phòng Thống kê huyện Mường Nhé, 2008 Giao đất giao rừng Công tác giao đất khoán rừng mới chỉ được thực hiện trong mấy năm gần đây. Trước đây là Hạt kiểm lâm huyện phối hợp với UBND huyện và phòng địa chính, nay có thêm BQL KBTTN Mường Nhé đã thực hiện giao đất giao rừng cho từng xã tuy nhiên tốc độ triển khai còn chậm diện tích đã giao khoán là 7.150 ha cho 520 hộ gia đình (chiếm 9,8% rừng và đất trống đồi trọc). Phần diện tích được giao chủ yếu quanh vùng phân bố dân cư còn lại những nơi cao, xa do lực lượng kiểm lâm quản lý. Tại xã Chung Chải, BQL KBTTN Mường Nhé đã giao cho 20 hộ và nhóm hộ 4.542,2ha diện tích rừng khoanh nuôi và 4.070,8ha diện tích rừng bảo vệ. c/ Các ngành kinh tế khác Nền kinh tế của cả khu vực còn mang tính tự cung tự cấp là chủ yếu, cộng với điều kiện vùng cao xa xôi, tiềm năng về khoáng sản không có. Do vậy các ngành kinh tế khác của địa phương khó có điều kiện phát triển. Hiện tại chỉ có một số hộ đồng bào người Kinh kinh doanh buôn bán tạp hoá và ăn uống ở trung tâm huyện và các xã. 3.1.2.2. Xã hội KBTTN Mường Nhé bao gồm 6 xã thuộc vùng đệm với hầu hết là các dân tộc và tộc người thiểu số như Mông, Hà Nhì, Sila, Xạ Phang… Tỷ lệ người dân tộc Mông chiếm tới 58,7%, tiếp đó tới người Hà Nhì (18,01%), người Thái (11, 65%)…(Bảng 8). Bảng 8. Thành phần dân tộc trong khu vực TT Dân tộc, Tộc người Số lượng (người) Tỷ lệ (%) 1 Mông 11.259 58,70 2 Hà Nhì 3.455 18,01 3 Thái 2.235 11,65 4 Dao 611 3,19 5 Kinh 538 2,80 6 Xạ Phang 488 2,54 7 Khác 595 3,10 Tổng cộng 19.181 100 Nguồn: Báo cáo dự án quy hoạch chi tiết KBTTN Mường Nhé, 2008 Với tổng diện tích tự nhiên là 169.962ha, 6 xã này có dân số 25.667 người nhưng phân phố không đồng đều, chủ yếu tập trung tại xã Mường Nhé và xã Nậm Kè. Đây là hai xã nằm ở gần trung tâm huyện Mường Nhé, giao thông thuận tiện (Bảng 9). Tổng số lao động trong vùng là 9.651 lao động chiếm 37,6% dân số, trong đó lao động nông nghiệp là chủ yếu chiếm 84,3%; lao động thuộc các ngành nghề khác bao gồm cán bộ chủ chốt xã, huyện, cán bộ y tế, giáo dục. Bảng 9. Diện tích, dân số và mật độ TT Xã Diên tích xã(ha) Dân số (người) Mật đô(người/km2) 1 Sín Thầu 34.020 1.842 5 2 Chung Chải 39.069 4.286 11 3 Mường Nhé 28.019 6.205 22 4 Mường Toong 23.194 4.622 20 5 Nậm kè 22.333 5.228 23 6 Quảng Lâm 23.327 4.359 19  Tổng cộng 169.962 25.667 Nguồn: Phòng Thống kê huyện Mường Nhé, 2008 Xã Chung Chải nằm ở vùng đệm KBTTN Mường Nhé có diện tích 39.060ha và có 55,3km đường ranh giới với KBT. Cả xã có 05 bản với tổng số dân trong xã là 3.411 khẩu, mật độ 11,01người/km2. Theo số liệu điều tra của phòng thống kê huyện Mường Nhé, dân số trong xã đã tăng gần 1,8 lần so với năm 2005 và tăng 5,9 lần so với năm 1991. Sự thay đổi dân số của xã Chung Chải được thể hiện ở bảng 10 dưới đây. Bảng 10. Tình hình dân số xã Chung Chải qua các năm TT Nội dung 1991 2000 2005 2006 2007 2008 1 Dân số (người) 578 1377 1.905 1.849 2.163 3.411 2 Mật độ (người/km2) 1,48 3,53 6,15 5,97 6,98 11,01 Nguồn: Phòng Thống kê huyện Mường Nhé, 2008 Giáo dục: Hệ thống giáo dục đã đến tận thôn, bản. Đã có đến 7 trường tiểu học với 14 điểm trường. Trẻ em đến tuổi được khuyến khích đến trường và được trợ cấp. Hầu hết các trường tiểu học chưa được xây dựng kiên cố, nhiều trường, điểm trường trong tình trạng nghèo nàn ( tranh, nứa). Xã có 1 trường cấp 2. Tỷ lệ đến trường càng lên cao càng giảm. Cấp 1 có khoảng 90% trẻ em đến trường, lên cấp 2 chỉ còn khoảng 20%. Y tế: Là vùng sâu xa, giao thông đi lại rất khó khăn nên khả năng tiếp cận đối với các dịch vụ y tế của người dân rất hạn chế. Trong những năm gần đây xã đã hình thành được hệ thống y tế thôn bản. Bên cạnh đó có các chương trình y tế của Quân đội thuộc Bệnh viện 108 thực hiện. Người dân ngày được chăm sóc tốt hơn, và được trợ cấp miễn phí. Cơ sở hạ tầng: Hệ thống thông tin đã phủ tận đến trung tâm các xã; hệ thống điện chưa được triển khai; đã xây dựng kiên cố trường cấp 2 và trạm y tế xã. Hệ thống giao thông rất khó khăn, 1 tuyến chính đi nối đến trung tâm huyện. Các tuyến đến bản đi lại rất khó khăn. Văn hóa bản địa: Lễ hội văn hóa cúng lúa mới, Tết của cộng đồng người Hà Nhì và Người Thái, Mông khá khác biệt so với người Kinh. Họ không tổ chức theo lịch mà theo lịch mùa vụ riêng. Các tập tục văn hóa như cưới, hỏi, ma chay cũng rất đặc sắc. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển chung của xã hội, quá trình giao lưu với các nền văn hóa khác đã khiến cho nhiều nét văn hóa đó bị mai một và mất đi bản sắc riêng. 3.2. Tác động của xây dựng KBTTN Mường Nhé đến khai thác tài nguyên và sản xuất 3.2.1. Tác động đến khai thác tài nguyên và sản xuất của cộng đồng Trước khi thành lập KBTTNH Mương Nhé tỉnh Điện Biên năm 2004, sinh kế người dân xã Chung Chải phần lớn phụ thuộc vào làm nương rẫy, săn bắt động vật rừng, khai thác lâm sản. Từ sau năm 2008, do có các chính sách của Nhà nước, người dân đã dần thay thế các thói quen sống phụ thuộc vào tài nguyên rừng và tự nhiên. Họ đã chủ động được nguồn lương thực từ việc canh tác lúa nước, trồng rau, chăn nuôi trâu, bò, lợn, gà…Sự phụ thuộc vào tài nguyên rừng đã giảm rõ rệt. Người dân không còn vào rừng tự nhiên săn bắn động vật, trừ việc đánh bắt cá, khai thác các loại lâm sản phụ ở ngoài diện tích của KBT. Cũng từ năm 2008 đến nay, từ việc nhận khoán khoanh nuôi tái sinh và bảo vệ rừng tự nhiên mà thu nhập của các hộ gia đình trong xã đã tăng lên, đời sống ổn định hơn và người