Luận án Các yếu tố tác động đến hành vi du lịch có trách nhiệm của các doanh nghiệp lữ hành quốc tế ở Việt Nam

2015, tr. 141-142). Các ch ươ ng trình hay còn g ọi là k ế ho ạch, xác định các điều ki ện để tổ ch ức đư a ra được quy ết định đúng. Có hai lo ại ch ươ ng trình bao g ồm ch ươ ng trình điều ki ện và ch ươ ng trình m ục đích; n ếu nh ư ch ươ ng trình th ứ nh ất t ạo ti ền đề cho quy ết định đúng h ướng d ựa trên m ột s ố điều ki ện c ụ th ể được đư a ra (d ạng “n ếu, thì”), thì ch ươ ng trình sau t ạo ti ền đề dựa trên vi ệc xác định m ột s ố mục tiêu c ần đạt được (ví d ụ nh ư t ối đa hóa doanh thu). C ơ s ở th ứ hai cho vi ệc ra các quy ết định c ủa t ổ ch ức là các kênh truy ền thông, các kênh này có liên quan đến cách th ức t ổ ch ức c ủa t ổ ch ức. Chúng s ẽ điều ph ối vi ệc ng ười này có th ể giao ti ếp, t ươ ng tác v ới ng ười kia trong t ổ ch ức b ởi l ẽ không ph ải t ất c ả mọi ng ười trong t ổ ch ức giao ti ếp được v ới nhau t ại cùng m ột th ời điểm. Giao ti ếp gi ữa các cá nhân trong t ổ ch ức b ị giới h ạn b ởi m ột s ố kênh truy ền thông nh ất định. Y ếu t ố th ứ ba trong h ệ th ống c ơ s ở quy ết định chính là con ng ười, liên quan đến vi ệc tuy ển d ụng, b ố trí và t ổ ch ức nhân s ự trong t ổ ch ức. T ổ ch ức s ẽ quy ết định nh ững vi ệc liên quan đến con ng ười trong t ổ ch ức bao g ồm, tuy ển d ụng, cho thôi vi ệc, thuyên chuy ển v ị trí công tác, l ươ ng th ưởng, phúc l ợi và k ỷ lu ật. Con ng ười ở đây tr ả lời cho câu h ỏi ai s ẽ là ng ười ra quy ết định, mà thay vào đó đề cập đến nhân s ự bên trong t ổ ch ức. Về sau, Luhmann có gi ới thi ệu thêm cơ s ở quy ết định khác. Cụ th ể, v ăn hóa t ổ ch ức (organizational culture - liên quan đến quy trình, quy định riêng bi ệt c ủa t ổ ch ức trong quá trình ra quy ết định) và lối t ư duy (cognitive routine - có th ể được hi ểu là cách t ổ ch ức định ngh ĩa v ề môi tr ường xung quanh) là hai y ếu t ố có kh ả năng tác động vào các quy ết định trong t ổ ch ức. 2.5.3. Lý thuy ết gi ải thích hành vi đạo đức/trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp d ựa trên cách ti ếp c ận quy chu ẩn Cách ti ếp c ận quy chu ẩn (normative) cho r ằng vi ệc ra quy ết định tr ước hết ph ải xác định được nh ững nguyên t ắc đạo đức, nh ững kh ẳng định, nh ững chu ẩn m ực được xã h ội th ừa nh ận, t ừ đó s ẽ giúp định h ướng hành vi c ủa cá nhân (Simon, 1979). Thuy ết các bên liên quan, thuy ết nhi ệm v ụ lu ận, và thuy ết v ị lợi được coi là nh ững học thuy ết và quan điểm đặc tr ưng c ủa cách ti ếp c ận quy chu ẩn gi ải thích cho hành vi đạo đức/trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp. Cách ti ếp c ận các bên liên quan (stakeholder approach) được đư a ra b ởi Freeman t ừ năm 1984. Theo đó, các nhà qu ản lý doanh nghi ệp ph ải tri ển khai nh ững chính sách nh ằm tho ả mãn tất c ả các bên có liên quan đến vi ệc kinh doanh c ủa doanh nghi ệp (bao g ồm nhân viên, c ổ đông, nhà cung c ấp, 51 khách hàng, và c ộng đồng địa ph ươ ng), đồng th ời tho ả mãn nhu c ầu và k