Lịch sử – Văn hóa vùng đất bình dương từ đầu thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX

y moâ khaù lôùn, tieâu toán moät khoái löôïng goã ñaùng keå. - Kieåu daùng nhaø ña soá laø kieåu chöõ Ñinh, tuy nhieân vaãn coøn kieåu nhaø chöõ Coâng, chöõ Khaåu. Quy moâ trang trí noäi thaát leä thuoäc vaøo ñieàu kieän kinh teá gia ñình chöù khoâng raøng buoäc bôûi quy ñònh cuûa trieàu ñình phong kieán. Nhaø coù ba gian, naêm gian, chuû nhaø khoâng phaûi laø quan laïi quyeàn quyù, nhöng nhaø coù quy moâ roäng lôùn, trang trí chaïm troå coâng phu, loäng laãy. - Haàu heát caùc ngoâi nhaø coøn laïi ñeán nay ñeàu ñöôïc xaây döïng vaøo nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XIX, töùc thôøi vua Thaønh Thaùi, Duy Taân trôû veà sau. - Veàmaët keát caáu kyõ thuaät thì qua caùc ngoâi nhaø coå ñaõ khaûo saùt treân cho thaáy neùt truyeàn thoáng cuûa loaïi nhaø goã cuûa ta, baát kyø ôû Baéc, Trung, Nam ñeàu laáy boä khung söôøn nhaø laøm cô baûn gaùnh chòu söùc naëng cuõng nhö choáng ñôõ maùi nhaø, ñaëc bieät caùc ngoâi nhaø coå ôû Bình Döông cuûa ngöôøi Vieät ñeàu laø keát caáu nhaø “xuyeân trính” vôùi caây trính uoán löôïn, chaïy gôø, ôû ñuoâi keøo laïi gaén nhöõng chieác laù dung chaïm noåi hình “Löôõng ñao hoài coá” khaù ñoäc ñaùo, khieán ta phaân bieät ñöôïc vôùi nhaø ngöôøi Hoa cuøng soáng treân moät ñòa baøn. - Veà maët kyõ thuaät : laép raùp caùc coät, keøo, xuyeân,trính hoaøn toaøn baèng hình thöùc ñuïc khoeùt kheùo leùo, vôùi nhöõng con nieâm taøi tình, saùt khít, vöõng chaéc, khoâng duøng ñinh vaø ngöôøi ta coù theå gôõ caû boä khung ñem ra raùp laïi ôû nôi khaùc deã daøng vaø nguyeân veïn. - 114 - Tieâu bieåu cho kieán truùc ñình coå ôû Bình Döông coù ñình Phuù Long ñöôïc xaây döïng theo kieán truùc chöõ Tam, maët quay veà höôùng Nam, maùi lôïp ngoùi aâm döông, neàn gaïch Taøu coå kính. Ñình goàm 3 toøa nhaø voõ ca (tieàn ñieän), voõ quy (trung ñieän vaø haäu ñieän). Phaàn maùi cuûa voõ ca trang trí boán con laân ñöùng haøng ngang höôùng veà phía tröôùc, hai ñaàu hoài laø hai con roàng, tröôùc maët roàng coù töôïng oâng Nhaät, baø Nguyeät. Phaàn maùi cuûa trung ñieän vaø haäu ñieän thì ñöôïc trang trí hoa vaên caù hoùa long, löôõng long tranh chaâu, maët tröôùc cuûa ñoâng lang, taây lang ñöôïc ñaép noåi caûnh hoäi Baùt tieân. Beân trong, treân maùi ôû voõ quy vaø haäu ñieän laø hai boä keøo chòu löïc, keát caáu theo kieåu thuyeàn, hai beân haøng coät goàm saùu caây loaïi goã Goõ coù ñöôøng kính 40cm. Quan saùt toång theå ñình töø ngoaøi vaøo trong, caùch trang trí vôùi caùc ñeà taøi noåi baät leân cung caùch ñaày quyeàn uy cuûa Roàng, söï trang troïng cuûa Phuïng, maïnh meõ cuûa Laân vaø phuùc thoï cuûa nhöõng con Haïc, Ruøa. Ñaây laø neùt ñaëc tröng cuûa ñình laøng Nam Boä, vôùi kieán truùc hoaønh traùng, ñaày maøu saéc daân gian theå hieän ñöôïc taøi naêng cuûa caùc ngheä nhaân trong vuøng ñaát Thuû, ñeán nay vaãn ñöôïc gìn giöõ töông ñoái nguyeân veïn. Ñình Baø Luïa ñöôïc xaây cuoái thôøi Minh Maïng, khi Phaùp chieám Thuû Daàu Moät ñaõ trieät haï ngoâi ñình, naêm 1890 daân laøng xaây döïng laïi .Ñeán naêm 1931, oâng Georgette Naudin chuyeân gia nghieân cöùu Vieän Baûo taøng Nam boä (Mus’ee de la Cochinchine) ñaõ ñeán vieáng thaêm ñình Baø Luïa vaø vieát giôùi thieäu trong boä Cochinchine 1930 (trang 153). Luùc ñoù ñình Baø Luïa ñöôïc xem laø ngoâi ñình coù kieán truùc ñeïp vaø coå kính nhaát nhì Nam Boä : vôùi nhöõng coät goã ñeïp vaø quyù, nhöõng maûng hoa vaên gheùp baèng sôn maøi maøu hoàng, böùc hoaønh phi, caâu ñoái, chuoâng, khaùnh, nhöõng binh khí coå ñeïp maø hieám... haáp daãn du khaùch ñeán thaêm. Ñình vaø chuøa coå ôû Bình Döông ñeàu coù coång tam quan .Ngoâi chuøa coå nhaát laø chuøa Hoäi Khaùnh; do thôï Thuû taïo taùc ñaõ noåi roõ tính hình khoái beà theá thay cho neùt chaïm troå trau chuoát tæ mæ cuûa caùnh thôï mieàn Trung hay Baéc. Phaàn chính dieän (ñaïi baøo) coù 3 gian chính vaø 2 chaùi roäng, maùi lôïp ngoùi oáng. Boán böùc töôøng chung quanh ñöôïc lôïp baèng vaùn... Ngaøy nay chuøa ñaõ ñöôïc truøng tu. Ñaëc ñieåm caáu truùc cuûa chuøa coå ôû Bình Döông cuõng nhö chuøa coå cuûa Nam Boä laø moät truïc doïc chia laøm 3 gian, ñöôïc boá trí theo kieåu “ saép ñoïi”: Gian ñaàu laø chaùnh ñieän ( thôø Phaät maët tröôùc, maët sau thôø Toå) “tieàn Phaät, haäu Toå”.Gian thöù hai laø giaõng ñöôøng(nôi giaõng kinh), gian thöù - 115 - ba( coù theå taùch rôøi khoûi hai gian tröôùc baèng moät khoaûng saân coù hoøn non boä) laø Trai ñöôøng ( nôi sinh hoaït cuûa caùc nhaø sö).Trong khi ñoù chuøa mieàn Baéc cuõng caáu truùc theo moät truïc doïc ,coù 3 gian : gian ñaàu laø giaõng ñöôøng , cuõng coù thôø Phaät, phía sau ñoái dieän nôi thôø Phaät laø thôø thaùnh “ tieàn Phaät, haäu Thaùnh”, gian giöõa laø nôi thaép höông,gian cuoái môùi laø chaùnh ñieän. (Goïi laø Tam Baûo ).(Chuøa Hoäi khaùnh laø moät “bieán taáu” trong kieán truùc chuøa Nam Boä vì giaõng ñöôøng vuoâng goùc vôùi chaùnh ñieän chöù khoâng naèm treân moät truïc doïc). Ngoaøi söï noåi danh veà caùc coâng trình kieán truùc coå,Bình Döông coøn goùp phaàn ñoäc ñaùo cho neàn vaên hoùa aåm thöïc phöông Nam vôùi nhöõng traùi caây vaø moùn aên ñaëc saûn: 2.2.7 Ñaëc saûn aåm thöïc : 2.2.7.1.Traùi caây ñaëc saûn :Tôùi vöôøn traùi caây Laùi Thieâu chöa aên Maêng cuït, cuõng töùc laø chöa hieåu bieát theá naøo höông vò traùi caây Laùi Thieâu bôûi maêng cuït ôû ñaây ngoaøi saûn löôïng cao, coøn coù moät vò thôm ngon ñaëc bieät maø Maêng cuït nôi khaùc khoâng theå naøo coù ñöôïc. Theo Melleret caây Maêng cuït ñaàu tieân töø vuøng Maõ Lai ñöa ñeán Nam Boä troàng ôû Laùi Thieâu vaø ôû nhaø thôø hoï ñaïo Laùi Thieâu (xaây naêm 1771) (Ñòa chí Soâng Beù). Ñaàu theá kyû XIX, moät nhoùm nhaø noâng hoïc Phaùp ñaõ tôùi ñaát naøy troàng thöû nghieäm moät soá traùi caây quyù vuøng nhieät ñôùi. Sau nhieàu naêm, nhöõng caây naøy phaùt trieån nhanh vaø cho saûn löôïng nhieàu ñeán baát ngôø, ñaëc bieät laø Maêng cuït coù theâm muøi vò raát khaùc laï. Töø ñoù, ngöôøi noâng daân Laùi Thieâu laäp vöôøn chuyeân canh. Hieän taiï, ôû ñaây ñöôïc coi laø vuøng coù dieän tích troàng Maêng cuït lôùn nhaát Ñoâng Nam AÙ. Maêng cuït coù teân khoa hoïc laø Mangou Stana. Traùi Maêng cuït coù lôùp voû daøy, maøu naâu ñoû. Laáy muõi dao caét moät voøng quanh voû traùi, môû ra, beân trong coù töø 5 – 6 muùi traéng maøu söõa. AÊn nhöõng