dân có ý thức bảo vệ rừng tốt hơn (Bảng 11). Bảng 11. Mức độ phụ thuộc vào sản xuất và khai thác tài nguyên trước và sau thành lập KBTTN Mường Nhé Thời gian Mức độ Trước 2008 Sau 2008 Lý do Trồng trọt Do chuyển một số diện tích vào KBT nên hạn chế lúa nương; Nhà nước ban hành qui định cấm trồng cây thuốc phiện tăng cường sản xuất cây lương thực Nhiều Lúa nương Lúa nước Vừa Lúa nước Lúa nương Trung bình Sắn, ngô, cây thuốc phiện Sắn, ngô Ít Rau các loại Rau các loại Chăn nuôi Theo tập quán chăn nuôi phục vụ cho sức kéo nên không có sự thay đổi Nhiều Trâu, bò Trâu, bò Vừa Lợn Lợn Trung bình Gia cầm (Gà, Vịt) Gia cầm (Gà, Vịt) Ít Dê, Cá, Ngựa Dê, Cá, Ngựa Khai thác tài nguyên Động vật Nhiều Cá Cá Cá là thực phẩm được sử dụng nhiều, tài nguyên khá phong phù và không có sự ràng buộc về mặt pháp luật Trữ lượng các loài động vật thấp, một số loài không xuất hiện như voi, hổ, bò tót, trâu rừng; - Các loài động vật bị cấm khai thác Vừa Lợn rừng, Nai, Hoẵng, Gà rừng, Ong Lợn, Ong Trung bình Rắn, Sơn dương, Khỉ, Chim rừng, Tắc kè Rắn, Sơn dương, Tắc kè Ít Voi, Rùa, Hổ, Gấu, Trâu rừng, Bò tót Khỉ, Nai, Hoẵng Thực vật Nhiều Củi, gỗ, Tre nứa Củi, Tre nứa - Cấm khai thác gỗ trong khu bảo vệ; Hạn chế khai thác các loại LSNG; Củi là chất đốt hàng ngày, khai thác ở vùng rừng không bảo vệ; Được phép khai thác một lượng gỗ nhất định để làm nhà. Vừa Rau, Măng, Song mây Rau, Măng, Song mây, Sa nhân, Đót, Lau Trung bình Cây đót, Sa nhân, Lau Cây thuốc Ít Cây thuốc Gỗ (Nguồn: Tổng hợp kết quả phỏng vấn, tháng 12/2009) Ghi chú: - Nhiều: Chiếm tỷ trọng từ 40– 90% hoặc tần suất cao (hàng ngày) - Vừa: Chiếm tỷ trọng 15 – 40% hoặc tần suất trung bình (hàng tuần) - Trung bình: Chiếm tỷ trọng 5 – 15% hoặc tần suất trung bình (hàng tháng) - Ít: Chiếm tỷ trọng <5 %, hoặc tần suất trung bình (hàng quí) Từ bảng trên, ta thấy: từ năm 2008 trở về trước, cộng đồng địa phương có đời sống phụ thuộc rất nhiều vào tài nguyên rừng. Họ vào rừng kiếm thức ăn từ việc săn bắt thú rừng, bắt cá, lấy măng, rau rừng… Các ngôi nhà được xây dựng hầu hết bằng gỗ và tre nứa. Do cộng đồng sống rải rác, các nguồn năng lượng khác không được khai thác do trình độ hạn chế nên củi là nguồn nhiên liệu được sử dụng nhiều nhất và phổ biến nhất. Đời sống ở đây chủ yếu là tự cấp và tự túc. Đến năm 2008, khi BQL KBTTN Mường Nhé được thành lập và thực sự đi vào hoạt động thì các hoạt động này đã bị hạn chế rất nhiều. Người dân không được phép vào rừng thuộc phạm vi KBT để khai thác gỗ, củi cũng như săn bắt động vật. Cùng với đó, cộng đồng địa phương đã nhận được sự trợ giúp từ các nguồn khác nhau của chính phủ nên sự phụ thuộc vào tài nguyên rừng cũng giảm. Hiện tại, người dân chỉ khai thác gỗ củi và một số loại lâm sản phụ khác trong khu vực rừng nằm ngoài KBTTN Mường Nhé. 3.2.2 Tác động đến sử dụng đất Đất đai là tư liệu sản xuất quan trọng đối với hầu hết các cộng đồng, đặc biệt đối với các vùng mà sản xuất nông nghiệp thì nguồn thu, nguồn lương thực, thực phẩm chủ yếu nhờ vào tài nguyên đất. Việc sử dụng tài nguyên đất tùy thuộc vào trình độ sản xuất. Trong bối cảnh KBTTN Mường Nhé, tại xã Chung Chải, việc qui hoạch sử dụng đất được triển khai từ 2001. Tuy nhiên, đến nay do hình thành KBT và liên quan đến cơ chế mới trong quản lý sử dụng đất nên việc giao đất giao rừng chưa được qui hoạch lại. Nghiên cứu diễn biến sử dụng đất qua các năm để xác định được qũy đất của mỗi loại, và những hạn chế về đất đai khi KBTTN Mường Nhé được thành lập (Bảng 12). Bảng 12. Tình hình sử dụng tài nguyên đất (Đơn vị tính: ha) Năm Loại cây trồng 2005 2006 2007 2008 Lúa nước 75,0 80,0 86,0  115,0 Lúa nương 95,0 152,0 194,0 270,0 Ngô 150,0 138,0 106,0 260,0 Sắn 70,0 62,0 47,6 50,0 Khoai lang 27,0 25,0 27,0 - Lạc 5,0 6,5 8,0 4,0 Đậu tương 17,0 20,0 30,0 2,0 Vừng 2,0 - 1,0 6,0 Cây ăn quả 1,1 1,1 1,7 3,1 Tổng cộng 442,1 484,6 501,3 710,1 Nguồn: Tổng hợp từ niên giám thống kê huyện Mường Nhé, 2008 - Lúa nước: Người dân sử dụng các giống lúa địa phương, chúng thích ứng với điều kiện khí hậu, đất đai trong khu vực. Hiện nay, diện tích canh tác lúa nước đang có xu hướng tăng lên do chính sách hỗ trợ, khuyến khích khai hoang đất canh tác lúa nước. - Lúa nương và ngô, sắn: Vẫn được canh tác theo kinh nghiệm của dân bản. Trước đây, người dân chủ yếu chặt và đốt rừng để canh tác lúa nương và trồng ngô, sắn. Nhưng trong những năm gần đây, do Nhà nước cấm chặt phá rừng nên diện tích canh tác nương rẫy không tăng. Việc sử dụng giống địa phương vẫn được ưu tiên với lý do tương tự việc áp dụng giống lúa nước. Vì thế, nhiều hộ gia đình ở đây vẫn thiếu ăn và hàng năm, Nhà nước vẫn phải hỗ trợ lương thực. Theo kết quả điều tra 30 hộ ở bản Nậm Pắc và Đoàn Kết đã cho thấy: năm 2005, có 73,33 % trả lời diện tích tăng so với hiện nay, 16,67 hộ diện tích không đổi, 10% số hộ diện tích giảm. Trong giai đoạn 2004 – 2008, 13,33 % có diện tích tăng, 86,67% diện tích giảm. (Bảng 13). Bảng 13. Kết quả phỏng vấn diễn biến diện tích nương rẫy và đồng cỏ chăn nuôi Thời gian Diện tích Tăng (%) Không đổi (%) Giảm (%) Trước 2004 73,33 16,67 10,00 2004 – 2008 13,33 0,0 86,67 2008 – nay 0% 100 % Nguồn: Tổng hợp kết quả phỏng vấn, tháng 12/2009 Như vậy, tính từ thời điểm KBTTN Mường Nhé được thành lập thì đa số người dân đều cho rằng diện tích canh tác nương rẫy của họ không đổi. Tập tục đốt nương làm rẫy đã bị hạn chế do không được phép mở rộng diện tích nương rẫy. Thực trạng này sẽ tác động nghiêm