ỳ vọng của các bên bằng cách th ực hiện trách nhi ệm xã h ội (Freeman và Mcvea, 2001; Freeman, 2004). Thuy ết nhi ệm v ụ lu ận (deontoligical) gi ải thích hành vi đạo đức chính là vi ệc th ực hi ện nh ững nguyên t ắc, quy định và trách nhi ệm được toàn xã h ội và pháp lu ật th ừa nh ận khi đối m ặt v ới nh ững vấn đề có tính đạo đức (Laczniak, 1983; Reidenbach và Robin, 1990; Laczniak và Murphy, 2006). Hành động có đúng thì m ới mang l ại nh ững k ết qu ả tích c ực và l ợi ích cho toàn xã h ội. Ngoài ra, m ột s ố nghiên c ứu ứng d ụng thuy ết v ị lợi (utilitarianism) được đư a ra bởi John Stuart Mill (Piest, 1957) để gi ải thích cho vi ệc ra quy ết định đạo đức, bao g ồm nghiên c ứu c ủa Cavanagh và các c ộng s ự (1981), Laczniak (1983), Fritzsche và Becker (1984), Williams và Murphy (1990), và Reidenbach và Robin (1990). Thuy ết v ị lợi là một hình th ức khác c ủa thuy ết m ục đích lu ận (teleologial theory), thuy ết này cho r ằng kết qu ả của b ất k ỳ hành động nào là tiêu chu ẩn duy nh ất để đánh giá s ự đúng và sai c ủa hành động đó. Hành động t ốt nh ất là hành động mang l ại nhi ều nh ất nh ững gì được cho là h ữu ích, l ợi ích. Ng ười ra quy ết định vì v ậy c ần xem xét t ất c ả các ph ươ ng án, các bên liên quan để từ đó l ựa ch ọn ph ươ ng án mang l ại s ự th ỏa mãn c ủa s ố đông. Tuy nhiên, gi ải thích hành vi đạo đức/trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp theo cách ti ếp c ận quy chu ẩn còn b ộc l ộ một s ố hạn ch ế. Th ứ nh ất, không có tiêu chí để đánh giá xem vi ệc th ực hi ện đã th ỏa mãn điều ki ện là hành vi đạo đức hay ch ưa. Th ứ hai, ch ưa xem xét kỹ đến nh ững y ếu t ố bên trong, đặc bi ệt là nh ững y ếu t ố thu ộc v ề doanh nghi ệp có th ể thúc đẩy ho ặc c ản tr ở vi ệc th ực hi ện hành vi đạo đức/trách nhi ệm (Laczniak, 1983; Trevino, 1986). Th ứ ba, nh ững quan điểm và h ọc thuy ết c ủa cách ti ếp c ận quy chu ẩn gây khó kh ăn cho các nhà qu ản lý ở nhi ều qu ốc gia khác nhau trong vi ệc ki ểm soát và đãi ng ộ nhân viên (Donaldson và Dunfee, 1994). Th ứ tư, cách ti ếp c ận quy chu ẩn ng ầm ám ch ỉ rằng con ng ười luôn luôn h ợp lý, luôn ý th ức v ề quy ết định th ực hi ện hành động, và do v ậy nh ững ng ười t ốt thì làm vi ệc t ốt còn nh ững ng ười xấu làm vi ệc x ấu. Trong khi đó, vẫn t ồn t ại nh ững tr ường h ợp ng ười t ốt làm vi ệc x ấu - th ực t ế này được ki ểm ch ứng trong m ột s ố nghiên c ứu khoa h ọc (Umphress & Bingham, 2011; Gino và c ộng s ự, 2011; Shalvi và c ộng s ự, 2011). 2.5.4. Lý thuy ết th ể ch ế Đây được coi là m ột trong nh ững lý thuy ết ph ổ bi ến gi ải thích tác động c ủa xã h ội lên các ch ủ th ể kinh t ế (Scott, 1987; Dacin, 2002; Scott, 2005; Suddaby, 2010). Lý thuy ết th ể ch ế (institutional theory) đề cập sâu đến các khía c ạnh c ủa c ấu trúc xã h ội (Scott, 2005). Nó xem xét, phân tích vai trò c ủa các c ấu trúc xã h ội, bao g ồm quy t ắc, chu ẩn m ực, 52 các m ối quan h ệ, và thói quen sinh ho ạt, góp ph ần định hình cho hành vi c ủa cá nhân, doanh nghi ệp trong xã