Đề tài Thực trạng cháy rừng và biện pháp phòng chống cháy rừng

Mục lục: I. Đặt vấn đề: II. Nội dung: 1. Cháy rừng: 2. Dự báo cháy rừng: 2.1. Xác định mùa cháy rừng và phân vùng trọng điểm cháy rừng: 2.1.1. Xác định mùa cháy rừng: 2.1.2. Phân vùng trọng điểm dễ cháy rừng: 2.2. Thông tin cảnh báo về cháy rừng: 2.3. Hệ thống dự báo cháy rừng ở nước ta: 3. Các giải pháp phòng cháy rừng: 3.1. Phương châm và yêu cầu phòng cháy chữa cháy rừng: 3.2. Những biện pháp chủ yếu phòng cháy rừng: 3.2.1. Biện pháp tổ chức hành chính 3.2.2. Tuyên truyền giáo dục nâng cao cảnh giác 3.2.3. Biện pháp lâm sinh trong phòng cháy rừng 3.2.4. Hệ thống hồ đập, đê bao, kênh mương 3.2.5. Quy hoạch vùng sản xuất nương rẫy 3.2.6. Giảm khối lượng vật liệu cháy: 3.2.7. Hệ thống chòi canh phát hiện cháy rừng III. Kết luận: I. Đặt vấn đề: Lâm nghiệp là một ngành sản xuất đặc biệt. Nói đến lâm nghiệp trước hết phải nói đến vai trò của rừng trong nền kinh tế quốc dân và trong đời sống xã hội. Rừng cung cấp gỗ và lâm sản ngoài gỗ phục vụ nhu cầu tiêu dùng của các tầng lớp dân cư; cung cấp nguyên liệu cho công nghiệp, cho xây dựng cơ bản; cung cấp dược liệu quý phục vụ nhu cầu chữa bệnh và nâng cao sức khỏe cho con người; cung cấp lương thực, nguyên liệu chế biến thực phẩm,…phục vụ nhu cầu đời sống xã hội,… Trong Luật bảo vệ và phát triển rừng có ghi: “ Rừng là tài nguyên quý báu của đất nước, có khả năng tái tạo, là bộ phận quan trọng của môi trường sinh thái, có giá trị to lớn đối với nền kinh tế quốc dân, gắn liền với đời sống của nhân dân, với sự sống còn của dân tộc”. Nước ta hiện nay có trên 12.3 triệu ha rừng, trong đó hơn một nửa là các loại rừng dễ cháy. Chính vì vậy, công tác phòng cháy, chữa cháy rừng luôn được đặt ra là một trong những nhiệm vụ quan trọng và cấp bách của các cấp, các ngành và toàn bộ xã hội. Việc phổ biến những kiến thức liên quan đến công tác phòng cháy, chữa cháy rừng là một trong những giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả trong triển khai thực hiện công tác phòng cháy, chữa cháy rừng trên toàn quốc nói chung và cho lực lượng kiểm lâm nói riêng. Mục tiêu nghiên cứu của tiểu luận: Tìm hiểu những kiến thức cơ bản về cháy rừng, thực trạng công tác dự báo và các giải pháp cho phòng cháy chữa cháy rừng. Từ đó đưa ra những nhận xét và đề xuất cá nhân cho vấn đề. II. Nội dung: 1. Cháy rừng: - Khái niệm cháy rừng: Theo tài liệu quản lý lửa rừng của Tổ chức nông lương thế giới (FAO), cháy rừng là sự xuất hiện và lan truyền của những đám cháy trong rừng mà không nằm trong sự kiểm soát của con người, gây nên những tổn thất về nhiều mặt tài nguyên, của cải và môi trường. - Cháy rừng xảy ra khi hội tụ đủ ba yếu tố: Vật liệu cháy: là tất cả những chất có khả năng bén lửa và bốc cháy trong điều kiện có đủ nguồn nhiệt và oxy. Oxy: Oxy tự do luôn sẵn có trong không khí ( nồng độ khoảng 21 – 23%) và lấp đầy các khoảng trống giữa vật liệu cháy. Khi nồng độ oxy giảm xuống dưới 15% thì không còn khả năng duy trì sự cháy. Nhiệt ( nguồn lửa): nguồn nhiệt có thể phát sinh do thiên nhiên như sấm sét, núi lửa phun,…nhưng ở nước ta chủ yếu là do con người gây ra. Mỗi yếu tố trên đây được xem là một cạnh của tam giác, ghép chúng lại với nhau tạo thành “ tam giác lửa”, như hình vẽ: Nguồn lửa Oxy Vật liệu cháy Nếu thay đổi ( giảm hoặc phá hủy) 1, 2 hoặc 3 cạnh thì “ tam giác lửa” sẽ thay đổi hoặc bị phá vỡ, có nghĩa là đám cháy suy yếu hoặc bị dập tắt. Đây cũng chính là một trong những cơ sở khoa học của công tác phòng cháy, chữa cháy rừng. - Về bản chất, cháy rừng gồm hai mặt của quá trình vật lý và hóa học. Phản ứng cháy xảy ra như sau: C6H12O6 + 6O2 + nhiệt gây cháy => 6CO2 + 6H2O + nhiệt lượng Phản ứng cháy rừng có thể xem là ngược lại với phản ứng quang hợp. Khi cháy, lửa nhanh chóng phá hủy các chất của thực vật ( vật liệu cháy) và thành phần hóa học bên trong của chúng, kèm theo giải phóng nhiệt. Tốc độ tỏa nhiệt trong quá trình cháy rừng rất nhanh, ngược lai với quá trình tích lũy năng lượng qua quang hợp của cây rừng rất chậm. Nhiệt lượng sinh ra truyền vào môi trường xung quanh theo ba phương thức: (a) bức xạ, (b) đối lưu và (c) dẫn nhiệt. Cả ba phương thức truyền nhiệt này luôn cùng tác động trong quá trình cháy: Bức xạ là phương thức truyền nhiệt( dưới dạng sóng với tốc độ của