traùi naøy, coù vò ngoït nhö ñöôøng caùt traéng, coù muøi thôm maùt nhö söõa öôùp laïnh. Ñaëc bieät laø töø traùi Maêng cuït naøy, nhaø vöôøn coù theå bieán thaønh moùn goûi haáp daãn : ñoù laø nhöõng traùi coøn xanh, xaét moûng troän vôùi toâm khoâ, thòt môõ, boùp chua ngoït. Vôùi moùn goûi naøy ngoài döôùi goác caây, nhaâm nhi vaøi ba xò ñeá cuøng caây ñaøn kìm tình tang ñieäu lyù qua caàu, vui beân nhau saùng ñeâm khoâng meät. - 116 - Sau Maêng cuït, phaûi keå ñeán Saàu rieâng. Tuy dieän tích troàng ôû ñaây khoâng baèng Maêng cuït nhöng noù laïi coù giaù trò vaøo baäc nhaát. Caây Saàu rieâng nguyeân goác xöa laø moät loaïi caây moïc hoang ôû xöù Malaysia, ngöôøi baûn xöù goïi laø Djofrian. Naêm 1890, moät linh muïc teân laø Memot tôùi giaûng ñaïo taïi hoï ñaïo Taân Quyù. Khi ôû ñaây oâng ñaõ ñem nhöõng haït Saàu rieâng oâng mang töø Indonesia sang gieo troàng treân ñaát naøy. Caây lôùn nhanh vaø cho traùi sau ñoù nhaân gioáng mang ñi troàng nhieàu nôi treân caû mieàn Nam. Traùi Saàu rieâng coù voû raát cöùng vôùi nhieàu gai nhoïn, voû naøy chia traùi ra töø 3 – 5 muùi, moãi muùi chöùa töø 2 – 5 haït lôùn. Haït ñöôïc bao boïc bôûi moät lôùp cuøi (côm) daøy, maøu traéng ngaø hay vaøng lôït. Lôùp cuøi naøy, khi aên caûm thaáy vò ngoït maùt cuûa ñöôøng pheøn, coù chaát beùo cuûa bô pho maùt vaø muøi thôm quyù phaùi cuûa hoa phong lan Y Laêng coâng chuùa. Saàu rieâng cuõng laø moät höông lieäu ñaëc bieät cho caùc loaïi nöôùc giaûi khaùt, baùnh, keïo, xoâi, kem... Ngaøy nay, Saàu rieâng ñöôïc nhaân gioáng troàng ôû nhieàu nôi. Nhöng nhaéc tôùi Laùi Thieâu, nôi ñaàu tieân troàng Saàu rieâng vaø gaén vôùi saàu rieâng, ngöôøi ta thaáy coù moät thoaùng baâng khuaâng hoaøi nieäm nhôù veà caâu haùt choïc gheïo anh hoïc troø thöôû naøo cuûa coâ gaùi ñeïp Laùi Thieâu : “Ghe anh muõi nhoû traùng löôøn ÔÛ treân Gia Ñònh xuoáng vöôøn thaêm em Cuøng em aên traùi Saàu rieâng AÊn roài caûm thaáy moät nieàm vui chung” Mít Toá nöõ ôû Laùi Thieâu cuõng ñöôïc nhieàu ngöôøi chuù yù. Ñoù laø moät loaïi mít traùi nhoû, muùi khoâng dính xô. Chæ caàn xeû doïc moät tröôøng quanh voû traùi, böûa ra, xô seõ dính vaøo voû, coøn laïi laø nhöõng muùi baùm chaët vaøo loõi gioáng nhö moät chuøm traùi chín, aên ngoït lòm, thôm phöùc, moät muøi thôm pha troän vôùi mít maät vôùi muøi Saàu rieâng. 2.2.7.2. Moùn aên ñaëc saûn : - 117 - Baùnh beøo bì Myõ Lieân : khoâng chæ laø thöông hieäu noåi tieáng treân 100 naêm nay maø coøn trôû thaønh nieàm töï haøo cuûa ngöôøi daân Bình Döông trong ngheä thuaät aåm thöïc. Quaùn naèm gaàn chôï Buùng, khang trang saïch seõ. Du khaùch coù theå duøng baùnh beøo vôùi bì hoaëc chaû gioø chieân. Baùnh ñöôïc laøm töø gaïo naøng Beät vaø phaûi laø loaïi gaïo luùa cuõ. Gaïo ngaâm trong nöôùc soâi 12 tieáng, xaû nhieàu laàn, ñem xay nguyeãn, ñeå cho laéng roài môùi ñoå baùnh. Nhöõng chieác baùnh beøo nhoû nhaén xeáp goïn treân dóa, nhaân ñaäu xanh, rau soáng caét nhoû cuøng döa leo ñeå leân treân. Cuoái cuøng laø bì, cheùn nöôùc maém vôùi döa chua.. Nöôùc maém cuõng ñöôïc laøm theo coâng thöùc ñaëc bieät ñeå khoâng maën quaù cuõng khoâng nhaït quaù. Baùnh beøo bì Myõ Lieân luoân laø moùn aên ñöôïc nhôù ñeán tröôùc tieân moãi khi du khaùch coù dòp ñeán Bình Döông. Ngay caû nhöõng ngöôøi ôû taän beân kia ñaïi döông cuõng muoán moät laàn ñöôïc thöôûng thöùc moùn ñaëc saûn naøy. Ñeå roài, khi ra ñi höông vò cuûa Myõ Lieân nhö höông vò queâ nhaø thaân thöông luoân ñoïng maõi... Ngoaøi ra, Bình Döông coøn noåi tieáng vôùi moùn gaø quay- xoâi phoàng:ñaây laømoùn aên ñoäc quyeàn cuûa Nhaø haøng noåi Bình Döông. Gaø quay aên keøm vôùi xoâi phoàng.Xoâi ñöôïc chieân phoàng troøn vo nhö traùi banh.Ñeán luùc nhaäp tieäc , xoâi ñöôïc ñöïng trong töøng caùi dóa ñem leân troâng thaät laø ñeïp maét, tieáp vieân duøng keùo caét “ traùi banh “ ra töøng maûnh nhoû hình tam giaùc boû vaøo cheùn cho thöïc khaùch, muøi thôm cuûa gaø quay quyeän vôùi vò ngoøn ngoït, beo beùo cuûa xoâi phoàng taïo aán töôïng ñaëc bieät khieán thöïc khaùch khoâng bao giôø queân ñöôïc…Haøng naêm, trong caùc ngaøy hoäi hoaëc caùc cuoäc thi “Aåm thöïc phöông Nam”ôû caùc khu du lòch, Bình Döông ñeàu coù tham gia vôùi caùc moùn: baùnh beøo bì, gaø quay-xoâi phoàng… Veà caùc loaïi baùnh thì ñaëc saûn cuûa Bình Döông laø Baùnh Boø Boâng, nhöõng caùi baùnh nho nhoû xinh xinh traéng tinh vì trong nguyeân lieäu coù theâm loøng traéng tröùng,ñöôøng caùt traéng…”baùnh naøo traéng cho baèng baùnh boø boâng “.Ngöôïc laïi , baùnh Thuaãn laïi chæ duøng loøng ñoû tröùng.Nhöõng caùi baùnh Thuaãn vaøng öôm ñöôïc boïc treân giaáy ñoûthôøi xöa ñöôïc xeáp vaøo trong Quaû vaø laø leã khoâng theå thieáu ñöôïc trong caùc sính leã ñaøng trai khi ñi ñoùn daâu. - 118 - Ngöôøi daân queâ Bình Döông chaân chaát, sieâng naêng coøn bieát taän duïng nhöõng saûn vaät maø thieân nhieân ñaõ phuù cho vuøng ñaát naøy nhieàu hôn nhöõng vuøng ñaát khaùc nhö Mít, rau Môùp (moät loaïi rau moïc ven caùc con raïch )…cheá bieán thaønh nhöõng moùn aên daân daõ quen thuoäc trong ñaùm gioã hoaëc trong böõa côm gia ñình : moùn Mít Haàm vaø rau Môùp laøm chua.Ngöôøi Bình Döông xa queâ soáng ôû vuøng thò töù laâu ngaøy chôït nghe theøm moät mieáng Mít Haàm meàm meàm vôùi nöôùc coát döøa beùo beùo quyeän vôùi muøi thôm cuûa rau raêm, chuùt lôïn côïn cuûa ñaäu phoäng töôi giaõ nhuyeãn …hay vò chua chua gioøn gioøn cuûa rau Môùp xaøo chaám caù chieân daàm nöôùc maém, maø chæ ôû Bình Döông môùi ngon vaø reû ñeå aên cho “ñaõ”! 