trọng tới nguồn lương thực của người dân trong xã. Theo báo cáo của KBTTN Mường Nhé, đến thời điểm tháng 11/2009, xã Chung Chải có 02 điểm chăn thả gia súc tập trung tại khu vực đầu nguồn suối Nậm Ma và Thác Rồng nằm trong diện tích của KBT. Theo kiến nghị của Ban quản lý KBT, cần nghiêm cấm hoạt động chăn thả gia súc trong KBT. Nếu đề xuất này được phê duyệt và thực hiện, người dân sẽ không còn bãi chăn thả gia súc mà phải làm lán trại tập trung và nuôi nhốt gia súc. 3.2.3. Tác động đến thu nhập 3.2.3.1. Sinh kế của cộng đồng từ KBTTN Mường Nhé Từ khi thành lập BQL KBTTN Mường Nhé, năm 2008, cộng đồng xã Chung Chải đã được hưởng lợi trực tiếp từ việc nhận khoanh nuôi tái sinh và khoán bảo vệ rừng với BQL KBT. Đây là một nguồn thu nhập lớn đối với mỗi hộ gia đình trong xã. Trung bình mỗi hộ gia đình nhận được 4.636.000đ/năm (năm 2008). Đến năm 2009, thu nhập này tăng lên gấp đôi theo quyết định số1274/QĐ-UBND tỉnh Điện Biên ngày 27/7/2009 về việc phê duyệt thiết kế dự toán đầu tư hỗ trợ khoanh nuôi tái sinh bảo vệ rừng tự nhiên chuyển tiếp cho Ban quản lý KBTTN Mường Nhé (Bảng 14). Bảng 14. Thu nhập từ nhận khoán rừng của xã Chung Chải Bản Nội dung Diện tích (ha) Thu nhập 2008 (VND/hộ gđ/năm) 2009 (VND/hộ gđ/năm) Đoàn Kết Khoanh nuôi tái sinh 22,73 2.273.000 4.546.000 Khoán bảo vệ rừng 23,63 2.363.000 4.726.000 Cộng 46,36 4.636.000 9.272.000 Nậm Păc Khoanh nuôi tái sinh 6,66 6.660.000 1.332.000 Khoán bảo vệ rừng 10,59 1.059.000 2.118.000 Cộng 17,25 7.719.000 3.450.000 Nguồn: Ban quản lý KBTTN Mường Nhé, 2009 Ngoài lợi ích trực tiếp là tăng thu nhập, cộng đồng xã Chung Chải còn được hưởng lợi gián tiếp từ hoạt động bảo vệ rừng và khoanh nuôi tái sinh. Theo kết quả phỏng vấn các hộ gia đình trong xã, trong những năm gần đây người dân không phải chịu những thiên tai như hạn hán, lũ lụt,…; nguồn nước tại địa phương vẫn được đảm bảo cung cấp đầy đủ cho sinh hoạt cũng như canh tác lúa nước. Từ năm 2005 đến 2008, diện tích canh tác lúa nước tăng 1,53 lần (Niên giám thống kê Mường Nhé, 2008). Điều này chứng tỏ nguồn nước trong khu vực khá dồi dào. Đây cũng là minh chứng cho việc bảo vệ tốt rừng đầu nguồn của địa phương. 3.2.3.2. Tỷ trọng thu nhập từ khai thác tài nguyên và sản xuất qua các giai đoạn Thực hiện điều tra 30 hộ ở bản Đoàn Kết và Nậm Pắc về thu nhập từ các nguồn tài nguyên và sản xuất nông lâm nghiệp, qua đó tổng hợp số liệu chúng tôi có được tỷ trọng qua các năm theo các giai đoạn, như bảng 15 và được thể hiện ở các hình 1, 2,3 như sau: Bảng 15. Tỷ trọng thu nhập từ khai thác tài nguyên và sản xuất qua các giai đoạn TT Loài Tỷ trọng (%) Phân công lao động Trước 2004 2004 - 2008 2008 – Nay Nữ Nam 1 Khai thác động vật rừng 11,7 4,3 1,6 x 3 Cá suối 5,4 3,6 2,2 X x 4 Gỗ 12,3 4,7 3,4 x 5 Củi 5,6 4,4 4,8 xx x 6 Lâm sản ngoài gỗ 8,4 5,2 5,0 xx x 7 Sản xuất Nông nghiệp 56,6 67,2 71,3 X x 8 Sản xuất lâm nghiệp 0,0 10,6 12,7 x x Nguồn: Tổng hợp kết quả phỏng vấn, tháng 12/2009 Hình 1. Tỷ trọng thu nhập xã Chung Chải trước năm 2004 Hình 2. Tỷ trọng thu nhập xã Chung Chải từ 2004 - 2008 Hình 3. Tỷ trọng thu nhập xã Chung Chải từ năm 2008 đến nay Qua bảng trên cho thấy tỷ trọng thu nhập dựa vào các nguồn tài nguyên giảm theo thời gian. Trước năm 2004, nguồn thu từ khai thác động vật rừng là 11,7 % đến năm 2009 chỉ 1,6%. Tương tự gỗ cũng có chiều hướng giảm mạnh. Trong khi đó nhu cầu về củi giảm không đáng kể năm trước năm 2004 là 5,6%, giai đoạn 2004 – 2008 là 4,4%, đến nay có nhu cầu tăng. Đối với các loài LSNG có xu hướng giảm nhưng không đáng kể, nhu cầu LSNG là hàng ngày đối với cộng đồng ở đây: đan lát, làm nhà, cây thuốc, làm các vật dụng trong gia đình. Tỷ trọng sản xuất nông nghiệp chiếm khá cao trong thu nhập của người dân. Trước năm 2004, chỉ có 56,6%; giai đoạn 2004- 2008, 67,2%; năm 2009 chiếm 71,3%. Đối với sản xuất lâm nghiệp trước năm 2004 là 0%, đến năm 2009 chiếm 12,7% trong thu nhập, chủ yếu là công giao khoán khoanh nuôi tái sinh và bảo vệ rừng theo Chương trình 661. 3.3 Kết quả thảo luận Điện Biên có địa hình khá phức tạp, là khu vực có tài nguyên rừng phong phú và đa dạng. KBTTN Mường Nhé là rừng đầu nguồn của sông Đà có chức năng dự trữ và điều tiết nước. Ở đây có nhiều dân tộc sinh sống và tập quán phụ thuộc vào tài nguyên rừng rất lớn. KBTTN Mường Nhé có ý nghĩa quan trọng cả về mặt sinh thái, phòng hộ, văn hóa. Các hoạt động kiếm sống của người dân đã gây nên những tác động không nhỏ tới KBTTN Mường Nhé. Bảng 16. Phân tích công cụ PNPR Trước năm 2008 Sau 2008 Phân tích/ Đề xuất Lý do Quyết định 194/CT ngày 09 tháng 08 năm 1986 Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (nay là Thủ tướng Chính phủ) v/v thành lập KBTTN Mường Nhé với tổng diện tích quy hoạch là 182.000 ha, nằm trên địa phận tỉnh Lai Châu Quyết định số 593/QĐUB ngày 23 tháng 5 năm 2008 của Ủy ban nhân tỉnh Điện Biên v/v phê duyệt dự án thành lập KBTTN Mường Nhé với diện tích 45,581ha Nên trình Chính phủ cho phép thành lập VQG; tăng cường qui mô và năng lực KBTTN để duy trì và bảo tồn đa dạng sinh học, và tài nguyên của khu vực - Phù hợp với định kế hoạch đa dạng sinh học của Việt Nam và xu thế của toàn cầu; - Bảo tồn được đa dạng sinh học đặc biệt là các loài quí, hiếm; - Là rừng đầu nguồn và rừng phòng hộ có ý nghĩa đối với vùng Tây Bắc Trong những năm gần đây, diện tích KBTTN Mường Nhé đang dần bị thu hẹp. Theo quyết định số 194/CT ngày 09/8/1986 của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng thì KBT này có diện tích là 182.000ha. Đến nay, diện tích của KBT chỉ còn là 45.581ha theo Quyết định số 593/QĐUB ngày 23 tháng 5 năm 2008 của Ủy Ban nhân tỉnh điện biên. Nguyên nhân lớn nhất là tình trạng di dân tự do là do thiếu đất sản xuất. Hàng ngàn người dân di cư tự do từ các vùng khác nhau đã và đang tới Mường Nhé. Cuộc sống của họ chủ yếu dựa vào khai thác tài nguyên thiên nhiên của KBT. Họ kiếm sống bằng cách săn bắt động vật, khai thác lâm sản trái phép và làm nương rẫy. Họ khai phá hàng ngàn ha đất rừng để có đất làm nương rẫy, điều đó làm cho rừng càng ngày càng cạn kiệt. Những năm gần đây, các dự án mở đường giao thông, công trình thủy lợi, hỗ trợ khai hsoang,... cũng là những tác nhân góp phần gia tăng sự xâm hại nhiều diện tích rừng. 3.3.1. Nguyên nhân và hậu quả dẫn đến sự phụ thuộc của cộng đồng vào tài nguyên KBTTN Mường Nhé Xã Chung Chải có diện tích 39.069ha, với 55,3km trên tổng số 119,64km đường ranh giới với KBTTN Mường Nhé của các xã vùng đệm. Cộng đồng dân cư của xã chủ yếu là người dân tộc Hà Nhì và người Mông, một số ít là người Kinh. Người dân tộc Mông và người Kinh là những người di cư từ nơi khác tới. Người dân tộc Hà Nhì là người bản địa, đã sinh sống tại đây từ nhiều năm. Họ sống phụ thuộc vào tài nguyên, sản xuất lúa, ngô, sắn, chăn nuôi trâu, bò, lợn, cá, gia cầm và một phần trợ cấp từ các chương trình Nhà nước. Tỷ lệ nghèo đói của toàn xã chiếm 82%. Sự nghèo đói là hậu quả của trình độ sản xuất lạc hậu và thực trạng thu nhập của địa phương đồng thời là nguyên nhân dẫn đến khai thác tài nguyên, phá rừng của cộng đồng các dân tộc trong điểm nghiên cứu (Sơ đồ 1) Sơ đồ 1. Sơ đồ phân tích nguyên nhân và hậu quả Thiếu sức kéo HỦY HOẠI THIÊN NHIÊN Khai thác trái phép ĐVR Phá rừng canh tác Khai thác gỗ củi quá mức ĐÓI NGHÈO Thu nhập thấp Trình độ sản xuất lạc hậu Thiếu vốn Thiếu đất Thiếu lao động Hủ tục lạc hậu Tệ nạn xã hội Hủ tục lạc hậu K/n và K/T thấp Dân trí thấp Nguồn: Kết quả thảo luận, tháng 01/2010 Việc phân tích nguyên nhân và hậu quả được tiến hành có sự tham gia của người dân ở 02 bản Nậm Pắc và Đoàn Kết, chính quyền xã Chung Chải, cán bộ KBTTN Mường Nhé và Nông trường 2 đoàn 379 để xác định được vấn đề quan hệ giữa bản tồn và sinh kế, đặc biệt là nguyên nhân nào là của KBTTN tác động đến sinh kế của người dân. Một trong những nguyên nhân đó là một số hộ diện tích đất đai giảm do chuyên từ KBTTN ra bản Đoàn Kết và Nậm Pắc. Tuy nhiên số hộ này không lớn và chính quyền đang thực hiện cấp đất để sản xuất. 3.3.2. Mối quan hệ cộng đồng và các cơ quan tổ chức Kết quả thảo luận PRA của nhóm nghiên cứu tại xã Chung Chải đã đưa ra được sơ đồ mối quan hệ giữa cộng đồng và các cơ quan, tổ chức tại địa phương (Sơ đồ 2 và bảng 17). Sơ đồ 2. SƠ ĐỒ VENN Ủy ban Mặt trận Phòng NN&PTNT huyện Ban Dân tộc Ngân hàng chính Sách Địa chính UBND huyện Đảng Ủy xã HĐND Xã Nông trường Quân đội CỘNG ĐỒNG UBND xã Khu bảo tồn Hội Người cao tuổi Hội Phụ nữ Biên Phòng Y tế Giáo dục Trạm Thú Y Khuyến nông Trạm Bảo vệ thực vật Đoàn Thanh niên Hội CCB xã Nguồn: Tổng hợp kết quả thảo luận, tháng 01/2010 Bảng 17. Diễn giải mối quan hệ giữa cộng đồng và các cơ quan/tổ chức trên địa bàn Cơ quan/tổ chức Mức độ quan hệ Diễn giải 1. UBND xã, UBND huyện Rất nhiều Có quan hệ trực tiếp với người dân trong việc hỗ trợ đời sống, việc làm, các chính sách… 2. Đảng ủy xã, HĐND, Ngân hàng chính sách, phòng NN&PTNT huyện, Ban dân tộc – Miền núi Nhiều Định hướng phát triển kinh tế - xã hội địa phương, hỗ trợ vốn, kỹ thuật, UB mặt trận huyện, địa chính xã, Nông trường quân đội, KBTTN Mường Nhé, Phụ nữ Vừa Thực hiện chính sách hỗ trợ, tạo sinh kế cho cộng đồng Biên phòng Trung bình Đảm bảo an ninh biên giới, ít có tác động trực tiếp về sinh kế Kiểm lâm huyện, thú y huyện, trạm bảo vệ thực vật, trạm khuyến nông-khuyến ngư, đoàn thanh niên xã, hội Phụ nữ xã, hội CCB xã,, Giáo dục, y tế, Hội người cao tuổi, Ít Chỉ có quan hệ với người dân khi có vấn đề đột xuất xảy ra Nguồn: Tổng hợp kết quả thảo luận, tháng 01/2010 Từ sơ đồ Venn và bảng 17, ta thấy mối liên quan chặt chẽ với cộng đồng chính là UBND xã Chung Chải. Cơ quan này có quan hệ trực tiếp với người dân trong việc hỗ trợ chính sách, đời sống kinh tế - văn hóa… Gần 100% người dân xã Chung Chải làm nông nghiệp, nhưng mối liên hệ giữa cộng đồng với các bên như Trạm bảo vệ thực vật, Trạm thú y, Khuyến nông – khuyến ngư… rất hạn chế. KBTTN Mường Nhé và Nông trường quân đội là những đơn vị thực hiện các chính sách hỗ trợ, tạo sinh kế cho cộng đồng nên vai trò của họ được người dân đánh giá cao, đặc biệt là Ban quản lý KBTTN Mường Nhé. 3.3.3. Hỗ trợ của các chương trình trước và sau thành lập KBTTN Mường Nhé Sự hỗ trợ cho cộng đồng địa phương xã Chung Chải từ các chương trình hỗ trợ trước và sau khi KBTTN Mường Nhé được thành lập được thể hiện ở bảng 18. Bảng 18. Các nguồn hỗ trợ cho địa phương TT Nội dung hỗ trợ Trước 2008 Từ 2008 – Nay 1 Hỗ trợ sản xuất Không CT 167: Cho người dân vay vốn làm kinh tế hoặc xây dựng lại nhà CT 120:Hỗ trợ khai hoang ruộng nước với 7 triệu/ha 2 Cơ sở hạ tầng - CT134: Xóa nhà tranh tre dột nát, hỗ trợ tấm lợp nhà - CT135: Xây dựng cơ sở hạ tầng đường, trường học, trạm y tế CT134: Xóa nhà tranh tre dột nát, hỗ trợ tấm lợp nhà CT30A: Chú trọng làm thủy lợi cho địa phương CT135: Xây dựng cơ sở hạ tầng đường, trường học, trạm y tế 3 Kỹ thuật Không Hướng dẫn kỹ thuật canh tác Hướng dẫn các mô