ánh sáng) không có sự tiếp xúc trực tiếp giữa nguồn bức xạ với vật thể nó tác động. Bức xạ là một phương thức truyền nhiệt chính là cho vật liệu ở phía trước đám cháy càng khô nhanh và dễ bốc cháy. Bức xạ có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy một đám cháy mặt đất lan tràn và có thể làm đám cháy lan sang các vật liệu khác. Đối lưu là phương thức truyền nhiệt bởi các dòng khí hoặc hơi nước. Trong quá trình cháy rừng, không khí bên trên đám cháy bị đốt nóng và di chuyển lên trên, không khí lạnh bổ sung vào và hình thành đối lưu nhiệt. Do có đối lưu nhiệt nên tầng tán phía trên bị sấy khô, cháy dưới tán thường phát triển thành cháy tán và đẩy nhanh tốc độ của đám cháy, đặc biệt ở nơi sườn dốc hoặc ở những khu rừng hỗn giao nhiều tầng tán. Khi cháy mạnh, cột đối lưu có thể cuốn theo cả những sản vật cháy dở, rất dễ gây ra hiện tượng “ lửa bay” gây cháy “ nhảy cóc”. Dẫn nhiệt là phương thức truyền nhiệt diễn ra bên trong vật liệu cháy hoặc từ vật liệu này đến vật liệu khác nhờ tiếp xúc trực tiếp. Dẫn nhiệt có vai trò chủ yếu trong quá trình cháy của các vật liệu cháy có kích thước lớn, ví dụ gỗ lóng. Các loại vật liệu cháy: Theo phân bố không gian thẳng đứng trong rừng, vật liệu cháy được chia thành ba tầng: Vật liệu cháy trong không khí hay vật liệu cháy trên cao, bao gồm toàn thể thân cây rừng( cả cây đứng hoặc chết) và hệ tán rừng. Trong đó, thân cây chết khô, cành khô còn vướng trên cây và đặc điểm của tán lá cây có nhựa, có dầu,…góp phần quan trọng trong quá trình bén lửa. Vật liệu cháy mặt đất bao gồm tất cả những thể hữu cơ ở trên mặt đất rừng như cành cây, lá rơi khô mục, gốc cây, thân cây đổ, thảm cỏ và cây bụi. Chiều cao của lớp vật liệu cháy này có thể đến 1 – 2m. Ngoài ra còn có thể kể cả phần thảm mục đang phân hủy và hệ thống rễ cây khô phân bố gần mặt đất. Vật liệu cháy dưới mặt đất bao gồm các chất hữu cơ, tầng rễ cây, than bùn,…tích tụ dưới mặt đất rừng. Các loại cháy rừng: Liên quan đến ba tầng vật liệu cháy trên đây, có ba loại cháy rừng là: (a) cháy tán (cháy trên ngọn), (b) cháy mặt đất (cháy dưới tán rừng) và (c) cháy ngầm (cháy than bùn). (a). Cháy tán là kiểu cháy trên tán cây, tán rừng và thường phát triển từ cháy dưới tán, chỉ hay xảy ra trong điều kiện khô hanh kéo dài, tốc độ gió trên tán rừng từ trung bình đến mạnh. Loại cháy này rất nguy hiểm, lại thường đi kèm với gió mạnh hoặc lốc nên tốc độ lan truyền nhanh, dễ tạo ra các đám cháy “nhảy cóc”, diện tích cháy rộng và thiệt hại nghiêm trọng. Căn cứ vào tốc độ di chuyển của đám cháy, có thể chia thành hai loại: Cháy tán lướt nhanh: khi tốc độ gió trên rừng rất mạnh (> 15m/s), vận tốc di chuyển của đám cháy thường đạt 1.800 – 2.400 m/h. Ngọn lửa trên tán có thể đi trước ngọn lửa cháy dưới tán khoảng 50 – 200m. Cháy tán chậm (ổn định): khi tốc độ gió trên tán từ trung bình đến mạnh (5 – 15m/s), vận tốc di chuyển của đám cháy thường ở mức 300 – 900m/h. (b). Cháy dưới tán (cháy mặt đất): là kiểu cháy mà lửa chỉ cháy ở các phần cành khô, thảm mục, cây bụi, cỏ khô, gỗ mục,…nằm trên mặt đất rừng. Loại cháy này khá nguy hiểm, tuy ngọn lửa nhỏ, không cao hơn tán cây nhưng cháy nhanh, tiêu hủy hết các loại cây tái sinh. Thân và gốc cây bị trụi hết, cành lá trên tán bị khô và vàng hết. do sức chống chịu kém nên những cây này dễ bị sâu bệnh tấn công và ngã đổ khi gặp gió lớn hoặc bão. Căn cứ vào tốc độ di chuyển của đám cháy, có thể chia thành hai loại: Cháy dưới tán lướt nhanh: có tốc độ di chuyển đạt trên 180km/h. Sức cháy yếu, ngọn lửa thấp nên tác hại nhẹ hơn cháy dưới tán chậm. Tuy nhiên loại cháy này rất dễ chuyển thành cháy tán, nhất là khi đám cháy xảy ra ở khu vực rừng non, nhiều thảm tươi và có cành nhánh phân bố gần mặt đất. Dạng cháy này ở rừng tràm U Minh, lửa thường bén nhanh vào lớp “bổi” (lá và cành khô rơi rụng trên mặt đất và lá cây non), chỉ cháy trên mặt đất, ăn “luồn” theo các đường ngoằn nghèo giữa các đám cây rừng. Lửa phát triển nhanh lan rộng và hủy diệt tầng thảm mục, cây thân thảo trên mặt đất. Nếu có gió, lửa sẽ bắt đầu cháy trên cành non, làm cho lá cây, cành cây giống như bị “luộc” nước sôi. Vì vậy, nhân dân thường gọi cháy “luồn” là cháy “luộc”. Cháy dưới tán chậm (ổn định): có tốc độ di chuyển nhỏ hơn 180m/h, thường xảy ra ở những nơi tích tụ nhiều vật liệu