2.2.8 Tính caùch vaø truyeàn thoáng ngöôøi Bình Döông : Vuøng ñaát Bình Döông ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi vaø vôùi ñaëc ñieåm veà Lòch söû -Vaên hoùa cuûa mình ñaõ hình thaønh neân tính caùch ngöôøi Bình Döông :Ngöôïc doøng lòch söû, chuùng ta bieát thaønh phaàn daân löu taùn ñeán Bình Döông khoâng khaùc daân löu taùn noùi chung khaép Nam Boä : laø nhöõng ngöôøi ngheøo maïo hieåm ñi tìm ñaát soáng, hoï laø nhöõng keû bò aùp böùc vaø choáng aùp böùc, sau naøy coù theâm tuø nhaân vaø lính thuù, khi trieàu Taây Sôn suïp ñoå theâm daân Bình Ñònh traùnh hoïa Gia Long traû thuø : laøng Taân Khaùnh coù theå coi nhö ñieån hình cuûa ñôït löu taùn ñaäm maøu saéc chính trò (haàu heát queâ ôû Taây Bình Ñònh vaøo Nam ñaàu theá kyû XIX, caùt cöù vuøng röøng hieåm trôû vaø soáng ngoaøi voøng phaùp luaät).Noùi chung hoï laø nhöõng ngöôøi bình daân, thích töï do phoùng khoaùng, ñaày tinh thaàn haøo hieäp, ít bò raøng buoäc theo khuoân khoå phong kieán . Thieân thôøi, ñòa lôïi coù aûnh höôûng hình thaønh ñaëc tính nhaân caùch, vaên hoùa con ngöôøi. Thieân nhieân öu ñaõi, möa hoøa, gioù thuaän, ñaát ñai phì nhieâu, maøu môõ taïo ñieàu kieän laøm aên sinh soáng cho con ngöôøi Bình Döông xöa. Röøng nuùi, cao nguyeân (phía Baéc) naâng taâm hoàn, con ngöôøi Bình Döông cao roäng, khoaùng ñaõng, phaù sôn laâm (ngheà khai thaùc röøng) aûnh höôûng ñeán tính khí, tieát thaùo, nhaân caùch, bieát ñaáu tranh khaéc phuïc moïi khoù khaên, gian khoå, yeâu töï do, chaùn gheùt baát coâng ñaõ hình thaønh tính khaúng khaùi, cöông quyeát cuûa con ngöôøi Bình Döông. Ñoàng baèng phì nhieâu, ñòa nhöôõng haøi hoøa, khí haäu an laønh (phía Nam), taïo taâm tính con ngöôøi vui veû, haøo saûng, phoùng tuùng, thieân veà vaên hoùa, leã nghi. Caên cöù vaøo ñòa dö (Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Toaøn Ñoà ñôøi - 119 - Töï Ñöùc) Bình Döông xöa thuoäc traán Phieân An, naèm giöõa hai huyeän Taân Bình vaø Phöôùc Long (daân cö truø maät, nhaø ngoùi, phoá chôï lieàn laïc, laø xöù phoàn hoa ñoâ hoäi cuûa ñaát Gia Ñònh caû nöôùc khoâng ñaâu saùnh baèng) ñaõ minh chöùng ñaày söùc thuyeát phuïc. Veà ñôøi soáng tinh thaàn, Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí coøn cheùp raèng ôû ñaát naøy xöa kia lyù hoïc cuøng vaên chöông ñeàu thònh haønh toát ñeïp. Laáy ñoàn binh Thuû Daàu Moät xöa laøm ñòa giôùi trung taâm, ta thaáy töï nhieân ñaõ hoaøn thieän hai chieác noâi vaên hoùa rieâng bieät trong cuøng moät ñòa phöông. Phía Baéc toång Bình An keùo daøi ñeán höõu ngaïn soâng Ñoàng Nai vaø tieáp giaùp vôùi höõu ngaïn Soâng Beù hình thaønh chieác noâi thöù nhaát ñaày tính chaát soâi ñoäng, döõ doäi. Con ngöôøi ôû ñaây : caùc toång Bình Höng, Beán Caùt, Bình Thieän (Taân Khaùnh, Taân Long), Bình Chaùnh (Uyeân Höng, Thöôøng Taân, Ñaát Cuoác), tieáp giaùp vôùi toång Phöôùc Leã (Phöôùc Hoøa, Phöôùc Vónh, höõu ngaïn soâng Beù) do ñieàu kieän ñaáu tranh sinh toàn vôùi thieân nhieân quyeát lieät (khai hoang, khí haäu, ñôøi soáng) hình thaønh tính maïnh meõ, quyeát ñoaùn, khí duõng, cô trí (laøng voõ Taân Phöôùc Khaùnh). Rieâng truyeàn thoáng vaên chöông theo Trònh Hoaøi Ñöùc, laø yeáu toá phaùt trieån cao ôû söùc maïnh tinh thaàn, söï saùng ñeïp thuoäc caùc lónh vöïc : khoa hoïc, kinh teá, coâng ngheä, ngheä thuaät... maø thieân thôøi ñòa lôïi ñaõ maëc nhieân coâng nhaän. Tinh hoa cuûa laøng ngheà Töông Bình Hieäp, laøng ñieâu khaéc Phuù Thoï, 3 laøng goám söù ôû Chaùnh Nghóa, Taân Phöôùc Khaùnh, Laùi Thieâu, söï haøi hoøa phong phuù cuûa vöôøn caây Laùi Thieâu... toàn taïi vaø phaùt trieån suoát gaàn 300 naêm laø moät ví duï ñieån hình. Ñaëc tröng nhaân hoøa ôû chieác noâi vaên hoùa thöù hai naøy raát ñoãi sinh ñoäng. Nhaân só, trí thöùc, ngheä nhaân toûa saùng treân baàu trôøi ngheä thuaät, taøi naêng myõ thuaät (sôn maøi, goám söù, ñieâu khaéc), taøi naêng theå duïc theå thao, vaên chöông (Huyønh Vaên Ngheä, Bình Nguyeân Loäc, Lö Nhaát Vuõ...), ca nhaïc taøi töû (Thuû Daàu Moät, Thuaän An), söï noåi troäi khu vöïc naøy theå hieän khaù ñaäm neùt qua söùc soáng vaên hoùa, noäi löïc phaùt trieån cuûa caùc ngaønh kinh teá, khoa hoïc, coâng ngheä hieän ñaïi. Rieâng vuøng ñaát vaø con ngöôøi Bình Döông coù söï keát hôïp nhuaàn nguyeãn pha troän ñaëc tính lyù hoïc vaø vaên chöông thaønh voán lieáng baûn saéc rieâng cuûa mình. - 120 - Sôùm bieát laøm thuû coâng (goám, moäc, sôn maøi) vì vaäy ngöôøi Bình Döông raát naêng ñoäng. “…Ngoaøi soá ngöôøi soáng vôùi ngheà ruoäng raãy, khaù ñoâng ngöôøi Bình Döông soáng ngheà thuû coâng nhôø vaäy maø lanh leï, baët thieäp, xuoáng Saøi Goøn chôi khoù phaân bieät ngöôøi tænh leû vôùi ngöôøi ñoâ thò…” [55, tr.272 ]. Laáy Thuû Daàu Moät laøm trung taâm phaùt trieån, thò xaõ naèm treân soâng Saøi Goøn, phía thöôïng nguoàn. Chính con soâng hieàn laønh naøy laø maïch maùu giao löu ñeå vaän taûi haøng hoùa vôùi khoái löôïng lôùn xuoáng Saøi Goøn, Chôï Lôùn, ñi caùc tænh. Veà Y phuïc : Caùc quan laïi maëc aùo “phi long”laø loaïi aùo thuïng daøi baèng gaám, roäng, maøu thaãm hay tía, deät hoa vaên chöõ vaïn, phuùc, thoï, chaân ñi hia maøu ñen hoaëc xanh thaãm coù vieàn traéng.Thö laïi thì maëc aùo daøi xuyeán ñen, khaên ñoùng xeáp baûy lôùp.Chöùc dòch trong laøng maëc aùo daøi the, quaàn daøi. Trang phuïc ngaøy leã, Teát cuûa ngöôøi Vieät ôû Bình Döông laø nhöõng boä trang phuïc mang ñaäm phong caùch Baéc Haø. Nam maëc aùo daøi, quaàn traéng,khaên ñoùng ñen , mang guoác.Nöõ maëc aùo daøi töù thaân, hai thaân sau noái lieàn ôû giöõa soáng löng, thaân tröôùc laø hai vaït aùo khoâng coù khuy. Khi maëc, buoäc thaét hai vaït vaøo nhau,coù yeám che ngöïc.Ñeán theá kyû XIX, phuï nöõ cuõng maëc aùo daøi(nhöng may roäng, khoâng nhaán eo vaø daøi chaám goùt), maëc quaàn traéng, mang guoác. Cuõng gioáng nhö caùc vuøng khaùc cuûa Nam Boä, daân thöôøng ôû Bình Döông nam nöõ ñeàu maëc aùo ngaén coù caøi nuùt , tay aùo ngaén, aùo may lieàn ôû hai naùch.Ñaøn oâng duøng moät maûnh vaûi quaán töø thaét löng xuoáng, buoäc ngang roán, goïi laø khoá.Ñaøn baø, con gaùi maëc vaùy.Ñeán naêm 1828, vua Minh Meänh ra chieáu chæ caám phuï nöõ maëc vaùy, trang phuïc ngaøy thöôøng cuûa ngöôøi Vieät thay ñoåi.Vaùy khoá ñöôïc thay baèng quaàn daøi.Coù hai loaïi:Quaàn laù toïa coù oáng roäng vaø thaúng, ñaùy quaàn saâu, löng quaàn to baûn khi maëc buoäc daây thaû moái ngoaøi löng quaàn.Quaàn laù nem coù hai oáng roäng, coät baèng daây löng vaûi hai vaän löng, daøi ñeán coå hay goùt chaân, may xeáp lai.Khoaûng theá kyû XIX xuaát hieän boä aùo “baø ba”.Aùo baø ba coù theå xuaát phaùt töø chieác “aùo laù” lao ñoäng cuûa ngöôøi Vieät vaø aùo “xaù xaåu”may baèng vaûi buoàm ñen cuûa ngöôøi Hoa lao ñoäng ñoù laø kieåu aùo löûng, xeû giöõa, gaøi nuùt thaét.Boä” baø ba” goàm moät aùo ngaén vaø moät quaàn daøi, nam vaø nöõ ñeàu söû duïng.Coå aùo troøn khít vôùi voøng coå, tay aùo daøi ñeán coå tay coù ñoä roäng vöøa phaûi.Thaân aùo ôû phía sau nguyeân maûnh, phía tröôùc goàm hai vaït, giöõa caøi khuy, xeû taø ngaén ôû hai beân hoâng, kieåu aùo treân heïp, döôùi vaït roäng hôn - 121 - coù hai tuùi hình chöõ nhaät may ôû hai vaït aùo.Quaàn coù hai oáng roäng,coät daây löng guùt, daøi ñeán coå chaân.Vai vaét chieác khaên raèn truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Khô me.Ngöôøi ngheøo, ngöôøi lao ñoäng maëc aùo laù quaàn cuït(nöõ quaàn daøi) ñoäi noùn laù, ñi chaân khoâng. - 122 - KEÁT LUAÄN 1. Qua hai chöông :Khaùi quaùt lòch söû vuøng ñaát Bình Döông töø khi hình thaønh ñeán ñaàu theá kyû XVII vaø Lòch söû -Vaên hoaù vuøng ñaát Bình Döông ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX, ta thaáy vuøng ñaát xöa thuoäc tænh Bình Döông veà phaân chia haønh chaùnh ña phaàn thuoäc Bieân Hoøa, chæ moät phaàn thuoäc Gia Ñònh. Tuy chæ laø vuøng phuï caän cuûa Bieân Hoøa – Gia Ñònh, nhöng vôùi vò trí ñòa lyù raát gaàn Bieân Hoøa – Gia Ñònh, cho neân vuøng ñaát Bình Döông xöa coù beà daøy lòch söû – vaên hoùa laâu ñôøi ngang baèng vôùi Bieân Hoøa - Gia Ñònh.Bình Döông laø moät trong nhöõng nôi löu daân ngöôøi Vieät ñònh cö vaø khai phaù sôùm nhaát (leã kyû nieäm Bieân Hoøa - Saøi Goøn - Bình Döông 300 naêm), laø moät trong ba trung taâm goám myõ thuaät, kieán truùc coå vaø coù neàn vaên hoùa daân gian phaùt trieån roäng raõi vaø ña daïng. Cuøng vôùi, Bieân Hoøa - Gia Ñònh, Bình Döông cuõng laø nôi Phaät giaùo du nhaäp vaø ñöôïc truyeàn baù roäng raõi sôùm nhaát ôû mieàn Nam. Noùi toùm laïi, beân caïnh Bieân Hoøa - Gia Ñònh, Bình Döông xöa laø moät trong ba vuøng ñaát coù lòch söû hình thaønh vaø neàn vaên hoùa laâu ñôøi nhaát cuûa Nam Boä. 2. Tuy nhieân, lòch söû -vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX vaãn coù neùt ñoäc ñaùo rieâng bieät trong doøng lòch söû vaø neàn vaên hoùa chung cuûa Ñoâng Nam Boä - Nam Boä. Ñoù laø söï phaùt trieån röïc rôõ cuûa ngheà thuû coâng myõ ngheä. Tay ngheà thôï Thuû xöa ñaõ noåi tieáng vaø ñeå laïi nhieàu coâng trình kieán truùc coù giaù trò ngheä thuaät cao (nhaø coå, ñình, chuøa coå). Töø nhöõng laøng ngheà thuû coâng coå truyeàn coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay, ngaønh thuû coâng myõ ngheä cuûa Bình Döông trôû neân ñaëc saéc vaø noåi tieáng trong caû nöôùc vôùi haøng thuû coâng myõ ngheä : Sôn maøi, Goám söù.Ñaëc bieät, Sôn maøi ôû Bình Döông laø maët haøng xuaát khaåu noåi tieáng khoâng chæ thu huùt kieàu baøo ta ôû nöôùc ngoaøi maø coøn laø maët haøng ñöôïc öa chuoäng cuûa nhieàu nöôùc treân Theá giôùi. Neùt ñoäc ñaùo khaùc cuûa vaên hoùa Bình Döông laø hình thöùc leã hoäi daân gian raát phaùt trieån : leã hoäi chuøa Baø raèm thaùng Gieâng thu huùt khoâng chæ daân Bình Döông maø coøn ñoâng ñaûo ngöôøi Vieät - ngöôøi Hoa ôû TP.HCM vaø caùc tænh laân caän. Ñình chuøa coå vaø nhöõng thaéng caûnh coå xöa cuûa Bình Döông laø nôi tham quan lyù töôûng cuûa du khaùch vaø coøn goùp phaàn ngoaïi caûnh cho caùc boä phim ñeà taøi laøng queâ Vieät Nam coå - 123 - xöa: phim Coå tích Vieät Nam, Luïc Vaân Tieân… quay ngoaïi caûnh ôû Bình Döông raát nhieàu, nhaát laø ñình Taân An (Beán Theá) laøm boái caûnh cho nhieàu phim nhö coå tích hoaëc caùc phim coù boái caûnh lòch söû. Moùn aên ñaëc saûn cuûa Bình Döông cuõng noåi tieáng ôû Nam Boä ( maêng cuït, saàu rieâng…)vaø trong nhöõng ngaøy hoäi veà “AÅm thöïc phöông Nam”, Bình Döông coù maët vôùi moùn baùnh beøo bì, gaø quay xoâi phoàng, baùnh boø boâng… raát aán töôïng. Nhö vaäy, vôùi lòch söû vaø vaên hoùa cuûa mình, Bình Döông goùp phaàn khoâng nhoû laøm phong phuù vaø ñoäc ñaùo theâm neàn lòch söû – vaên hoùa mieàn Ñoâng Nam Boä vaø vaên hoùa chung cuûa caû nöôùc Vieät Nam. 3. Luaän vaên:” Lòch söû –Vaên hoùa vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX” coøn nhieàu haïn cheá (do phaïm vi ñeà taøi quaù roäng, thôøi gian daøi), coù theå luaän vaên coøn thieáu moät vaøi khía caïnh naøo ñoù hoaëc khoâng ñi saâu vaøo chi tieát cuï theå ñöôïc (giôùi haïn trang vieát theo quy ñònh luaän vaên). Nhöng vôùi söï nghieân cöùu nghieâm tuùc, taùc giaû luaän vaên ñaõ coá gaéng khaùi quaùt, toång hôïp lòch söû vaø vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX vôùi nhöõng gì ñaëc tröng, tieâu bieåu nhaát. Song song, luaän vaên cuõng ñi saâu khai thaùc nhöõng maûng maø baùo chí vaø nhöõng nhaø nghieân cöùu tröôùc chöa khai thaùc heát : ví duï nhö phaàn vaên hoïc daân gian (coù moät soá truyeän keå daân gian, caâu ñoá, nhöõng baøi thô duøng ñeå haùt ru, taùc giaû luaän vaên töï söu taàm ñöôïc vaø ñaây laø nguoàn tö lieäu tröôùc kia chöa töøng ñöôïc coâng boá) hoaëc moät soá phong tuïc taäp quaùn cuûa ñòa phöông (nghi leã Thænh sanh : Caùo saùt teá vaät ,teá vaø raõ thòt heo soáng ra töøng “tôï” trong cuùng ñình) maø caùc saùch vôû khaùc vieát veà cuùng ñình chöa nhaéc ñeán… Baèng söï söu taàm vaø bieân soaïn laïi, luaän vaên “lòch söû -vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX” ñaõ goùp theâm söû lieäu laøm phong phuù Lòch söû – Vaên hoùa Bình Döông.Trong töông lai, hy voïng ñeà taøi ñöôïc phaùt trieån theâm lónh vöïc Kinh teá-Chính trò-Quaân söï- Ngoaïi giao ñeå hoaøn chænh toång theå dieän maïo vuøng ñaát Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX. 4. Töø söï hieåu bieát veà Lòch söû – Vaên hoùa Bình Döông, caùc theá heä treû seõ bieát quyù troïng, baûo toàn nhöõng di tích lòch söû, thích thuù tham gia caùc hình thöùc leã hoäi daân gian. Nhö vaäy vaên hoùa daân gian ôû Bình Döông vaãn ñöôïc duy trì vaø phaùt huy trong thôøi ñaïi ngaøy nay.Trong thôøi môû cöûa, - 124 - vaên hoùa Bình Döông vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc ñoäc ñaùo cuûa rieâng mình, vaãn khoâng maát ñi hoaëc bò lai taïp vôùi caùc neàn vaên hoùa ngoaïi quoác. Ñieàu naøy raát quan troïng trong thôøi kyø Bình Döông thu huùt ñaàu tö nöôùc ngoaøi, hoäi nhaäp vôùi vaên hoùa toaøn caàu. 5. Töø söï hieåu bieát veà tieán trình lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån, tính caùch truyeàn thoáng con ngöôøi Bình Döông, caùc nhaø quaûn lyù coù theå ñeà ra caùc chính saùch phaùt trieån kinh teá – vaên hoùa Bình Döông (döïa treân nhöõng öu ñieåm cuûa vuøng ñaát, lòch söû, con ngöôøi Bình Döông), chaúng haïn vôùi truyeàn thoáng ngheà thuû coâng laâu ñôøi, cö daân Bình Döông raát naêng ñoäng vì töø xöa hoï ñaõ laøm quen vôùi neàn kinh teá haøng hoùa (saûn xuaát vaø buoân baùn haøng thuû coâng). Vì vaäy ngöôøi Bình Döông hoâm nay cuõng raát nhanh nhaïy vôùi neàn kinh teá thò tröôøng, thích nghi nhanh choùng vôùi phong caùch laøm vieäc cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, tieáp thu nhöõng thaønh töïu khoa hoïc kyõ thuaät tieân tieán. Bình Döông ñöôïc nhö