h ội. Nó gi ải thích cho s ự hình thành, cho vi ệc được th ừa nh ận r ộng rãi, và tác động c ủa nh ững y ếu t ố này đến hành vi trong xã h ội, góp ph ần mang l ại s ự ổn định và đảm b ảo cho xã h ội. Nh ư v ậy, theo nh ư lý thuy ết th ể ch ế, các t ổ ch ức trong xã h ội không ch ỉ là các h ệ th ống được t ạo ra để đạt được các m ục tiêu xác định tr ước. Chúng cũng là các h ệ th ống v ăn hóa và xã h ội, và do đó b ị ảnh h ưởng b ởi các cá nhân liên quan và môi tr ường xung quanh mà chúng t ươ ng tác (Scott, 2014). Lý thuy ết th ể ch ế đề cập đến m ối quan hệ gi ữa các doanh nghi ệp và các bên liên quan đến doanh nghi ệp, hay nói cách khác là nh ững k ỳ vọng c ủa các bên liên quan đối v ới vi ệc th ực hi ện hành vi c ủa doanh nghi ệp, t ừ đó tác động đến quy ết định th ực hi ện hành vi c ủa các cá nhân trong doanh nghi ệp. Nh ư v ậy, lý thuy ết này ch ỉ ra tác động c ủa y ếu t ố áp l ực xã h ội đến hành vi c ủa doanh nghi ệp trong xã h ội. Trong b ối cảnh nghiên c ứu c ủa lu ận án, y ếu t ố áp l ực xã h ội nhi ều kh ả năng tác động đến hành vi DLTN c ủa doanh nghi ệp l ữ hành. Lý thuy ết th ể ch ế phù hợp để gi ải thích hành vi c ủa doanh nghi ệp theo cách ti ếp c ận th ứ ba đã được đề cập ở mục 2.3.2.3. Một s ố các nghiên c ứu khác c ũng ti ếp c ận hành vi c ủa doanh nghi ệp d ựa trên lý thuy ết th ể ch ế. Žugaj và các c ộng s ự (2004) ti ếp c ận t ổ ch ức theo khía c ạnh th ể ch ế - ngh ĩa là tác gi ả quan ni ệm t ổ ch ức v ới c ơ c ấu và ch ức n ăng định s ẵn s ẽ kết n ối, điều ch ỉnh các ho ạt động c ủa con ng ười bên trong t ổ ch ức đó, cùng h ướng đến m ột m ục tiêu chung (theo Schatten và Ba Ča, 2010). Nghiên c ứu v ề hành vi doanh nghi ệp là phân tích v ề con ng ười và các tình hu ống xã h ội trong b ối c ảnh mà t ổ ch ức đó ho ạt động kinh doanh (Peterson và Thomas, 2007). Bên c ạnh đó còn có nh ững quan điểm n ổi b ật khác c ủa các h ọc gi ả về hành vi của doanh nghi ệp t ươ ng đồng v ới cách ti ếp c ận theo lý thuy ết th ể ch ế. Hành vi doanh nghi ệp còn được hi ểu “là l ĩnh v ực nghiên c ứu v ề ảnh h ưởng c ủa cá nhân, nhóm và c ơ cấu đến hành vi c ủa con ng ười trong t ổ ch ức v ới m ục tiêu nâng cao hi ệu qu ả của t ổ ch ức” (Ph ạm Thúy H ươ ng và Ph ạm Th ị Bích Ng ọc, 2016, tr. 4). Theo Rossouw và van Vuuren (2003), hành vi c ủa doanh nghi ệp là m ột quá trình ph ức t ạp, có liên quan đến các nhóm, ch ịu s ự tác động c ủa nhi ều y ếu t ố mà m ỗi thành viên cá nhân c ủa t ổ ch ức đều tham gia vào quá trình đó. Các quy ết định và hành động vì th ế mà không chỉ bắt ngu ồn t ừ một tính cách c ủa t ập th ể, hay m ột trí tu ệ tập th ể ho ặc m ột t ư duy đạo đức của m ột t ập th ể, mà xu ất phát t ừ một quy trình hành động t ổng th ể gồm nhi ều giai đoạn, nhi ều y ếu t ố mà trong đó các cá nhân v ới tính cách, trí tu ệ, và m ức độ phát triển nh ận th ức đạo đức khác nhau tham gia vào. 53 2.6. Mô hình nghiên c ứu về các y ếu t ố tác động đến hành vi DLTN c ủa các doanh nghi ệp l ữ hành qu ốc t ế ở Vi ệt Nam 2.6.1. Căn c ứ xây d ựng mô