cháy với độ ẩm nhỏ và mức độ chất đống cao, ngọn lửa ít khi cao quá 2m. (c). Cháy ngầm (còn gọi là cháy “ngún”): là loại cháy mà ngọn lửa cháy ở lớp mùn và than bùn, phá hủy chất hữu cơ đã được tích lũy dưới mặt đất rừng. Đặc trưng của hình thức cháy này là cháy chậm, âm ỉ, mép cháy không có ngọn lửa hoặc bùng cháy khi có gió thổi rồi lại tiếp tục âm ỉ, ít khói và thường khó nhận thấy. Vì vậy, cũng khó đánh giá khi nào là hoàn toàn dập tắt được đám cháy ngầm. Cháy ngầm lan tràn theo mọi hướng do sự phân bố của chất hữu cơ dưới mặt đất rừng chứ không phát triển theo hướng nhất định là theo chiều gió và theo sườn dốc hướng từ dưới lên như đối với cháy mặt đất và cháy tán. Việc phân loại cháy trên chỉ có ‎ nghĩa tương đối. Trong thực tế có thể đồng thời xảy ra ba loại cháy trên. Mỗi loại cháy có thể phát sinh độc lập nhưng cũng có thể chuyển hóa lẫn nhau. 2. Dự báo cháy rừng: Dự báo khả năng xuất hiện cháy rừng gọi tắt là dự báo cháy rừng. Dự báo cháy rừng bao gồm các bước công việc(1): Xác định mùa cháy rừng và phân vùng trọng điểm cháy rừng. Dự báo nguy cơ cháy rừng Thông tin về dự báo cháy rừng 2.1. Xác định mùa cháy rừng và phân vùng trọng điểm cháy rừng: 2.1.1. Xác định mùa cháy rừng: Mùa cháy rừng là những khoảng thời gian thích hợp cho lửa rừng xảy ra và lan tràn, có thể xác định mùa cháy rừng theo (a) số liệu thống kê cháy rừng nhiều năm, (b) lượng mưa trung bình tuần của các tháng trong nhiều năm liên tục và (c) chỉ số khô hạn. (a). Theo số liệu thống kê cháy rừng nhiều năm: Mùa cháy rừng gồm những tháng xảy ra cháy rừng với tổng tần suất xuất hiện vượt quá 90% cả năm. (b). Theo lượng mưa trung bình tuần của các tháng trong nhiều năm liên tục: Tổng hợp số liệu lượng mưa trung bình tuần (tuần khí tượng) của các tháng trong nhiều năm liên tục (từ 10 – 15 năm) của địa phương và xây dựng thành biểu đồ. Theo đó xác định mùa cháy rừng với những tháng với ít nhất 2 tuần có lượng mưa trung bình < 15 mm. (c). Theo chỉ số khô hạn: Dựa vào số liệu về nhiệt độ và lượng mưa trung bình tháng của nhiều năm (từ 10 – 15 năm), mùa cháy rừng được xác định theo chỉ số khô hạn của Gaussel – Walter – Thái Văn Trừng như sau: X = S * A * D Trong đó: S – số tháng khô trong năm, với lượng mưa tháng khô Ps <= 2t t – nhiệt độ bình quân của tháng khô A – số tháng hạn trong năm, với lượng mưa tháng hạn Pa <= t’ t’ – nhiệt độ bình quân tháng hạn D – số tháng kiệt trong năm, với lượng mưa tháng kiệt P <= 5mm Chỉ số khô hạn X cho biết thời gian và mức độ khô hạn ở từng địa phương; nói lên đặc điểm khí hậu , đồng thời cũng nói lên mùa có khả năng phát sinh cháy rừng ở địa phương đó. Ở mỗi địa phương khác nhau thì chỉ số khô hạn cũng khác nhau. Nếu thời gian khô hạn càng dài, đặc biệt thời gian hạn và kiệt càng dài, thì nguy cơ cháy lớn là rất cao. Dựa vào phương pháp này, mùa cháy rừng ở các vùng sinh thái của nước ta được xác định như sau: TT Vùng sinh thái Các tháng trong năm 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Tây Bắc 2 Đông Bắc 3 Đồng bằng sông Hồng 4 Bắc Trung Bộ 5 Duyên hải miền Trung 6 Tây Nguyên 7 Đông Nam Bộ 8 Đồng bằng sông Cửu Long Tháng hạn kiệt Tháng khô 2.1.2. Phân vùng trọng điểm dễ cháy rừng: Từ những nghiên cứu về tiểu khí hậu ở các loại rừng và thống kê tần suất xuất hiện các vụ cháy rừng, có thể chia ra 4 nhóm rừng có khả năng bị cháy rừng như sau: Nhóm 1: Rừng rất khó cháy hoặc không bị cháy (rừng ngập mặn và rừng ngập nước thường xuyên,…) Nhóm 2: Rừng khó bị cháy (rừng tự nhiên nhiệt đới ẩm thường xuyên,…) Nhóm 3: Rừng ít bị cháy (rừng phi lao chắn cát ven biển, rừng trồng thâm canh cao, rừng hỗn giao cây bản địa,…) Nhóm 4: Rừng dễ cháy (rừng khộp, rừng thông, keo, bạch đàn,…) Từ cách phân chia trên đây, xác định được cơ bản đối tượng để phân vùng trọng điểm cháy phục vụ cho công tác quản lý ‎cháy rừng. Hiện nay có 2 phương pháp được áp dụng chủ yếu để phân vùng trọng điểm cháy rừng: (a) theo các nguyên nhân ảnh hưởng đến cháy rừng và (b) theo thực trạng cháy rừng. Trong thực tiễn có thể kết hợp cả 2 phương pháp trên và nếu được, cần có sự hỗ trợ của các công cụ khác như ảnh viễn thám và hệ thống thông tin địa lý‎. Theo các nhân tố ảnh hưởng đến cháy rừng: Căn cứ vào đặc điểm phân bố các yếu tố ảnh hưởng đến cháy rừng như khí hậu, địa hình, thổ nhưỡng và kiểu thảm