ngaøy hoâm nay coøn coù söï ñoùng goùp coâng lao khoâng nhoû cuûa giôùi laõnh ñaïo tænh Bình Döông, raát naêng ñoäng vaø côûi môû, coù nhieàu chính saùch kòp thôøi vaø thích hôïp ñaõ laøm Bình Döông phaùt trieån vôùi toác ñoä nhanh nhaát nöôùc. Qua luaän vaên:” Lòch söû -Vaên hoùa Bình Döông töø ñaàu theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX” , toâi hieåu bieát saâu saéc hôn veà queâ höông mình, caûm thaáy yeâu vaø töï haøo veà queâ höông .Nhöng vì khaû naêng cuûa taùc giaû luaän vaên coù haïn maø ñeà taøi thì quaù roäng lôùn , chaéc chaén luaän vaên coøn nhieàu thieáu soùt, raát mong söï goùp yù vaø thoâng caûm cuûa quyù Thaày Coâ vaø taát caû nhöõng ñoïc giaû khaùc .Duø sao ñi nöõa, hoaøn thaønh ñöôïc luaän vaên vieát veà chính queâ höông mình, laø taâm huyeát cuûa toâi ñöôïc laøm moät chuùt gì ñoù cho queâ höông ./. DANH MUÏC TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Ñaøo Duy Anh (2000), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông , NXB Vaên hoùa – Thoâng tin. 2. Nguyeãn Quang AÂn (2003), Vieät Nam nhöõng thay ñoåi ñòa danh vaø ñòa giôùi haønh chính (1945- 2002), NXB Thoâng taán. 3. Ban chæ ñaïo leã kyû nieäm 300 naêm vuøng ñaát Bieân Hoøa – Ñoàng Nai(1998) Bieân Hoøa – Ñoàng Nai – 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån, Nhaø xuaát baûn Ñoàng Nai. 4. Baùn nguyeät san Xöa vaø Nay(2002), Mieàn Ñoâng Nam Boä – Lòch söû vaø phaùt trieån, NXB TP.HOÀ CHÍ MINH . 5. Nguyeãn Coâng Bình, Leâ Xuaân Dieäm, Maïc Ñöôøng(1990),Vaên hoùa vaø cö daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi. 6. Nguyeãn Chí Beàn(2003),Vaên hoùa daân gian Vieät Nam nhöõng phaùc thaûo, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 7. Thanh Ba bieân soaïn(1997),Nguyeãn Höõu Caûnh, chaân dung ngöôøi môû coõi, NXB Muõi Caø Mau. 8. Phan xuaân Bieân(1999), “Cö daân Bình Döông qua caùc thôøi kyø lòch söû”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 9. Ñaøo Linh Coân, Nguyeãn Duy Tyø(1993), Ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Doác Chuøa, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 10.Lyù khaéc Cung(1998),”Tranh sôn maøi Vieät Nam”, Vieät Nam saéc höông xöa,NXB Thanh Nieân. 11.Traàn Chaâu(1995), “Laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp”, Soâng Beù di tích lòch söû vaø danh lam, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin –Baûo taøng tænh Soâng Beù. 12. Tröôøng Daân(1999),”Haøng döông,con ñöôøng ñeïp nhaát Bình Döông”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 13. Tröôøng Daân(1999),”Phaùc thaûo ñoâi neùt veà ñaëc tính vaên hoaù cuûa ngöôøi Bình Döông xöa”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 14. Leâ Xuaân Dieäm(1991),Khaûo coå hoïc Ñoàng Nai_ Baûo taøng Ñoàng Nai, NXB Ñoàng Nai. 15. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994), Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn – Gia Ñònh, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 16. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994),”Ñòa lyù lòch sö,û”Toång keát nghieân cöùu ñòa baï Nam Kyø luïc tænh, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 17.. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994),Nghieân cöùu ñòa baï trieàu Nguyeãn –Bieân Hoøa, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 18. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1999),” Ñòa lyù haønh chaùnh tænh Bình Döông qua caùc thôøi kyø”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 19. Nguyeãn Ñình Ñaàu(1994),Cheá ñoä coâng ñieàn coâng thoå trong lòch söû khaån hoang laäp aáp ôû Nam kyø luïc tænh,NXB Treû Tp.HCM. 20.Nguyeãn Ñình Ñaàu(2002),”Ñòa danh Bình Döông”, Mieàn Ñoâng Nam Boä lòch söû vaø phaùt trieån , TP.HCM. 21.Phan Thanh Ñaøo(2004),Nhaø coå Bình Döông,Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Bình Döông. 22. Nguyeãn Ñeä(1999),” Böôùc ñaàu khaûo saùt toân giaùo ôû Bình Döông”Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 23. Huyønh Ngoïc Ñaùng(1999),Chính saùch cuûa chính quyeàn Ñaøng Trong ñoái vôùi ngöôøi Hoa, Luaän vaên thaïc só lòch söû, Tröôøng khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên TP. HCM. 24. Trònh Hoaøi Ñöùc(1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí (taäp haï), Nha vaên hoùa Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 25. Trònh Hoaøi Ñöùc(1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí (taäp trung), Nha vaên hoùa Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 26. Trònh Hoaøi Ñöùc(1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí (taäp trung vaø taäp haï), Nha vaên hoùa Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 27. Traàn Baïch Ñaèng chuû bieân(1991),Ñòa chí tænh Soâng Beù, NXB Toång hôïp, Soâng Beù. 28. Leâ Quyù Ñoân(1955), Phuû Bieân taïp luïc, T2, QIV, Phuû Quoác vuï khanh ñaëcï traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 29. Nguyeãn Minh Giao, Tìm hieåu veà thuû coâng myõ ngheä goám söù Bình Döông,Luaän vaên thaïc só lòch söû, Tröôøng khoa hoïc xaõ hoäi vaø Nhaân vaên TP. HCM. 30. Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam(2002), Nhöõng ngoâi chuøa ôû Bình Döông quaù khöù vaø hieän taïi, NXB Toân giaùo Haø Noäi. 31. Giaùo hoäi coâng giaùo Vieät Nam(2004), Giaùo phaän Phuù Cöôøng, chöông 46, NXB Toân giaùo Haø Noäi. 32. Hoäi khoa hoïc Lòch söû thaønh phoá Hoà chí Minh(2004), Nam Boä ñaát vaø ngöôøi, (taäp 2) , NXB Treû. 33. Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Bình Döông(1998), Myõ thuaät Bình Döông xöa vaø nay ,xí nghieäp in Bình Döông . 34. Nhö Hieân, Nguyeãn Ngoïc Hieàn(1997),Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnhvôùi cuoäc khai saùngmieàn Nam Vieät Nam cuoái theá kyû XVII, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 35. Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät(1998), Caùc hoïa só tröôøng Cao ñaúng Myõ thuaät Ñoâng Döông,NXB Myõ thuaät, Haø Noäi. 36.Nguyeãn Hieáu Hoïc(1997),”Bình Döông gaén lieàn Saøi Goøn –Gia Ñònh”,Bình Döông moät theá kyû xöa,(45), Hoäi khoa hoïc Lòch söû Vieät Nam . 37.Nguyeãn Höõu Hieáu(2004),”Cuùng vieäc leà-Moät tín ngöôõng mang ñaäm daáu aán thôøi khai hoang cuûa löu daân Nam Boä”, Nam Boä Ñaát vaø Ngöôøi(taäp 2),NXB Treû,tr.203-318. 38. Tröông Vónh Kyù , Nguyeãn Ñình Ñaàu dòch(1997),Tieåu giaùo trình ñòa lyù Nam Kyø, NXB Treû. 39. Traàn Troïng Kim(2002),Vieät Nam söû löôïc , NXB Vaên hoùa thoâng tin . 