hình kinh tế CT500 bản: Làm thủy lợi, xây dựng đập nhỏ, 4 Khoanh nuôi tái sinh và bảo vệ rừng Không CT661: Khoanh nuôi: 20.000đ/ha/năm, bảo vệ: 200.000 đ/ha/năm 5 Hỗ trợ khác Giống cây trồng như lúa, ngô Giống cây trồng, vật nuôi Cứu đói khi mất mùa, thiên tai Lương thực, thực phẩm khi có thiên tai, mất mùa Nguồn: Tổng hợp kết quả thảo luận, ngày 02/01/2010 Kết quả thảo luận ngày 02/01/2010 và bảng 18 cho thấy cộng đồng địa phương phụ thuộc vào khá nhiều các nguồn hỗ trợ từ bên ngoài, đặc biệt từ các chính sách hỗ trợ phát triển của Chính phủ. Từ sau năm 2008, tức là sau khi KBTTN Mường Nhé được thành lập, các nguồn hỗ trợ cho cộng đồng địa phương tăng lên. Đó là các chương trình hỗ trợ sản xuất, xây dựng cơ sở hạ tầng… 3.4. Bàn luận - KBTTN Mường Nhé có ý nghĩa quan trọng đối với khu vực phía Tây Bắc của Việt Nam. Là rừng đầu nguồn, là nơi lưu trữ và điều tiết nguồn nước quan trọng cho các con sông đầu nguồn Nậm Ma, Nậm Nhé và Nậm Pồ trong vùng Điện Biên để hợp lưu đổ về sông Đà. Vì vậy nó có ý quan trọng không chỉ trong tỉnh mà cả những vùng ven sông Đà. Do vậy cần phải có đầu tư qui hoạch, có cơ cấu chính chính sách hợp lý và đúng lúc để bảo tồn, phát triển thành một VQG có qui mô không chỉ ở Việt Nam mà cả khu vực. - KBTTN Mường Nhé có đặc điểm địa lý mang có yếu tố của khu vực là điểm giao cắt giữa Việt Nam, Lào và Trung Quốc với địa hình khá phức tạp chủ yếu là những dãy núi cao và khí hậu khác biệt. Do đó nơi đây có mức độ đa dạng sinh học cao, có nhiều loài quý hiếm, đặc biệt là những loài cây thuốc quí. - KBTTN Mường Nhé là vùng khá rộng bao quanh gồm các xã: Sín Thầu, Chung Chải, Mường Nhé, Mường Toong, Nậm Kè, Quảng Lâm thuộc huyện Mường Nhé. Ở đây là nơi cư trú lâu đời của các dân tộc như: Thái, Mông, Hà Nhì, Dao, Xạ Phạng và một ít người Kinh. Từ trước đến nay người dân sống phụ thuộc nhiều vào tài nguyên rừng, rừng là nguồn sống, là nơi gắn kết và qua quá trình chinh phục thiên nhiên mỗi dân tộc đã tạo nên những nét văn hóa riêng biệt. Có thể nói rừng là nơi rất thiêng liêng đối với dân tộc ở vùng Tây Bắc. - Trong những năm qua do không có sự quản lý của cộng đồng, hay Nhà nước hoặc đồng quản lý hoặc hoạt động quản lý tài nguyên rừng không hợp lý, chú trọng đến khai thác tài nguyên – khai thác không theo chu kỳ tái tạo tự nhiên. Do dó rừng đã bị tàn phá nghiêm trọng, chỉ còn trơ trụi những cây cỏ và trảng cây bụi và dần trở thành những đồi núi bị hoang mạc hóa, tỷ lệ rừng che phủ là 38,9% trong khi đó rừng tự nhiên có cấu trúc 5 tầng có diện tích nhỏ còn lại là rừng 2 – 3 tầng. - Nhằm phát triển kinh tế các vùng núi, Nhà nước đầu tư xây dựng nhiều công trình qui mô lớn cho tỉnh như đường, các công trình điện. Tập trung một lượng lớn ngân sách vào trồng các loại cây công nghiệp như: cao su, café. Tuy nhiên, việc qui hoạch xây dựng ít hoặc chưa có đánh giá tác động của nó đến môi trường và sự phù hợp của các loại cây trồng với điều kiện thỗ nhưỡng, khí hậu cũng như phong tục tập quán của cộng đồng địa phương. - Nhà nước đã có nhiều chương trình ưu đãi cho các vùng cao như: Chương trình 135 – Xây dựng cơ sở hạ tầng và phục vụ sản xuất, Chương trình 134 – Xóa mái nhà tranh, Chương trình 30A – Hỗ trợ cho 62 huyện nghèo, Chương trình 167 – Hỗ trợ vốn cho các hộ gia đình làm nhà. Tuy nhiên, việc sử dụng vốn thiếu giám sát chặt chẽ dẫn đến hiệu quả sử dụng vốn không cao, chưa đưa ra được mô hình tạo sản phẩm thực sự cho cộng đồng sẽ là nguy cơ gây hiệu ứng tiêu cực và mẫu thuẫn trong xã hội. Bên cạnh đó, sự hỗ trợ quá dễ dãi cũng có những tác động tiêu cực như tạo ra sự ỷ lại của cộng đồng ở địa phương các vùng khó khăn. - Sau khi thành lập KBTTN Mường Nhé, Ban quản lý KBT có trách nhiệm trong việc thực hiện Chương trình khoán bảo vệ rừng và Khoanh nuôi tái sinh rừng. Ở các bản tiếp giáp với rừng, các tổ Bảo vệ rừng đã được thành lập dưới sự quản lý của KBT. Tài nguyên rừng được người dân tham gia bảo vệ trên cơ sở “Quản lý dựa vào cộng đồng”. Người dân được hưởng lợi từ chương trình này 200.000đ/ha/năm – đây là nguồn thu nhập đáng kể đối với các hộ nghèo. Thực trạng cho thấy từ năm 2008 đến nay chưa có hiện tượng chặt phá, khai thác tài nguyên rừng ở trong KBT. - Việc qui hoạch sử dụng đất ở địa phương triển khai chậm: một số diện tích đất rừng, đất canh tác trước đây được cấp Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất (sổ đỏ) từ năm 2001 theo Chương trình 164 về việc giao đất, giao rừng nay đã qui hoạch trong KBT. Việc thực hiện qui hoạch giao đất, giao rừng lại chưa được triển khai dẫn đến người dân khó khăn về đất đai trong sản xuất. - Tài nguyên đất canh tác ở vùng đệm KBTTN nói chung và xã Chung Chải nói riêng khá phong phú. Người dân chủ yếu trồng lúa nước, lúa nương và ngô, sắn. Mỗi hộ có diện tích từ 1.500 đến 3.000m2 lúa nên lương thực những năm không mất mùa là khá ổn. Tuy nhiên hầu hết chi phí phụ thuộc vào lúa và hoa màu nên thu nhập thấp, tỷ lệ hộ đói nghèo cao. Việc thành lập KBT có ảnh hưởng rất ít đến đất đai của người dân, chỉ có diện tích khoảng 20ha lúa, Chính quyền và KBTTN vẫn tạo điều kiện sản xuất trên cơ sở cam kết bảo vệ rừng ở vùng sản xuất. - Việc thành lập KBTTN này có thể là cơ hội tốt để phát triển kinh tế ở địa phương qua sự hỗ trợ của dự án phát triển kinh tế xã hội. Đồng thời là cơ hội để người dân tăng thu qua nhận khoán bảo vệ rừng, là cơ hội để người dân có thêm nhận thức về pháp luật liên quan đến bảo vệ rừng. Về lâu