thực vật để phân vùng trọng điểm cháy rừng. Những khu vực có nguy cơ cháy rừng cao là những vùng có đặc điểm khí hậu khô hạn, địa hình dốc, trạng thái rừng có khối lượng vật liệu cháy lớn và chứa tinh dầu,…Ngược lại, những khu vực có nguy cơ cháy rừng thấp là những vùng có đặc điểm khí hậu ẩm ướt và trạng thái rừng có khối lượng vật liệu cháy ít hoặc thảm lá chứa nhiều nước, khó cháy hơn,… Theo thực trạng cháy rừng: Căn cứ vào thống kê số vụ cháy rừng, diện tích và đối tượng rừng bị thiệt hại ở từng khu vực để xác định trọng điểm cháy rừng. Những vùng có nguy cơ cháy rừng cao là những vùng có tần suất xuất hiện cháy rừng cao và mức độ thiệt hại lớn. Ngược lại, những vùng có nguy cơ cháy rừng thấp là những vùng ít xảy ra cháy rừng. 2.2. Thông tin cảnh báo về cháy rừng: Hiện nay, dựa trên các phương pháp dự báo và số liệu khí hậu, thời tiết (ngày, tuần), Cục kiểm lâm đã xây dựng chương trình dự báo cấp cháy rừng(2) và chuyển thông tin cho các phương tiện thông tin đại chúng để thường xuyên cảnh báo nguy cơ cháy rừng trên phạm vi cả nước. Tương tự, một số Chi cục kiểm lâm cũng đã xây dựng phần mềm và tổ chức hệ thống theo dõi, dự báo cấp cháy rừng trên địa bàn theo những phương pháp trên. Tại Khoa Quản lý Tài nguyên và Môi trường, trường Đại học Lâm nghiệp, đã xây dựng thành công phần mềm cảnh báo nguy cơ cháy rừng và dự báo cháy rừng ở Tây Nguyên(3). Phần mềm do Phó giáo sư Vương Văn Quỳnh làm chủ nhiệm có đặc trưng kỹ thuật tự động cập nhật, lưu trữ, xử lý thông tin thu được từ nhiều trạm khí tượng, dự báo nguy cơ cháy rừng, tư vấn về giải pháp phòng chống cháy rừng cho các địa phương. Phần mềm sẽ cung cấp thông tin hàng ngày về nguy cơ cháy rừng ở các địa phương cho đài phát thanh và truyền hình, cung cấp lên mạng internet thông tin về quá trình diễn biến thời tiết và nguy cơ cháy rừng của các vùng trên lãnh thổ. Sau khi dự báo viên đo tính, lên cấp dự báo cháy rừng và phân tích, rút ra các nhận định về khả năng xuất hiện cháy rừng cho từng địa phương, từng khu vực, các cơ quan dự báo phải thông báo kịp thời để cơ quan chính quyền và nhân dân địa phương, cơ quan, trường học, đơn vị quân đội, lâm trường, nông trường,…ở ven rừng hoặc đóng trong rừng biết được mức độ và khả năng xuất hiện cháy rừng theo từng cấp, giúp cho toàn thể cộng đồng nâng cao cảnh giác và chủ động trong việc phòng cháy, chữa cháy rừng. Các biện pháp tổ chức phòng cháy, chữa cháy rừng, tiếp tục theo dõi và dự báo thông tin. Đồng thời, khi nhận được thông tin về cấp dự báo cháy rừng, các hạt kiểm lâm và các chủ rừng phải chuyển thông tin về cấp dự báo cháy rừng lên biển báo hiệu cấp cháy rừng. Biển báo hiệu cấp cháy rừng đang áp dụng hiện nay cần được cải tiến thêm phần khía ở đầu mũi tên nhằm tránh trường hợp gió làm di chuyển kim quay hoặc một ai đó cố ý hay vô tình quay mũi tên , làm sai lệch thông tin về cấp dự báo cháy rừng. 2.3. Hệ thống dự báo cháy rừng ở nước ta: Trên địa bàn toàn quốc, cần xây dựng hoàn chỉnh mạng lưới dự báo cháy rừng, đảm bảo thông tin thông suốt trong mùa khô hanh, phục vụ cho việc chỉ đạo công tác phòng cháy, chữa cháy rừng từ Trung ương đến các tỉnh và đến các chủ rừng, đơn vị bảo vệ rừng, các đội chuyên trách phòng cháy, chữa cháy rừng ở cơ sở. Chi cục kiểm lâm và hạt kiểm lâm phối hợp với trạm dự báo khí tượng thủy văn của tỉnh và huyện (nếu có) để dự báo thường xuyên trong mùa cháy; Phổ biến kết quả dự báo và thường xuyên báo cáo tình hình về cấp trên theo định kì (tuần, tháng, quý, năm). Bộ NN&PTNT – Ban chỉ đạo Trung ương phòng cháy chữa cháy rừng Cục Kiểm lâm – Văn phòng ban chỉ đạo TW phòng cháy chữa cháy rừng Phòng thông tin tuyên truyền Ban chỉ huy phòng cháy chữa cháy rừng Tỉnh Chi cục Kiểm lâm Phòng quản lý bảo vệ rừng – Bộ phận dự báo Ban chỉ huy phòng cháy chữa cháy rừng Huyện Hạt Kiểm lâm Các trạm quan trắc khí tượng Các chủ rừng, lực lượng bảo vệ rừng Ban chỉ huy phòng cháy chữa cháy rừng Xã Kiểm lâm phụ trách địa bàn, các tổ đội bảo vệ rừng SƠ ĐỒ HỆ THỐNG CHỈ HUY, CHỈ ĐẠO VÀ DỰ BÁO PHÒNG CHÁY CHỮA CHÁY RỪNG 3. Các giải pháp phòng cháy rừng: 3.1. Phương châm và yêu cầu phòng cháy chữa cháy rừng: Hiểm họa cháy rừng luôn tiềm ẩn. Cháy rừng đồng nghĩa với tài nguyên và môi trường rừng bị hủy hoại, hao tốn nhân lực, của cải. Phương châm đưa ra phòng cháy rừng là