40. Phan Khoang(2001),Vieät söû xöù Ñaøng Trong , NXB Vaên hoïc . 41. Huyønh Löùa(1987), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä, NXB TP. Hoà Chí Minh. 42. Huyønh Löùa(2000),” Caùc ngheà thuû coâng myõ ngheä truyeàn thoáng vaø ngheä thuaât taïo hình daân gian ôû Nam Boä”, Goùp phaàn tìm hieåu vuøng ñaát Nam Boä caùc theá kyû XVII , XVIII , XIX, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi. 43.Huøynh Löùa(1999),”Phaùc thaûo vaøi neùt veà Bình Döông thôøi khai phaù”, Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 44.Vónh Loäc(1999),”Danh thaéng nuùi Chaâu Thôùi, suoái Loà OÀ”Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 45.Nguyeãn Phan Quang(1994),Coù moät neàn ñaïo lyù Vieät Nam , NXB Thaønh phoá HCM. 46.. Nguyeãn Phan Quang(1999),” Lòch söû tænh Bình Döông (qua nieân giaùm vaø ñòa chí tænh Thuû Daàu Moät cuûa thöïc daân Phaùp)”,Thuû Daàu Moät-Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP. HCM. 47. Ngoâ Vaên Quyù(2000),Nam Boä xöa vaø nay, NXB Treû TP.HCM. 48. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn(1969), Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp II, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 49 Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn(1962), Ñaïi Nam thöïc luïc chính bieân, NXB Söû hoïc, Haø Noäi. 50.Sôn Nam(2004), Lòch söû khaån hoang mieàn Nam, NXB Treû, TP.HCM. 51. Sôn Nam(1997),Ñaát Gia Ñònh - Beán Ngheù xöa & Ngöôøi Saøi Goøn, NXB Treû. 52. Sôn Nam(1967),Noùi veà mieàn Nam, NXB Laù Boái. 53. Sôn Nam(1992),Vaên minh mieät vöôøn, NXB Vaên hoùa. 54. Sôn Nam(2004),Ñình Mieáu & Leã hoäi daân gian Mieàn Nam , NXB Treû. 55. Sôn Nam(1999), “Ngöôøi Bình Döông”,Thuû Daàu Moät - Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP.HCM. 56. Sôn Nam(1999),” Truyeàn thoáng vaên hoùa”,Ñò chí Soâng Beù, NXB Toång hôïp Soâng Beù. 57.Huøynh Ngoïc(1998),”Ñình Baø Luïa va øneùt ñeïp cuûa neàn vaên hoùa coå”, Vaên ngheä Bình Döông,(soá 9),Bình Döông-Ñaát nöôùc-con ngöôøi (taäp 1). 58. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Bình Döông(1999),Thuû Daàu Moät - Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, NXB Vaên ngheä TP.HCM. 59.. Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Bình Döông(1998),Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc “Thuû Daàu Moät – Bình Döông 300 naêm”, in taïi Xí nghieäp in Bình Döông . 60.Traàn Thò Thanh Thanh(2002),”Nhìn laïi vieäc khai phaù cuûa ngöôøi Vieät treân ñaát Gia Ñònh theá kyû XVII-XVIII”,Kyû yeáu hoäi thaûo Nam Boä vaø Nam Trung boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII- XIX. 61.Chu Quang Tröù(2001), Di saûn vaên hoùa daân toäc trong tín ngöôõng vaø toân giaùo ôû Vieät Nam, NXB Myõ thuaät. 62. Ñaëng Thu(1994), Di daân cuûa ngöôøi Vieät töø theá kyû X – XIX, Trung taâm nghieân cöùu daân soá vaø phaùt trieån, Haø Noäi. 63. Huyønh Ngoïc Traûng, Tröông Ngoïc Töôøng(1999), Ñình Nam Boä xöa vaø nay, NXB Ñoàng Nai. 64. Huyønh Quoác Thaéng(2003), Leã hoäi daân gian ôû Nam Boä, NXB Vaên hoùa – Thoâng tin, Haø Noäi. 65. Haø Vaên Taán(1998), Theo daáu caùc vaên hoùa coå , NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 66. Tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh phoá Hoà chí Minh(2002), kyû yeáu Hoäi thaûo Ñaïi hoïc sö phaïm TP. Hoà Chí Minh, Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX, in taïi Thaønh phoá Hoà chí Minh. 67. Traàn Ngoïc Theâm(1999), Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam , NXB Giaùo duïc . 68. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên thaønh phoá Hoà Chí Minh(1999),Löôïc söû 300 naêm (1698 - 1998) Saøi Goøn – Thaønh phoá Hoà Chí Minh, NXB Treû. 69. Thö vieän Tænh Bình Döông(2002),Thö muïc toaøn vaên “Bình Döông ñaát nöôùc – on ngöôøi” ,Taäp1, thö vieän Bình Döông. 70. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia - Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh(2000),Ñònh cö cuûa ngöôøi Hoa treân ñaát Nam Boä (töø theá kyû XVII ñeán naêm 1945), NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia – Vieän söû hoïc, 71. Taïp chí Xöa vaø nay(1998),Nam Boä xöa, NXB Vaên hoùa daân toäc. 72. Taïp chí Xöa vaø nay(2003),Nam Boä xöa & Nay, NXB Thaønh phoá HCM. 73. Buøi Ñöùc Tònh(2002),” Moät soá nhaän xeùt veà ñòa danh ôû Nam Boä”,kyû yeáu hoäi thaûo Ñaïi hoïc sö phaïm TP. Hoà Chí Minh, Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX, in taïi Thaønh phoá Hoà chí Minh. 74. Buøi Ñöùc Tònh(1999), Löôïc khaûo ñòa danh Nam Boä,NXB Vaên ngheä TP. HCM. 75. Nguyeãn Ñöùc Tuaán(2004), “ Caùc ñeà taøi trang trí trong caùc di tích kieán truùc ngheä thuaät ôû Bình Döông”,Nam Boä Ñaát vaø Ngöôøi,(taäp II), NXB Treû. 76. Thích Hueä Thoâng(2000), Sô thaûo Phaät giaùo Bình Döông,NXB Muûi Caø Mau. 77. Lö Nhaát Vuõ – Leâ Giang chuû bieân(2001),Daân ca vaø Thô ca Daân gian Bình Döông,Hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Bình Döông. 78. Vieät Nam-Ñaát nöôùc-Con ngöôøi(2004), Chaøo möøng quyù khaùch ñeán Bình Döông, NXB Thoâng taán. PHUÏ LUÏC Moät soá nhaän xeùt veà ñòa danh ôû Bình Döông: Theo baøi vieát: “Moät soá nhaän xeùt veà ñòa danh ôû Nam boä cuûa Buøi Ñöùc Tònh” ñaêng trong “Kyû yeáu hoäi thaûo Nam boä vaø Nam Trung boä nhöõng vaâùn ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX” – Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TPHCM – 2002. Ñòa danh ôû Nam boä ñöôïc trình baøy theo 4 chuû ñeà: - Caùc vaät theå töï nhieân, vò trí ñaëc bieät vaø ñôn vò haønh chaùnh quaân söï ñöôïc duøng ñeå caáu taïo ñòa danh. - Coäi nguoàn ngoân ngöõ cuûa caùc ñòa danh nhöõng dung hôïp bieán chuyeån ñòa danh a/Caùc vaät theå töï nhieân- Vò trí ñaëc bieät vaø ñôn vò haønh chính quaân söï: Caùc vaät theå töï nhieân thöôøng gaëp trong caùc ñòa danh (chæ choïn nhöõng ñòa danh coù ôûù ñòa baøn Bình Döông ngaøy nay). - Böng: töø goác Khôme “laøng”, chæ choã ñaát truõng giöõa moät caùnh ñoàng, muøa naéng thöôøng khoâng coù nöôùc ñoïng, nhöng muøa möa thì ngaäp khaù saâu vaø coù caùc thöù laùc, ñöng moïc. Muøa nöôùc böng thöôøng coù nhieàu caù ñoàng. Daân gian coù caâu: “gioù ñöa gioù ñaåy veà raãy aên coøng, veà böng aên caù, veà gioàng aên döa”. Ôû Bình Döông coù: Böng Caûi (thò xaõ Thuû Daàu Moät): vì laø vuøng ñaát thaáp giöõa caùnh ñoàng troàng nhieàu caûi. - Böng Caàu (xaõ Töông Bình Hieäp, caùch Thuû Daàu Moät 5 km) laø vuøng ñaát truõng ngaäp nöôùc giöõa caùnh ñoàng cho neân phaûi baéc moät caây caàu ngang qua, treân caàu laø quoác loä 13 (nay laø Ñaïi loä Bình Döông), nöôùc löu thoâng töø ruoäng beân naøy ñöôøng sang ruoäng beân kia ñöôøng nhôø oáng coáng döôùi chaân caàu. Muøa möa ngöôøi ta coøn ngaên nöôùc laïi ñeå duøng vaøo muøa naéng xaû nöôùc ra töôùi ruoäng. Ñòa danh naøy cuõng ñöôïc nhaéc ñeán trong taøi lieäu: “Lòch söû tænh Bình Döông” (qua nieân giaùm vaø ñòa chí Thuû Daàu Moät cuûa thöïc daân Phaùp) cuûa PGS, TS Nguyeãn Phan Quang ghi: “… nhaø thôø Töông Hieäp: ngöôøi Vieät Nam goïi laø Bung – Cou (Böng Caàu) caùch Thuû Daàu Moät 5 km. coù 300 daân, moät tröôøng hoïc moät nhaø vieäc..”