dài, việc phát triển du lịch sinh thái ở KBT có sự gắn kết với văn hóa bản địa là giải pháp để đẩy nhanh kinh tế địa phương qua việc sử dụng tài nguyên hợp lý. Do biến đổi khí hậu tác động đến môi trường sống như thảm họa thiên nhiên, hạn hán, lũ lụt, bệnh tật, …nên con người ngày càng quan tâm đến các dịc vụ của hệ sinh thái. Việc thành lập KBTTN Mường Nhé là một ví dụ bảo vệ các dịch vụ của hệ sinh thái của tỉnh Điện Biên cũng như khu vực Tây Bắc, Việt Nam. Việc phân tích PNPR về hệ sinh thái là cần thiết để có căn cứ đề xuất. Bảng 19. Phân tích PNPR về hệ sinh thái Trước 2008 Sau 2008 Đề xuất Giải thích Cung cấp Cung cấp Cung cấp Mức độ quan tâm đế các dịch vụ của hệ sinh thái Văn hóa Văn hóa Văn hóa Điều hòa Điều hòa Hỗ trợ Hỗ trợ Năng lực địa phương Năng lực địa phương Năng lực địa phương Năng lực địa phương Nguồn: Tổng hợp kết quả thảo luận, tháng 01/2010 3.5. Giải pháp Nhóm nghiên cứu đã tiến hành phân tích SWOT của KBTTN Mường Nhé để tìm ra những điểm mạnh, điểm yểu cũng như các cơ hội và thách thức đối với KBT. Kết quả được thể hiện trong bảng 19. Bảng 20. Phân tích SWOT của KBTTN Mường Nhé Điểm mạnh (S) - Hệ thống qui phạm pháp luật trong quản lý tài nguyên khá rõ; - Hệ sinh thái rừng chưa bị tác động nhiều, là điểm quan trọng để bảo tồn đa dạng sinh học ở vùng Tây Bắc; - Người dân đồng tâm trong tham gia quản lý và bảo vệ rừng; - Nhận thức rõ tầm quan trọng của bảo tồn và mối quan hệ hữu cơ giữa bảo tồn và sinh kế; - Đội ngũ cán bộ có trách nhiệm và tâm huyết; - Được sự hỗ trợ tích cực của các lực lượng chức năng (Bộ đội, Biên phòng, Kiểm lâm, Chính quyền) - Đa dạng về văn hóa và kiến thức bản địa Điểm yếu (W) - Chưa hình thành được cơ chế quản lý và phân công trách nhiệm; - Bộ máy quản lý và thực thi hoạt động chưa qua kinh nghiệm quản lý; - Giải pháp quản lý tài nguyên địa phương còn nhiều bất cập - Năng lực của việc thực thi chính sách của địa phương còn nhiều mặ hạn chế; - Người dân chưa được tham gia trong quá trình xây dựng kế hoạch và ra quyết định; - Dân trí thấp, còn nhiều hủ tục lạc hậu, trình độ canh tác còn nhiều hạn chế; - Hiệu quả của các dự án phát triển cộng đồng thấp, chưa có sản phẩm để nâng cao sinh kế người dân; - Giám sát và đánh giá ở địa phương chưa triển khai, nên hiệu quả sử dụng nguồn lực thấp; Cơ hội (O) - Hỗ trợ của Chính phủ trong Bảo tồn được giá trị văn hóa bản địa phục vụ cho phát triển lâu dài của xã hội; - Chính phủ ngày càng quan tâm đến bảo tồn và môi trường nên đã đầu tư nhiều nguồn lực; - Các chương trình 661, 135, 134, 30A , 167 đang được triển khai và hầu hết người dân địa phương được hưởng lợi. Mối đe dọa ( T) - Áp lực dân số do di dân tự do; - Áp lực của sự đói nghèo dẫn đến phụ thuộc nhiều vào tài nguyên; - Người dân ỷ lại và trong chờ vào các nguồn trợ cấp dẫn đến khả năng phụ thuộc ngày càng cao; - Do biến đổi khí hậu dẫn đến hoang mạc hóa, hạn chế về đất đai sản xuât dẫn đến khai thác đất và tài nguyên ngày càng tăng. Trên cơ sở phân tích SWOT, chúng tôi đề xuất một số giải pháp sau đây. 3.5.1. Giải pháp bảo tồn và quản lý tài nguyên - Hoàn chỉnh bộ máy về quản lý bảo tồn trên cơ sở Quyết định 186/2006/QĐ-TTg ngày 14 tháng 08 năm 2006 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành quy chế quản lý rừng; hoàn chỉnh Đề ánh chi tiết thành lập Ban quản lý KBT; hoàn chỉnh tổ chức nhân sự và cơ cấu bộ máy; hoàn chỉnh các Qui chế, gồm: qui chế quản lý KBT; qui chế làm việc, qui chế tài chính. - Đề xuất xây đựng đề án về nghiên cứu đa dạng sinh học ở vùng này. Trước mắt, cần huy động nguồn lực của tỉnh phối hợp với các Viện và Trường như Trường Đại học Khoa học Tự Nhiên, Trung tâm Nghiên cứu Tài Nguyên và Môi trường thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội, Viện Sinh Thái và Tài nguyên Sinh Vật. - Nâng cao năng lực cán bộ bằng các đào tạo tại chỗ, đào tạo theo hướng chuyên gia đối với các cán bộ nghiên cứu lĩnh vực như quản lý bảo tồn, động vật, thực vật, quản lý tài nguyên, môi trường. Đặc biệt tổ chức nghiên cứu khảo sát trong và ngoài nước – các chuyến khảo sát nghiên cứu được tổ chức như một đề tài và có báo cáo tổng kết. - Xây dựng “cơ chế đồng quản lý” hoặc “quản lý dựa vào cộng đồng” trên cơ sở thực tiễn của địa phương, đồng thời phát huy quyền tham gia của cộng đồng trong quá trình xây dựng các quyết định về quản lý bảo tồn. 3.5.2. Giải pháp sinh kế - Song song với xây dựng KBT, Dự án phát triển kinh tế vùng đệm cần được triển khai nhằm mục đích nâng cao nhận thức về bảo tồn và sinh kế của cộng đồng hạn chế những tác động tiêu cực lên tài nguyên rừng. Đây là giải pháp mang tính lâu dài có sự kết hợp và hỗ trợ của các tổ chức, các ban ngành và các cơ quan quản lý nhà nước từ cấp Trung ương đến Địa phương. - Sử dụng phương pháp tiếp cận trong quản lý như “quản lý dựa vào cộng đồng”, “Quyền cộng đồng trong quản lý” để huy động nhân dân và chia sẻ quyền lợi trong quản lý tài nguyên. - Hoàn chỉnh hồ sơ giao đất rừng ở các xã vùng đệm để cơ cơ sở xây dựng các mô hình phát triển rừng. Đặc biệt ở các vùng có diện tích lớn có thể phát triển theo “Rừng mô phỏng” – đây giải pháp phát triển rừng hài hòa giữa lợi ích kinh tế và môi trường. - Vùng này chủ yếu đất Feralit, có tầng đất dày có khải năng tái sinh rất mạnh. Do đó, ở những vùng khó khăn đã trải qua canh tác nên khoanh nuôi tái sinh hỗ trợ trồng những cây bản địa đặc biệt như: mây, các loại cây địa phương có giá trịn kinh tế cao. - Ở những vùng rừng