chính, chữa cháy rừng phải khẩn trương, kịp thời, triệt để và an toàn(4) với nguyên tắc bốn tại chỗ gồm (1) chỉ huy tại chỗ, (2) lực lượng tại chỗ, (3) phương tiện tại chỗ và (4) hậu cần tại chỗ. Yêu cầu chung là: Hạn chế đến mức thấp nhất và chấm dứt nguồn lửa gây cháy rừng Hạn chế khả năng bén lửa của vật liệu cháy Dập tắt kịp thời đám cháy ngay khi mới phát sinh Hạn chế và chấm dứt nhanh sự lan tràn của đám cháy Đảm bảo an toàn cho lực lượng và phương tiện chữa cháy 3.2. Những biện pháp chủ yếu phòng cháy rừng: Những biện pháp chủ yếu trong phòng chống cháy rừng(5) gồm: (1) tổ chức hành chính, (2) tuyên truyền, giáo dục cảnh báo, nâng cao nhận thức của cộng đồng về phòng cháy chữa cháy rừng, (3) Áp dụng các biện pháp lâm sinh như xây dựng đường băng cản lửa, đai rừng phòng cháy chọn cây trồng có tác dụng phòng cháy, (4) xây dựng hệ thống hồ đập kênh mương giữ ẩm và phục vụ chữa cháy rừng, quy định vùng sản xuất nương rẫy đề phòng cháy lan vào rừng, chủ động làm giảm khối lượng vật liệu cháy, (5) xây dựng hệ thống chòi canh phát hiện lửa kịp thời. 3.2.1. Biện pháp tổ chức hành chính: (a). Thiết lập hệ thống tổ chức công tác phòng cháy, chữa cháy rừng từ Trung ương đến địa phương giúp cho việc chỉ đạo, chỉ huy thống nhất và tổ chức thực hiện công tác phòng cháy chữa cháy rừng một cách có hiệu quả. Ban hành kịp thời các văn bản chỉ đạo, điều hành liên quan đến công tác phòng cháy chữa cháy rừng Tổ chức chỉ đạo, chỉ huy phòng cháy chữa cháy rừng các cấp gồm: Ở Trung ương thành lập ban chỉ đạo Trung ương phòng cháy chữa cháy rừng Ở địa phương thành lập ban chỉ huy phòng cháy chữa cháy rừng ở các cấp tỉnh, huyện, xã Tổ chức lực lượng phòng cháy chữa cháy rừng chuyên ngành (kiểm lâm): Ở Trung ương: Cục Kiểm lâm trực thuộc Bộ NN & PTNT. Trực thuộc Cục Kiểm lâm còn có các Trung tâm kỹ thuật bảo vệ rừng số I (Quảng Ninh), số II ( Thanh Hóa), số III ( TP. Hồ Chí Minh). Ở địa phương: Kiểm lâm cấp tỉnh, cấp huyện và hệ thống kiểm lâm phụ trách địa bàn xã có rừng; hạt kiểm lâm trong vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên và rừng phòng hộ. Tổ chức lực lượng bảo vệ rừng của các lâm trường, nông trường, chủ rừng khác và các tổ đội quần chúng làm nhiệm vụ phòng cháy chữa cháy rừng. Lực lượng phối hợp trong công tác bảo vệ phòng cháy chữa cháy rừng chủ yếu thường xuyên là công an và quân đội. (b). Xây dựng và thực hiện phương án phòng cháy, chữa cháy rừng các cấp: Trước hoặc vào đầu mùa khô hàng năm, chính quyền các cấp (do kiểm lâm làm tham mưu) và các chủ rừng phải xây dựng và thực hiện phương án phòng cháy chữa cháy rừng. Nội dung của phương án phòng cháy chữa cháy rừng như sau: Các chủ trương, chính sách và cơ sở pháp lý liên quan Đặc điểm tự nhiên – kinh tế – xã hội và thực trạng tài nguyên rừng Tình hình cháy rừng thời gian qua, xác định mùa cháy rừng và phân vùng trọng điểm cháy rừng Thực trạng công tác phòng cháy chữa cháy rừng Mục tiêu phương án phòng cháy chữa cháy rừng Các giải pháp về tổ chức, tuyên truyền, dự báo cháy rừng và biện pháp kỹ thuật phòng cháy chữa cháy rừng Kế hoạch và dự trù kinh phí hoạt động (c). Tăng cường công tác kiểm tra việc thực hiện phương án phòng cháy, chữa cháy rừng, trực cháy trong mùa hanh khô: Xây dựng phương án phòng cháy chữa cháy rừng là việc làm cần thiết và quan trọng nhưng kiểm tra việc thực hiện phương án đó và việc ứng trực trong mùa hanh khô lại càng quan trọng hơn. (d). Đào tạo, huấn luyện và diễn tập phòng cháy, chữa cháy rừng hàng năm: Lực lượng phòng cháy chữa cháy rừng chuyên ngành và các cán bộ liên quan của chính quyền địa phương, cũng như lực lượng bảo vệ rừng của các chủ rừng và các tổ, đội quần chúng tham gia bảo vệ rừng – phòng cháy chữa cháy rừng cần được đào tạo, huấn luyện hàng năm. Tùy theo đối tượng để có chương trình và phương pháp huấn luyện, đào tạo phù hợp. Tuy vậy, một số nội dung chính và cần thiết trong đào tạo và huấn luyện là: Các chủ trương, chính sách liên quan đến công tác phòng cháy chữa cháy rừng. Kỹ thuật phòng cháy chữa cháy rừng và các ứng dụng công nghệ mới trong phòng cháy chữa cháy rừng, khắc phục hậu quả của cháy rừng (trong đó có cả nghiệp vụ điều tra pháp chế). Năng lực chỉ huy, kĩ năng cứu hộ và cứu nạn trong phòng cháy chữa cháy rừng. Kỹ năng công tác cộng đồng và tuyên truyền