[46,tr.70 ]Caên cöù vaøo nhöõng caùch ñöôïc moâ taû thì Bung – Cou chính laø Böng Caàu ngaøy nay. Treân thöïc teá coù ñoàng ruoäng, coù caàu, coù böng, coù nöôùc chaûy, coù ñình thôø Töông Hieäp… hoaøn toaøn xaùc thöïc bôûi vì vuøng naøy chính laø nôi choân rau caét roán cuûa taùc giaû luaän vaên. Töông töï: moät ñòa danh khaùc naèm ôû xaõ Taân Ñònh, huyeän Beán Caùt, tænh Bình Döông: ñoù laø Böng Ñæa. Theo caùch lyù giaûi treân thì coù leõ ñaây xöa laø vuøng ñaát truõng ngaäp nöôùc giöõa coù caùnh ñoàng vaø coù nhieàu … ñæa. - Cuø lao: coù leõ do Vieät hoùa tieáng daân toäc mieàn bieån Pulo: cuø lao laø coàn treû neân roäng lôùn, coù nhieàu ngöôøi soáng treân ñoù. Cuø lao chæ rieâng duøng ñeå goïi nhöõng vuøng nöôùc vaây quanh ñaát lieàn ôû giöõa. Cuø lao Ruøa: (Taân Uyeân, Bình Döông): laø vuøng ñaát nhoâ leân, coù ngöôøi sinh soáng, xung quanh laø nöôùc, nhìn hình daïng gioáng con ruøa neân goïi laø Cuø Lao Ruøa. - Goø: nhöõng maûnh ñaát cao, cao hôn nhöng heïp hôn gioàng. Moät soá teân goø veà sau ñaõ thaønh teân goïi cuûa vuøng (Goø Döa, Goø Vaáp) ôû Bình Döông coù Goø Moái (Taân Ñònh, Beán Caùt), Goø Ñaäu (Thò xaõ Thuû Daàu Moät)… - Möông: ôû mieàn Taây Nam boä laø danh töø chæ nhöõng con raïch nhoû, ngaén vaø cuøn. Ôû moät soá tænh: hai beân ñöôøng coù caùc möông taïo thaønh do vieäc laáy ñaát ñaép ñöôøng tröôùc khi raûi ñaù goïi laø möông loä, coù khi roäng ñeán vaøi meùt (khu vöïc Laùi Thieâu, caàu Ngang: caàu baéc ngang qua möông nöôùc). Caùc möông vöôøn ñuû roäng vaø möông boø aên ra soâng raïch coù theå duøng laøm ñöôøng nöôùc giao thoâng. “Trong tænh Thuû Daàu Moät, beân phaûi con ñöôøng töø Bình Nhaâm ñeán Buùng coù ghe thuyeàn ñi laïi nhö trong moät con raïch” [73,tr.184]. -Hoá: Choã ñaát truõng, muøa naéng khoâ raùo, nhöng muøa möa coù moâi nöôùc laáp xaáp (Hoá Baøo – Cuû Chi). Bình Döông coù ñòa danh Hoá Le (xaõ Thôùi Hoøa-huyeän Beán caùt ) coù leõ laø vuøng ñaát truõng xöa coù nhieàu maêng le. -Maïch: Doøng nöôùc töø döôùi ñaát ñoå leân, nhoû thì coù theå höùng laïi trong moät caùi gieáng ñeå laáy nöôùc uoáng vaø taém giaët, lôùn hôn coù theå chaûy ñi thaønh moät ngoïn suoái nhoû cung caáp nöôùc cho nhieàu nhu caàu khaùc. “…Ôû vuøng Thuû Ñöùc Laùi Thieâu coù nhieàu maïch loaïi naøy..” [74,tr.20]. Ñaëc bieät, theo töø ngöõ ñòa phöông ôû Bình Döông ngöôøi ta goïi maïch nöôùc ngaàm töø döôùi ñaát ñoå leân, ñöôïc höùng laïi trong moät caùi gieáng ñeå laáy nöôùc uoáng hoaëc taém giaët laø “moïi”. Ví duï: moïi Thaày Thô, moïi Chôï… -Raïch: Doøng nöôùc ñoå ra soâng nhöng nhoû hôn soâng: Raïch Baép (Beán Caùt – Bình Döông). Chaéc ven raïch naøy xöa troàng nhieàu baép. -Beán: Ban ñaàu laø choã thuyeàn gheù vaøo bôø, vì ñuû ñieàu kieän cho thuyeàn ñoã neân vieäc ñoã thuyeàn ôû vò trí naøy coù tính caùch thöôøng xuyeân. Sau chæ choã nhieàu ghe thuyeàn thöôøng xuyeân ñoã laïi do yeâu caàu chuyeân chôû. Beán: Ngoaøi caùch ñaët teân chung cho caùc loaïi vò trí giao thoâng, coøn coù caùch ñaët teân rieâng bieät caên cöù vaøo loaïi haøng hoùa ñöôïc caát leân nhieàu nhaát ôû beán: Beán Coû, Beán Cuûi ôû Thuû Daàu Moät, Beán suùc laø nôi buoân baùn nhöõng suùc goã :”… ôû taû ngaïn soâng Saøi Goøn ngöôïc maát 3 giôø ñoàng hoà laø moät trung taâm buoân goã noåi tieáng … “[38,tr.71].Beán Caùt coù leõ naèm trong tröôøng hôïp ñaët teân chung cho caùc loaïi vò trí giao thoâng”… Beán Caùt caùch Thuû Daàu Moät 22 km laø moät trung taâm ôû giöõa röøng cuõng laø nôi tieáp noái con ñöôøng töø soâng Thò Tính vaø con ñöôøng töø Kratie…”[46,tr.71] Theá nhöng ñòa danh Beán Thueá (xaõ Taân An) Thuû Daàu Moät thì laïi deã giaûi thích.Ñòa chí Soâng Beù vieát :”Töø thôøi Gia long thaáy ghi tuaàn An Lôïi phía Baéc chôï Thuû Daàu Moät nhaèm thu thueá thuyeàn beø qua laïi “ Ñaây laø choã thuyeàn beø qua laïi phaûi vaøo bôø ñeå ñoùng thueá laâu daàn goïi laø “Beán Thueá”, nhöng do caùch phaùt aâm cuûa ñòa phöông neân ngöôøi ta goïi laø Beán Theá, laâu daàn taïo thaønh ñòa danh “Beán Theá”. -Caàu ngang: laø caàu baéc ngang moät möông loä hay moät con soâng chaûy gaàn saùt loä vaø song song vôùi loä; do ñoù caàu ngang naèm thaúng goùc vôùi ñöôøng caùi vaø ñaâm ngang ra ñöôøng caùi : “…treân ñöôøng töø Laùi Thieâu ñi Thuû Daàu Moät, ôû khoaûng Bình Nhaâm coù moät Caàu Ngang vaø ôû ngay chôï Buùng (ñuùng lyù laø Buùn, vieát sai chính taû, do phaùt aâm khoâng ñuùng cuûa ngöôøi Nam boä) laïi coù moät Caàu Ngang nöõa khaù lôùn, caû hai ñeàu baéc qua möông loä saùt beân ñöôøng…” [74,tr.59] Caàu Ngang ngaøy nay laø khu du lòch noåi tieáng cuûa Bình Döông (Laùi Thieâu). b. Caùc vò trí lieân heä ñeán giao thoâng. -Doác: choã ñaát leân cao. Doác ôû choã ñænh cao cuûa noù cuõng laø moät vò trí ñaùnh daáu treân truïc loä (Doác Chuøa – Taân Uyeân) (Doác Ñình: ngay doác coù caùi ñình Töông Hieäp). -Truoâng: “Ñöôøng xuyeân qua moät khu röøng, loái ñi coù saün nhöng hai beân treân ñaàu ngöôøi ñi ñeàu coù nhöõng thaân caây vaø caønh laù bao phuû. Treân ñöôøng töø vuøng Dó An vaøo chieán khu Ñ coù Truoâng Sim, xaõ Ñònh Phöôùc coù Truoâng Boøng Bong: xöa coù nhieàu daây boøng bong leo treân caây röøng. Ngaõ tö Sôû Sao: Vì xöa kia qua khoûi ngaõ tö laø röøng caây sao neân teân goïi ngaõ tö sôû sao (Sôû: nhieàu, ví duï sôû cao su…) c. Caùc vò trí taäp hôïp daân cö: -Chôï: vò trí taäp hôïp nhieàu ngöôøi do nhu caàu mua vaø baùn tuï taäp vaøo nhöõng thôøi gian nhaát ñònh. Chôï thöôøng mang teân ñòa phöông, coù khi teân ngöôøi saùng laäp chôï hay chuû chôï (ñoäc quyeàn thaàu thueá chôï nhö chôï Laùi Thieâu).Moät caùch lyù giaûi khaùc (chæ laø moät giaû thuyeát): Coù moät oâng thöông laùi