đã tái sinh từ 10 đên 15 năm tuổi, có độ tàn từ 0,4 – 0,7 nên xây dựng các mô hình trồng các cây ưa bóng, như: Sa nhân xanh, Thảo quả nhằm tăng thu nhập, huy động được lao động trong thời gian giàn rỗi. - Do khu vực này có tính đa dạng sinh học cao, đa dạng về văn hóa nên có thể phát triển du lịch sinh thái, nhằm phát triển sinh kế cho cộng đồng địa phương. KẾT LUẬN - Việc xây dựng KBTTN Mường Nhé là cơ hội gìn giữ các giá trị đa dạng sinh học ở địa phương, đồng thời bảo vệ được tài nguyên và môi trường vùng Tây Bắc, Việt Nam. - Cộng đồng từ lâu có sự phụ thuộc rất lớn đến tài nguyên rừng ở Mường Nhé nói chung và KBTTN Mường Nhé nói riêng, một phần thu nhập, thực phẩm, lương thực của họ phụ thuộc vào các loài động vật rừng, cá, gỗ, LSNG; Tỷ trong trong tổng thu nhập giảm dần theo thời gian. - Cộng đồng tiếp cận đến các nguồn tài nguyên thiên nhiên ngày càng hạn chế do Nhà nước nghiêm cấm khai thác tài nguyên nằm trong danh mục được bảo vệ. Mặt khác tài nguyên ngày càng cạn kiệt do nạn khai thác quá mức và việc quản lý yếu kém của các cơ quan chức năng. - Hầu hết người dân trong điểm nghiên cứu đều trong tình trạng nghèo đói. Nguyên nhân chính do trình độ canh tác lạc hậu, thiếu hỗ trợ kỹ thuật trong sản xuất, thiên tai, dịch bệnh (gây khó khăn trong sản xuất nông nghiệp), tệ nạn xã hội, áp lực về gia tăng dân số. Nếu không có biện pháp kịp thời về sinh kế thì khả năng khai thác tài nguyên rừng là rất lớn. - Các Chương trình phát triển kinh tế xã hội tập trung ở các vùng khó khăn như 134, 135, 30A, 167 ngày càng được triển khai rộng, nguồn vốn nhiều hơn. Người dân phần lớn được hưởng lợi từ các Chương trình này. - Sau khi thành lập KBT, người dân được tham gia và được chia sẻ quyền lợi về giao khoán bảo vệ rừng và giao khoán khoanh nuôi tái sinh rừng. - Việc thành lập KBT có những tác động đến sinh kế của người dân, vì hạn chế các nguồn tài nguyên trước đây mà họ phụ thuộc. Tuy nhiên, bước đầu đã có những chính sách hỗ trợ để phát triển. Bên cạnh đó, việc thành lập KBT về lâu dài là tạo điều kiện cho phát triển bền vững, bảo tồn được đa dạng sinh học, bảo vệ hệ sinh thái rừng đầu nguồn, định hướng cho việc phát triển du lịch sinh thái. TÀI LIỆU THAM KHẢO TÀI LIỆU TIẾNG VIỆT 1. Báo cáo quốc gia của Việt Nam về các KBT và phát triển, 2003. Bản quyền thuộc về International Centre for Environmental Managerment. 2. Birdlife International, 2004. Thông tin về các khu bảo vệ hiện có và đề xuất ở Việt Nam. 2004. Tái bản lần thứ 2. 3. Chi cục kiểm lâm Điện Biên, 2008. Báo cáo dự án quy hoạch chi tiết KBTTN Mường Nhé. 4. CRES, 2007. Hội thảo khởi động dự án Xúc tiến bảo tồn trong bối cảnh xã hội, 2007. 5. Nguyễn Quốc Dựng, 2004. Nghiên cứu đề xuất một số nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý KBTTN Sông Thanh – Quảng Nam. Luận văn thạc sỹ khoa học lâm nghiệp, Hà Tây năm 2004. 6. Trương Quang Học, Võ Thanh Sơn, 2009. Tiếp cận Hệ sinh thái trong quản lý tài nguyên thiên nhiên. Bài giảng cho hệ sau đại học, CRES, Đại học Quốc gia Hà Nội. 7. International Centre for Environmental Managerment, 2003. Báo cáo quốc gia của Việt Nam về các KBT và phát triển, năm 2003. 8. IUCN, 2008. Hướng dẫn quản lý KBTTN một số kinh nghiệm và bài học Quốc tế. Hà Nội, 2008. 9. KBTTN Mường Nhé, 2009. Báo cáo Công tác bảo tồn và đa dạng sinh học, 2009. 10. Trần Văn Ơn, 2000. Khảo sát các cây ở VQG Ba Vì được người Dao xã Ba Vì dùng làm thuốc. Hà Nội, tháng 7 năm 2000. 11. Phòng Thống kê huyện Mường Nhé, 2008. Niên giám thống kê 2008. 12. Võ Quý, Võ Thanh Sơn, 2008. Quản lý hệ sinh thái rừng, các KBT và các vấn đề kinh tế - xã hội vùng đệm. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008. 13. Tạp chí KBTTN, Tập 14, số 3, 2004. 15. Hoàng Văn Thắng, Trần Chí Trung, Thomas M., 2009. Đánh đổi giữa bảo tồn thiên nhiên và phát triển: Sự lựa chọn khó khăn, 2009. 16. Nguyễn Đức Tú, Lê Trọng Trải và Lê Văn Chẩm, 2001. Khảo sát nhanh KBTTN Mường Nhé, tỉnh Lai Châu. Báo cáo Bảo tồn số 26, Birdlife Việt Nam, 2001. TÀI LIỆU NƯỚC NGOÀI Anon, 1996. Investment plan of Muong Nhe Nature Reserve, Lai Chau province. Forest Inventory and Planning Institute. 2. Anon, 1999. Investment plan of Muong Nhe Nature Reserve, Lai Chau province. Forest Inventory and Planning Institute. 3. Cox, R.C, Vu Van Dung and Pham Mong Giao, 1992. Report of a management feasibility study of the Muong Nhe Nature Reserve, 1991. 4. K. Gupakamar, 1998. Report Card Methodology. Public Affairs Centre, Bangalore, India. 5. Isaacs, Moenieba, and Najma Mohamed, 2000. Co-Managing the Commons in the New South Africa, Presented at "Constituting the Commons: Crafting Sustainable Commons in the New Millenium", the Eighth Conference of the International Association for the Study of Common Property, Bloomington, Indiana, USA, May 31-June 4, 2000. 6. The Commission of European Communities, 2001. Manual Project Cycle Management. EUC. 7. Tim Hayward, 1994. The Meaning of Polotical Ecology. Radical Philosophy 66: 11 – 12. 8. Oli Krishna Prasad (ed.) ,1999. Collaborative Management of Protected Areas in the Asian Region, Kathmandu: IUCN Nepal, Xi. 9. Reid, H., 2000. “Contractual national parks and the Makuleke community”, Human Ecology [New York] Vol. 29, No. 2, June 2001, tr. 135-155. 10. Schachenmann P., 1999 “Andringitra National Park (Madagascar): A success of learning by doing” CM News, Newsletter of the IUCN Colloborative Management Working Group, No.3. 