nâng cao nhận thức về phòng cháy chữa cháy rừng. Bên cạnh đó, việc diễn tập sẽ gắn các kiến thức và kĩ năng có được từ đào tạo và tập huấn với thực tiễn, từ việc chỉ đạo, điều hành đến việc phối hợp tham gia chữa cháy của các cấp chính quyền, các ngành và tổ đội chữa cháy rừng trong các tình huống giả định khác nhau. Từ đó rút ra bài học kinh nghiệm để triển khai chữa cháy rừng có hiệu quả khi cháy rừng xảy ra. 3.2.2. Tuyên truyền giáo dục nâng cao cảnh giác về phòng cháy, chữa cháy rừng: Ở nước ta, hầu hết các vụ cháy rừng đều bắt nguồn từ việc dùng lửa của con người. Vì vậy, việc theo dõi thống kê nguyên nhân cháy rừng có ý nghía rất quan trọng và là cơ sở để xác định các nhóm đối tượng chủ yếu của chiến dịch tuyên truyền, giáo dục, nâng cao cảnh giác và tích cực ngăn ngừa các vụ cháy rừng xảy ra. Chiến dịch tuyên truyền phòng cháy rừng được thực hiện thông qua các phương tiện thông tin đại chúng như đài, báo địa phương, pa – nô, áp phích, hoặc các câu khẩu hiệu như “ cháy rừng như thể cháy nhà, đốt rừng như thể đốt da thịt mình”,… và cũng có thể bằng hình thức tuyên truyền lưu động do kiểm lâm trực tiếp thực hiện. Tùy theo từng đối tượng để tuyên truyền, giáo dục cho thích hợp và có hiệu quả. Đối với tri thức, học sinh, sinh viên thì có thể tuyên truyền đầy đủ cả về lý thuyết lẫn thực tế. Đối với quần chúng nhân dân thì cần ngắn gọn, phổ thông, dễ hiểu, càng nhiều hình ảnh trực quan càng tốt. Cách tuyên truyền cũng cần linh họat như kết hợp tuyên truyền trước các buổi họp nhân dân, các đợt sinh hoạt cộng đồng; cũng có thể tuyên truyền ở từng gia đình, hộ gia đình sống ở trong hoặc ven rừng; cũng có thể tuyên truyền ở từng nhóm đối tượng thích hợp như học sinh, trẻ em chăn thả gia súc, các đoàn khách du lịch sinh thái,… Đảm bảo công tác dự báo và phát huy hiệu quả của các biển báo cấp dự báo cháy rừng nhằm nâng cao cảnh giác của nhân dân về nguy cơ cháy rừng tại địa phương. Việc xử lý các đối tượng gây cháy rừng bằng biện pháp hành chính, hình sự hoặc tổ chức kiểm điểm trước cộng đồng cũng có ý nghĩa tích cực trong công tác phòng cháy rừng. 3.2.3. Biện pháp lâm sinh trong phòng cháy rừng: Biện pháp lâm sinh trong phòng cháy rừng – nhất là đối với rừng trồng, phải được cân nhắc ngay từ khâu quy hoạch, thiết kế trồng rừng. Đó là việc thiết kế băng cản lửa và các công trình hồ, bể chứa nước dự trữ hoặc bể trung chuyển nước từ chân núi lên để phục vụ công tác chữa cháy rừng; các kênh mương giữ nước, cung cấp độ ẩm và phục vụ chữa cháy, nhất là ở rừng tràm. Băng cản lửa gồm 2 loại: băng trắng và băng xanh. (a). Băng trắng là những dãy trống đã được chặt trắng, thu dọn hết cây cỏ, thảm mục và được cuốc hay cày lật đất nhằm ngăn cản lửa cháy lan trên mặt đất rừng. Khi thiết kế băng trắng, cần lợi dụng tối đa các đặc điểm tự nhiên như sông suối, hồ nước, đường dòng và những công trình có sẵn như đường giao thông, đường phân lô, phân khoảng; đường vận xuất, vận chuyển. (b). Băng xanh là những băng được trồng cây hỗn giao, nhiều tầng nhằm mục đích ngăn chặn cháy lan mặt đất. Nhược điểm của băng xanh là khi cây trồng đai xanh chưa phát huy tác dụng thì cháy rừng vẫn có thể lan tràn. Cũng có thể cải tạo một phần rừng sẵn có (thuần loài hoặc hỗn giao) thành đai xanh bằng cách tỉa thưa cây và tỉa cành thích hợp. Ngoài ra, có thể thiết lập các đai cây phòng cháy dọc theo các đường băng cản lửa, đường sắt, đường ô tô, xung quanh các điểm dân cư, những vùng đất sản xuất nông nghiệp, công nghiệp, kho tàng, cơ quan, đơn vị quân đội nằm trong rừng và ven rừng. Đai cây xanh này có chiều rộng từ 20 – 30m, nếu cây dựng theo đường phân khoảng thì chỉ cần rộng 15 – 20m là đủ. Một nội dung quan trọng trong việc thiết lập hệ thống băng xanh là xác định loại cây trồng. Nói chung, cây trồng đai rừng phòng cháy đáp ứng các tiêu chuẩn đã đề ra là càng tốt, quan trọng là tiêu chuẩn khó bắt lửa và không rụng lá trong mùa cháy rừng. 3.2.4. Hệ thống hồ đập, đê bao, kênh mương giữ ẩm và phục vụ chữa cháy rừng: a. Hệ thống hồ đập: Cùng với việc thiết kế thi công các đường băng cản lửa. Ở các vùng núi có địa hình dốc, đi lại khó khăn,…đến mùa khô hầu hết các khe suối, hồ, đầm đều bị cạn nước. Do đó, khi xảy ra cháy rừng, việc vận chuyển nước là hết sức phức tạp. Vì vậy, phải quy hoạch và xây dựng các công