ñaõ töï thieâu (neân goïi laø Laùi Thieâu). Theo loaïi haøng ñöôïc mua baùn nhieàu nhaát (chôï Buùn) nhöng do phaùt aâm Nam boä thaønh chöõ Buùng[74,tr.61]. Ñaây laø caùch lyù giaûi cuûa ñòa chí Soâng Beù. -Xoùm: töø ñeå phaân bieät moät khu vöïc trong laøng (xaõ) hay ñòa phöông lôùn hôn, veà muïc tieâu saûn xuaát, thöông maïi hay chæ ñôn thuaàn veà vò trí. (Xoùm Chuøa, Xoùm Beán ôû xaõTaân Ñònh-huyeän Beán Caùt-Bình Döông). Xoùm Chuøa vì ôû ñoù coù chuøa coå. Coøn Xoùm Beán coù leõ gaàn beán soâng. d. Caùc ñôn vò haønh chính, quaân söï. -Dinh: Ñôn vò haønh chính vaø quaân söï thôøi caùc chuùa Nguyeãn. Moät dinh goàm moät huyeän hay moät chaâu. Ví duï naêm 1698 Nguyeãn Höõu Caûnh ñaët Traán Bieân dinh chæ coù huyeän Phöôùc Long (Bieân Hoøa) Phieân Traán dinh chæ coù huyeän Taân Bình. -Traán: Ñeán thôøi Gia Long, do vieäc ñoåi Gia Ñònh traán ra Gia ñònh thaønh, dinh ñöôïc ñoåi thaønh traán. -Thuû: danh töø chæ ñoàn canh gaùc doïc theo caùc trieàn soâng vaø khaù phoå bieán ôû thôøi phong kieán neân “Thuû” ñaõ ñi vaøo moät soá ñòa danh hieän nay haõy coøn thoâng duïng nhö Thuû Ngöõ, Thuû Thieâm, Thuû Ñöùc (thuoäc TPHCM), Thuû Daàu Moät thuoäc tænh Bình Döông, Thuû Thöøa thuoäc tænh Long An, Thuû Chieán Sai (ôû chôï Môùi) tænh An Giang. Ngöõ, Thieâm, Ñöùc coù leõ laø teân nhöõng vieân chöùc cai quaûn caùc thuû naøy ñaõ giöõ chöùc vuï töø khi Thuû môùi ñöôïc thaønh laäp cho ñeán khi khoâng coøn taùc duïng. e. Phaân chia ñòa danh theo nhoùm töï nhieân: * Ñòa danh Daàu Tieáng: Theo ñòa chí Soâng Beù thì Daàu Tieáng laø caây daàu noåi tieáng. Giai thoaïi veà caây daàu naøy ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc cheùp laïi trong muïc saûn vaâït cuûa ñaát Gia Ñònh: Thaùng 7 naêm 1780, Nguyeãn Aùnh truyeàn cho quaân só ñoán caây ñeå ñoùng thuyeàn. ÔÛ röøng Quang Hoùa (hieåu laø vuøng Traûng Baøng) coù moät caây sao (coù giai thoaïi laø daàu) laâu ñôøi, ban ngaøy thöôøng thaáy coù löûa saùng nhö hai caây ñeøn, thaáy thì ham nhöng quaân só vöøa cheùm nhaùt röïa ñaàu tieân laø laäp töùc hoäc maùu cheát. Ai naáy hoaûng sôï nhöng töôùng Ñoã Thaønh Nhôn beøn ñem leänh treân ñeán, baûo ai sôï seät thì bò xöû töû. Quaân só beøn haï caây coå thuï noï. Coù tieáng noå to, nhöïa caây chaûy lai laùng nhö maùu ñoû. Goïi röøng Traûng Baøng, khu vöïc roäng thì coù theå aên ñeán beân kia soâng, thuoäc vuøng Daàu Tieáng. Caâu chuyeän treân lyù giaûi ñòa danh Daàu Tieáng cuõng khaù hôïp lyù. Qua giai thoaïi ñoù, neáu ta löôït boû nhöõng yeáu toá thaàn thoaïi, hoang ñöôøng thì noù laïi mang tính hieän thöïc saâu saéc: phaûn aùnh röøng giaø Ñoâng Nam Boä: ngheà ñoán röøng nguy hieåm, thôï ñoán röøng sôï nhaát nhöõng caây coù caây da kyù sinh baùm vaøo, reã boá thaân caây chaèng chòt, khi ngaõ xuoáng caây bò vöôùng víu, laém khi ngaõ xuoáng khoâng ñuùng höôùng döï kieán, gaây tai naïn cheát ngöôøi. Khi ñoán caây to maø coù caây con moïc keà beân, neân ñeà phoøng vöôùng nhau. Tuy nguy hieåm nhöng ngheà thôï saên, ñoán röøng, laøm cuûi … raát phoå bieán ôû mieàn Ñoâng xöa. -Suoái Loà oà: nôi ñaây coù con suoái, treân bôø coù nhieàu caây tre loà oâ, goïi teân traïi thaønh loà oà neân coù teân laø suoái Loà oà. BAÛN ÑOÀ PHUÛ GIA ÑÒNH NAÊM 1698 BAÛN ÑOÀ PHUÛ PHÖÔÙC LONG NAÊM 1808 BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH NAM KYØ LUÏC TÆNH NAÊM 1836 BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH NAM KYØ THÔØI PHAÙP THUOÄC BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH BÌNH DÖÔNG NAÊM 1955 - 1959 BAÛN ÑOÀ HAØNH CHAÙNH BÌNH DÖÔNG NAÊM 1963 Caùc coâng cuï coù coâng naêng giuùp ngöôøi khai hoang môû ñaát : r ìu, röïa, phaûng Ñình Phuù Long (Laùi Thieâu) xaây naêm 1842 Chöng nghi trong cuùng ñình Töông Hieäp Chuøa Hoäi Khaùnh Xaây Naêm 1741 (xaây döïng laïi naêm 1868) Tranh sôn maøi laøm baèng chaát lieäu sôn ta “Quan traïng veà laøng” MUÏC LUÏC MÔÛ ÑAÀU CHÖÔNG 17 KHAÙI QUAÙT LÒCH SÖÛ VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG TÖØ KHI HÌNH THAØNH ÑEÁN ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ...................................................................................... 7 1.1. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån vuøng ñaát thuoäc Bình Döông ngaøy nay: 7 1.2 Ñoâi neùt veà vaên hoùa tieàn söû ôû Bình Döông. ........................................ 11 1.3. Cö daân Bình Döông töø theá kyû I ñeán ñaàu theá kyû XVII: ..................... 17 1.4. Bình Döông thôøi khai phaù( tröôùc theá kyû XVI-ñaàu theá kyû XVII) ...... 18 CHÖÔNG 220 LÒCH SÖÛ –VAÊN HOÙA VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII-ÑEÁN GIÖÕA THEÁ KYÛ XIX ............................................................................................. 20 2.1VUØNG ÑAÁT BÌNH DÖÔNG ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN GIÖÕA THEÁ KYÛ XIX 20 2.1.1Khai phaù vuøng ñaát Bình Döông theá kyû XVII-XVIII ................... 20 2.1.2. Ñòa lyù haønh chính tænh Bình Döông qua caùc theá kyû XVII-XIX . 26 2.1.3. Ñòa danh Bình Döông: ................................................................ 35 2.1. 4. Ñaëc ñieåm phaùt trieån cuûa Bình Döông trong vuøng Ñoàng Nai - Gia Ñònh 42 2.1.5 Cö daân Bình Döông caùc theá kyû XVII- XIX: ............................... 50 2.1.6.Lòch söû caùc laøng ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ôû Bình Döông : ... 53 2.2. VAÊN HOÙA BÌNH DÖÔNG THEÁ KYÛ XVII- XIX ............................. 60 2.2.1.Boái caûnh lòch söû hình thaønh vaên hoùa Bình Döông : .................... 60 2.2.2. Tín ngöôõng-Leã hoäi daân gian: ..................................................... 62 2.2.3 Caùc toân giaùo ôû Bình Döông:........................................................ 80 2.2.4. Vaên hoïc daân gian ôû Bình Döông: ( theá kyû XVII-XIX) .............. 90 2.2.5. Ngheä thuaät : .............................................................................. 102 2.2.6 Kieán truùc coå treân ñaát Bình Döông : ........................................... 110 2.2.7 Ñaëc saûn aåm thöïc : ..................................................................... 115 2.2.8 Tính caùch truyeàn thoáng ngöôøi Bình Döông : ............................. 118 KEÁT LUAÄN .................................................................................................... 122 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO PHUÏ LUÏC