11. Sherry, E.E., 1999. “Protected Areas and Aboriginal Interests”, At Home in the Canadian Arctic Wilderness, International Journal of Wilderness, Vol.5, No.2, 16-19. PHỤ LỤC Phụ lục 1. PHIẾU ĐIỀU TRA (Chúng tôi đảm bảo những thông tin ông/bà cung cấp sẽ được giữ bí mật và không làm ảnh hưởng tới cuộc sống của ông bà) Họ tên người phỏng vấn: ……………………………………………………………………… Ngày …… tháng…… năm 20… Họ tên người được phỏng vấn: …………………………………Tuổi:……… Bản: ……………Trình độ học vấn:………… Nghề nghiệp: ……………Chủ hộ  THÔNG TIN CHUNG 1. Số nhân khẩu: …………….. 2. Số lao động: …………………… 3. Diện tích đất của gia đình ông bà? ………………………………. - Đất lúa nước ……. - Đất nương rẫy trồng lúa….. - Đất nương rẫy trồng ngô………… - Đất nương rẫy trồng sắn…. - Diện tích rừng nhận khoanh nuôi tái sinh …….. SINH KẾ 4. Gia đình ông/bà có thu nhập từ những nguồn nào? - Chăn nuôi  - Lâm sản ngoài gỗ  - Trồng lúa  - Nương rẫy  - Thu nhập khác  (liệt kê): …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… 5. Những loại cây, con nào gia đình ông/bà nuôi trồng? TT Loài Giống địa phương Giống mới Năng suất Trước 2004 2004 - 2008 Sau 2008 1 2 3 4 5 6. Gia đình ông/bà có vào rừng khai thác không? Có  Không  Nếu có, đề nghị điền vào biểu sau: TT Loài Trước 2004 2004 - 2008 Sau 2008 Số lượng Thu nhập (%) Nữ Nam Số lượng Thu nhập (%) Nữ Nam Số lượng Thu nhập (%) Nữ Nam 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 … 7. Từ khi KBT được thành lập, thu nhập của gia đình như thế nào? (so với 2004) TT Nguồn Tăng Không đổi Giảm Lý do 1 Trồng lúa 2 Nương rẫy 3 Khai thác lâm sản phụ 4 …. 5 8. Diện tích đất nương rẫy của gia đình thay đổi như thế nào trong những năm gần đây? TT Thời gian Diện tích Lý do ↑ ≈ ↓ 1 2005 2 2008 3 2009 Ghi chú: ↑: Tăng lên ≈: không đổi ↓: giảm 9. Ông /bà có được giao đất, rừng không? Có  Không  Nếu có, đề nghị điền biểu sau: TT Thời gian Khoanh nuôi tái sinh Khoán bảo vệ rừng Diện tích (ha) Thu nhập (VND) Diện tích (ha) Thu nhập (VND) 1 2005 2 2008 3 2009 BẢO TỒN 10. Ông/bà có biết về KBT TN Mường Nhé không? Có  Không  11. Theo ông/bà, KBT có vai trò gì? ……………………………………………... ……………………………………………………………………………….......... 12. Ông/bà có được hỏi ý kiến về việc thành lập KBT không? Có  Không  13. Gia đình ông/bà hiện nay cókhó khăn gì so với khi chưa có KBT không? - Thiếu nước  - Thiếu lương thực  - Củi  - Khác ……………………………………………………. Tại sao? ………………………………..………...…………………………............... ………………………………………………………………………………............... 14. Dân bản có bị cấm vào rừng khi có KBT không? Có  Không  15. Trong thời gian gần đây, dân bản có gặp thiên tai không? - Lũ  - Thiếu nước ăn  - Thiếu nước ruộng  - Dịch bệnh trâu bò  - Dịch bệnh ở người  - Khác …………………………….. CHÍNH SÁCH 16. Từ khi KBT thành lập, dân bản có được hỗ trợ của NN không? - Điện  - Đường  - Dạy nghề  - Trường học  - Trạm y tế  - Bảo vệ rừng  - Phân bón/thuốc trừ sâu  - Giống  - Khác ……………………… 17. Theo ông/bà, có nên duy trì KBT không? Có  Không  Lý do? ………………………………………………………………………….......... ………………………………………………………………………………………... CHÂN THÀNH CẢM ƠN! Phụ lục 2. DANH SÁCH CÁN BỘ THAM GIA THẢO LUẬN TT Họ tên Chức vụ 1 Nguyễn Văn Sơn Phó chủ tịch huyện Mường Nhé 2 Hoàng Văn Vương Chi cục trưởng Chi cục thống kê huyện Mường Nhé 3 Trần Xuân Tâm Giám đốc KBTTN Mường Nhé 4 Lê Văn Mão Phó giám đốc KBTTN Mường Nhé 5 Vy Văn Thuy Phó GĐ-Hạt trưởng hạt kiểm lâm KBTTN Mường Nhé 6 Phùng Hừ Chừ Chủ tịch UBND xã Chung Chải 7 Lý Gió Cà Phó chủ tịch UBND xã Chung Chải 8 Pờ Dần Sinh Chủ tịch UBND xã Sín Thầu 9 Vũ Đình Tuấn Đội trưởng đội sản xuất nông trường 2 đoàn 379 10 Phạm Bá Trìu Đồn trưởng đồn biên phòng 405 11 Nguyễn Văn Hồng Phó đồn trưởng đồn biên phòng 317 Phụ lục 3. DANH SÁCH CÁ NHÂN THAM GIA PHỎNG VẤN TT Họ tên Bản Ghi chú 1 Lỳ Phì Xà Nậm Pắc 2 Lỳ Gió Cà Đoàn kết 3 Phùng Hừ Chừ Nậm Pắc 4 Lỳ Pó Xá Đoàn kết 5 Toán Xá Hờ Đoàn kết 6 Sừng Hừ Nụ Đoàn kết 7 Chang Mai Lình Đoàn kết 8 Và Chừ Hờ Đoàn kết 9 Lỳ Ha Làng Đoàn kết 10 Lỳ Hừ Chừ Đoàn kết 11 Chang Chế Pư Đoàn kết 12 Giàng Tư Lòng Đoàn kết 13 Lỳ Hà Xá Đoàn kết 14 Lỳ Lên Sơn Đoàn kết 15 Lỳ Pò Tứ Đoàn kết 16 Lèng Phứ Chứ Đoàn kết 17 Lỳ Xà Lừ Đoàn kết 18 Sừng Xá Cà Đoàn kết 19 Lỳ Xá Hờ Đoàn kết 20 Lỳ Lòng Tư Đoàn kết 21 Chương Chương Sinh Nậm Pắc 22 Lỳ Go Tư Nậm Pắc 23 Nùng Lù Hà Nậm Pắc 24 Lùng Lòng Tá Nậm Pắc 25 Lỳ Ca Chùng Nậm Pắc 26 Pờ Gia Hừ Nậm Pắc 27 Phùng Gà Nu Nậm Pắc 28 Lỳ Xé Chừ Nậm Pắc 29 Lỳ Cà Lòng Nậm Pắc 30 Chu Pó Sừ Nậm Pắc Phụ lục 4. DANH SÁCH CÁ NHÂN THAM GIA THẢO LUẬN TT Họ tên Bản Ghi chú 1 Lỳ Lòng Xá Đoàn kết 2 Phùng Hừ Chừ Đoàn kết 3 Giàng Cà Tư Đoàn kết 4 Lỳ Hà Xá Đoàn kết 5 Giàng Tư Lòng Đoàn kết 6 Lỳ Chế Mỳ Đoàn kết 7 Lỳ Lên Sơn Đoàn kết 8 Nùng Lù Hà Nậm Pắc 9 Lùng Lùng Tá Nậm Pắc 10 Lỳ Ca Chùng Nậm Pắc 11 Pờ Gia Hừ Nậm Pắc 12 Phùng Hừ Chừ Nậm Pắc Hoạt động của nhóm tại thực địa Hình ảnh 1: Làm việc với chủ tịch xã Chung Chải Hình ảnh 2: Thảo luận với cộng đồng địa phương Hình ảnh 3. Làm việc với người dân Hình 4. Thảo luận nhóm Sự phuộc thuộc của cộng đông vào tài nguyên rừng Hình 1. Các loài tắc kè được bán ở chợ Hình 2. Đót làm chổi ở Mường Nhé Hình 3. Các loại cá suối bán ở chợ Mường Nhé Hình 4. Các loài cây thuốc được người Thái bán ở Mường Nhé Hình 5. Khai thác củi ở vùng đệm Hình 6. Bày bán hạt dẻ ở Mường Nhé Cảnh quan khu bảo tồn và vùng đệm Hình 1. Rừng và cộng đồng ở Sín Thầu Hình 2. Vùng rừng ở A – Pa – Chải Hình 3. KBTTN vùng Chung Chải Hình 4. Ruộng bậc thang của người Thái