trình, sử dụng các thung lũng, khe suối, đầm, hồ sẵn có để dự trữ nước giữ ẩm và phục vụ cho chữa cháy rừng. Các hồ đập còn phục vụ các mục đích khác như làm thủy điện nhỏ hoặc cung cấp nước cho nông nghiệp,…Đối với các khu rừng trọng điểm cần bảo vệ nghiêm ngặt như rừng đặc dụng, có thể xây dựng các bể nước lớn vừa để phục vụ cho sinh hoạt vừa để phòng cháy chữa cháy rừng khi cần thiết. Ở những rừng lá kim phải có các hồ chứa nước cách khu rừng 4 – 5km. Ở những vùng có than bùn thì nhất thiết phải có mạng lưới hồ, ao, đìa. Ở những vùng than bùn khô trung bình 70ha cần 1 hồ, nếu diện tích than bùn ít thì từ 20 – 50ha nên có 1 hồ nhỏ. b. Hệ thống đê bao, kênh mương (phòng cháy ở rừng tràm): Hệ thống đê bao, kênh mương giữ ẩm có ý nghĩa quan trọng trong phòng cháy và chữa cháy rừng. Quai đê bao: nhằm giữ nước ngọt và duy trì độ ẩm cho rừng tràm. Song cần lưu ý, không để nước ngập sâu trong suốt các tháng mùa khô, nó sẽ kìm hãm sinh trưởng và phát triển của rừng. Do vậy, phải có biện pháp điều tiết nước, duy trì độ ẩm thích hợp cho rừng. Việc quai đê, đắp đập là đắp các con đập ở cửa kênh rạch, đồng thời với hệ thống đê bao xung quanh rừng tràm. Kênh chính (kênh cấp khu vực): là các kênh lớn, xây dựng để tạo các trục giao thông chính và phòng cháy cho khu rừng. Kênh chính phân chia các khu rừng rộng lớn thành các khu có diện tích từ 5.000 -10.000ha. Kênh chính thường xuyên có nước, hai bên bờ kênh có thể trồng các loài cây chịu lửa, khó cháy. Kênh phụ (kênh cấp tiểu khu): là kênh phân chia rừng thành từng tiểu khu có diện tích rộng từ 1.000 – 5.000ha. Hai bên bờ kênh nên đắp thành đường đi lại để dễ vận động khi có cháy rừng xảy ra. Kênh nhánh (kênh cấp khoanh và lô): là các kênh chia diện tích rừng thành các ô nhỏ từ 100 – 1.000ha. 3.2.5. Quy hoạch vùng sản xuất nương rẫy đề phòng cháy lan vào rừng: Những nội dung cơ bản trong quy vùng nương rẫy đề phòng lửa cháy lan vào rừng hoặc gây thiệt hại cho rừng là: Chỉ được quy vùng nương rẫy ở những vùng đất trống, với diện tích cố định từ 1 – 2ha (quy mô hộ gia đình). Nghiêm cấm quy vùng sản xuất nương rẫy vào rừng tự nhiên và rừng trồng – nhất là rừng đặc dụng, rừng phòng hộ rất xung yếu và xung yếu. Diện tích quy vùng nương rẫy phải có ranh giới cụ thể và được cắm mốc ngoài thực địa. Có chính sách khuyến khích, hỗ trợ nhân dân sử dụng nương rẫy ổn định lâu dài, tránh mở rộng thêm diện tích và không làm thay đổi quy hoạch lâm nghiệp đã được phê duyệt. Trong những vùng được phép làm nương rẫy thì sau khi phát thực bì và phơi khô, phải vun thành những băng rộng 2 – 3m, cách nhau 5 – 6m, băng sát bìa rừng phải xa rừng từ 6 – 8m, đốt lúc gió nhẹ, vào buổi chiều tối hoặc lúc sáng sớm, đốt lần lượt từng băng, thứ tự từ trên sườn đồi xuống dưới chân đồi. Khi đốt, cứ 5 – 10m có 1 người canh gác trên băng, đồng thời phải báo cáo với ban lâm nghiệp xã và tổ đội phòng cháy chữa cháy rừng tại địa phương, tuyệt đối không để lửa cháy lan vào rừng. Đốt xong phải kiểm tra toàn bộ nương cho tới khi lửa tắt hẳn mới được về. Kết hợp chặt chẽ giữa quy vùng nương rẫy với giao đất lâm nghiệp, định can, định cư, phát triển kinh tế trang trại, vườn rừng và quản lý bảo vệ rừng, phòng cháy chữa cháy rừng theo đúng pháp luật, giữ cho rừng an toàn về lửa trong suốt mùa khô hanh. 3.2.6. Giảm khối lượng vật liệu cháy: Làm giảm vật liệu cháy cũng là một biện pháp phòng cháy rừng tích cực và có thể chủ động thực hiện bằng 2 cách chính: phát dọn thủ công và đốt trước (vật liệu cháy) có điều khiển. a. Làm giảm vật liệu cháy bằng thủ công: Phát dọn vật liệu cháy bằng thủ công tuy công lao động nhiều nhưng ít xáo động đối với môi trường rừng và có thể được áp dụng ở cả những nơi đất dốc, núi đá (không áp dụng cơ giới được) hoặc nơi gần nguồn nước (không được dùng các chất diệt cỏ). Vệ sinh rừng sau khai thác cũng là một biện pháp làm giảm vật liệu cháy bằng thủ công. Thông qua đó kết hợp chặt tu bổ với thu dọn cành nhánh, loại bỏ các cây già cỗi, cong queo, sâu bệnh, cây chết đứng, gió đổ để xử lý trước mùa khô. b. Đốt trước (vật liệu cháy) có điều khiển: Đốt trước có điều khiển hay đốt sớm có nghĩa là đám cháy với cường độ thấp được các nhà quản lý rừng chủ động tạo ra vào cuối mùa mưa hoặc sớm đầu mùa khô nhằm làm giảm vật liệu cháy, tức là giảm cường độ cháy và tốc