hình nghiên c ứu Th ứ nh ất, luận án v ận d ụng mô hình lý thuy ết v ề hành vi đạo đức/trách nhi ệm của Jones (1991) để gi ải thích hành vi DLTN và các y ếu t ố tác động đến hành vi c ủa doanh nghi ệp (xem hình 2.8 ). Weber (1996) nh ận định r ằng mô hình t ổng h ợp c ủa Jones (1991) v ề hành vi ra quyết định đạo đức là hoàn thi ện và đầy đủ nh ất trong h ệ th ống các nghiên c ứu v ề hành vi đạo đức/trách nhi ệm, là c ơ s ở để các nghiên c ứu th ực ti ễn v ề sau v ận d ụng trong đánh giá hành vi doanh nghi ệp. Các nghiên c ứu đánh giá t ổng h ợp c ủa Ford và Richardson (1994), Loe và c ộng s ự (2000), O’Fallon và Butterfield (2005), Craft (2013) và Lehnert và c ộng s ự (2015) đã t ổng quan g ần 400 nghiên c ứu đánh giá tác động c ủa y ếu t ố xã h ội đến hành vi c ủa doanh nghi ệp d ựa trên mô hình c ủa Jones (1991). Theo Lehnert và c ộng sự (2015), đây là mô hình n ền t ảng cho các nghiên c ứu về hành vi đạo đức, là mô hình toàn di ện và có s ự kế th ừa, phát tri ển t ừ các nghiên c ứu về hành vi đạo đức/trách nhi ệm c ủa Dubinsky và Loken 1989; Ferrell và Gresham 1985; Ferrell và c ộng s ự 1989; Hunt và Vitell 1986; Kohlberg, 1976; Rest 1986; Trevino, 1986). Do v ậy, mô hình nghiên c ứu các y ếu t ố tác động đến hành vi DLTN c ủa doanh nghi ệp l ữ hành qu ốc t ế sẽ xu ất phát t ừ mô hình c ủa Jones (1991), có s ự kế th ừa t ừ mô hình TPB c ủa Ajzen (1985), trong đó hành vi DLTN s ẽ được xác định b ởi d ự định th ực hi ện DLTN. Th ứ hai, dựa trên s ự kế th ừa và t ổng h ợp các nghiên c ứu đi tr ước, tác gi ả phát tri ển yếu t ố áp l ực xã h ội tr ở thành m ột bi ến c ủa mô hình nghiên c ứu. Các nghiên c ứu khác ch ỉ ra tác động c ủa y ếu t ố áp l ực xã h ội đến hành vi trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp. Bên c ạnh các y ếu t ố nội b ộ doanh nghi ệp, các quy ết định c ủa nhà qu ản lý c ũng ch ịu tác động c ủa y ếu t ố ngo ại sinh bên ngoài nh ư các chính sách của nhà qu ản lý, áp l ực c ộng đồng và xã h ội, và nhu c ầu t ừ khách hàng (Smith và c ộng sự, 2010; Puncheva-Michelotti và c ộng s ự, 2018). Theo Utting (2002), áp l ực t ừ xã h ội th ực s ự là động l ực chính cho s ự xu ất hi ện c ủa chính sách có trách nhi ệm v ới môi tr ường c ủa doanh nghi ệp. Trong các nghiên c ứu v ề hành vi trách nhi ệm, Singhapakdi và c ộng s ự (1996a) đi tiên phong trong nghiên c ứu ứng d ụng phân tích nhân t ố để tìm ra t ươ ng quan đa chi ều gi ữa các y ếu t ố thu ộc m ức độ đạo đức, trong đó nhóm th ứ nh ất bao g ồm các y ếu t ố đánh giá b ản ch ất hay k ết qu ả của các hành động, g ọi là “các t ổn hại ti ềm tàng được nh ận th ức” c ủa hành động; nhóm th ứ hai đánh giá tác động c ủa y ếu tố bên ngoài, y ếu t ố xã h ội đến vi ệc th ực hi ện hành động, g ọi là “áp l ực xã h ội được nh ận th ức”. 