độ lan tràn của đám cháy rừng nếu xảy ra ở cao điểm mùa cháy rừng và không được kiểm soát trước. Đám cháy có điều khiển ở cường độ thấp không chỉ làm giảm vật liệu cháy mặt đất mà còn thúc đẩy quá trình hoàn trả lại đất những khoáng chất trong vật liệu cháy thành các dạng dễ hấp thụ cho cây. Thời gian giữa các lần áp dụng phương pháp đốt trước phụ thuộc vào nhiều yếu tố như loài cây, tốc độ tích lũy vật liệu cháy, mức độ nguy cơ cháy rừng ở từng nơi. Tuy nhiên không nên áp dụng phương pháp đốt trước ở những nơi đã có quá trình rửa trôi đất mạnh hoặc các vùng có ưu thế của cỏ tranh và những loại phi mục đích nhưng khả năng phát triển mạnh sau khi có lửa rừng. Nhiều chuyên gia cũng khuyến cáo không nên áp dụng phương pháp kỹ thuật này ở kiểu rừng mưa nhiệt đới. Đốt trước có điều khiển đòi hỏi phải được thiết kế cẩn thận nhằm giảm thiểu các rủi ro và đảm bảo đạt được các mục đích đề ra (làm giảm vật liệu cháy). Cần đánh giá các điều kiện địa hình và vật liệu cháy trong vùng xử lý và đặc biệt là theo dõi các nhân tố thời tiết trước và trong khi tiến hành đốt trước có điều khiển để xây dựng phương án đốt trước. 3.2.7. Hệ thống chòi canh phát hiện cháy rừng: a. Chòi canh: Hệ thống chòi canh lửa có tác dụng phát hiện được sớm các điểm cháy rừng để kịp thời xử lý, dập tắt đám cháy giảm thiểu thiệt hại đến mức thấp nhất; đồng thời còn là phương tiện để quản lý, ngăn chặn và giám sát mọi người vào rừng trong mùa cao điểm cháy rừng. Chòi canh được làm bằng vật liệu bền chắc, tốt nhất là bằng kim loại như sắt. Phải có hệ thống chống sét để bảo vệ chòi canh và các thiết bị điện. Chòi canh thường được đặt ở những nơi hay xảy ra cháy rừng và có tầm nhìn xa nhất (10 – 15km), phạm vị quan sát khoảng 1.000ha. Để đạt hiệu quả cao trong việc quan sát, nên bố trí chòi chính (cao 30 – 40m) và các chòi phụ (cao hơn tán rừng 1 – 2m) theo lưới tam giác đều. Đặt chòi chính tại giao điểm 3 đường trung trực, chòi phụ đặt ở các đỉnh tam giác. Trên mỗi chòi canh cần trang bị địa bàn, ống nhòm, bản đồ khu vực, vô tuyến điện (2 chiều, để liên lạc với trung tâm chỉ huy), radio và một số tín hiệu như cờ màu, pháo lệnh, bóng màu, kính báo hiệu,… Vào thời kỳ cao điểm của mùa cháy rừng, chòi canh phải có người làm việc liên tục 24/24h trong ngày (3 ca trực). b. Báo động khi xảy ra cháy rừng: Khi phát hiện ra đám cháy, người quan sát phải định rõ tọa độ (trước mắt là định rõ lô, khoảnh, tiểu khu rừng), tọa độ chính xác có thể được xác định lại bằng máy định vị GPS khi lập các hồ sơ hiện trường của vụ cháy rồi báo về trung tâm chỉ huy. Sau khi nhận và kiểm tra nguồn tin, trung tâm chỉ huy xác định tọa độ cháy trên bản đồ và nhanh chóng ra lệnh điều động lực lượng, phương tiện đi chữa cháy tùy mức độ cháy. III. Kết luận: Rừng có vai trò vô cùng quan trọng đối với mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội và con người. Rừng là tài nguyên quý báu của đất nước, có khả năng tái tạo, là bộ phận quan trọng của môi trường sinh thái, có giá trị to lớn đối với nền kinh tế quốc dân, gắn liền với đời sống của nhân dân, với sự sống còn của dân tộc. Tuy vậy, diện tích rừng nước ta ngày một suy giảm do nhiều nguyên nhân, trong đó có kể đến cháy rừng do con người hoặc các nhân tố khác gây ra. Phòng cháy chữa cháy rừng luôn là một yêu cầu cấp thiết được đặt ra cho mọi thành viên trong cộng đồng, từ các nhà hoạch định, nhà quản lý, các cơ quan chuyên ngành đến các tầng lớp dân cư. Mỗi thành viên trong cộng đồng đều phải nhận thức được tầm quan trọng của rừng đối với mọi mặt đời sống kinh tế – xã hội, ảnh hưởng trực tiếp tới cuộc sống và lợi ích của cá nhân; Từ đó nhận thức được vai trò của bản thân với việc bảo vệ rừng, đặc biệt là công tác phòng cháy chữa cháy rừng. Danh mục tài liệu tham khảo: GVC. ThS. Nguyễn Văn Đệ (chủ biên), 2005. Giáo trình Kinh tế lâm nghiệp, Hà Nội: Nhà xuất bản Nông nghiệp 2005, Luật bảo vệ và phát triển rừng. Sổ tay kỹ thuật phòng cháy chữa cháy rừng Chú thích: – Xem thêm 35 năm nghiên cứu hệ thống dự báo cháy rừng, – Lê Đình Thơm, 2009. Cơ sở khoa học hiệu chỉnh cấp dự báo cháy rừng, – 2006, (Theo TTXVN). – N.T, 2002. Việt Báo (Theo_VnExpress.net), Thủ tướng yêu cầu tăng cường phòng chống cháy rừng. – Nghị định số 09/2006/ NĐ – CP ngày 16/01/2006. Quy định về phòng cháy chữa cháy rừng