54 Doanh nghi ệp và xã h ội có m ối quan h ệ tươ ng h ỗ, ph ụ thu ộc l ẫn nhau; m ột doanh nghi ệp thành công c ần m ột xã h ội ổn định, và đồng th ời m ột xã h ội phát tri ển cần nh ững doanh nghi ệp l ớn m ạnh. Chính vì v ậy, các quy ết định c ủa doanh nghi ệp và các chính sách xã h ội đều ng ầm tuân th ủ nguyên t ắc v ề chia s ẻ lợi ích, hai bên cùng có lợi. Trong th ực ti ễn, các doanh nghi ệp đều ph ải k ết h ợp quan điểm xã h ội vào trong chi ến l ược kinh doanh c ủa mình (Beu và Buckley, 2001; Porter và Kramer, 2006). Nh ư v ậy, các quan điểm xã h ội t ạo ra tác động t ới quy ết định hành vi c ủa doanh nghi ệp s ẽ th ể hi ện ra bên ngoài. Porter và Kramer (2006) đư a ra ví d ụ một s ố về vi ệc các doanh nghi ệp không hoàn toàn t ự nguy ện th ực hi ện trách nhi ệm và các hành vi đạo đức, mà thay vào đó, h ọ ch ỉ th ực sự quan tâm đến v ấn đề này và đư a vào trong các quy ết định kinh doanh khi xu ất hi ện nh ững yêu c ầu t ừ xã h ội. Ngày nay, các doanh nghi ệp đều ch ủ động n ắm b ắt các xu hướng xã h ội v ề hành vi đạo đức và trách nhi ệm xã h ội c ủa doanh nghi ệp, và d ựa vào đó để đề xu ất các chiến l ược phù h ợp nh ằm th ỏa mãn và điều ph ối hi ệu qu ả nhu c ầu c ủa các bên liên quan. Có th ể nói, chính xu h ướng và s ự gia t ăng m ối quan tâm đến v ấn đề trách nhi ệm xã h ội này đã thay đổi hành vi c ủa m ột s ố doanh nghi ệp (Zadek, 2004). Yếu t ố áp l ực xã h ội/ quan điểm xã h ội trong lu ận án này được chi ti ết hóa thành áp l ực xã h ội v ề th ực hi ện DLTN được nh ận th ức b ởi hai lí do sau. (1) Các doanh nghi ệp s ẽ không ph ải gi ải quy ết t ất c ả các v ấn đề trong xã h ội b ởi h ọ không có trách nhi ệm ph ải làm và c ũng không đủ nguồn l ực để gi ải quy ết; mà thay vào đó, doanh nghi ệp ch ỉ lựa ch ọn nh ững quan điểm, xu h ướng có liên quan tr ực ti ếp đến l ĩnh vực kinh doanh, vi ệc gi ải quy ết v ấn đề sẽ giúp t ạo ra l ợi ích chia s ẻ cho doanh nghi ệp và xã h ội (Porter và Kramer, 2006). Các xu h ướng, quan điểm xã h ội khác s ẽ có nh ững doanh nghi ệp trong l ĩnh v ực khác, nh ững t ổ ch ức phi chính ph ủ và chính ph ủ liên quan gi ải quy ết. Thêm vào đó, vi ệc gi ải quy ết các v ấn đề xã h ội có liên quan tr ực ti ếp đến lĩnh v ực kinh doanh s ẽ giúp doanh nghi ệp t ạo ra giá tr ị và chia s ẻ giá tr ị với xã h ội, nh ằm giúp doanh nghi ệp đạt được m ục tiêu và s ứ mệnh c ủa mình trong m ọi c ộng đồng, m ọi xã h ội. (2) Xu h ướng th ực hi ện DLTN có tác động đến hành vi c ủa DNLHQT. Nh ững bi ến động xã h ội t ạo ra nh ững thay đổi đáng k ể về cấu trúc th ị tr ường du l ịch, xu h ướng du l ịch; đồng th ời t ạo ra áp l ực bu ộc các nhà cung c ấp s ản ph ẩm d ịch v ụ du l ịch ph ải thay đổi để theo k ịp xu h ướng du l ịch, nhu c ầu du l ịch m ới (Martin và Mason, 1987). Xu hướng du l ịch qu ốc t ế tác động đến n ăng l ực khai thác và b ảo t ồn các tài nguyên du l ịch tự nhiên và nhân v ăn, bên c ạnh các y ếu t ố nh ư kinh t ế, công ngh ệ, chi ến tranh, yêu c ầu về ch ất l ượng cu ộc s ống, và s ự thay đổi v ề nhân kh ẩu (Eagles, 2007). M ỗi qu ốc gia s ẽ đư a ra nh ững quy ết định khác nhau liên quan đến vi ệc qu ản lý và th ực hi ện d ựa theo các xu h ướng du l ịch và trình độ phát tri ển c ủa qu ốc gia đó. Eagles c ũng ch ỉ ra 18 xu h ướng 55 qu ốc t ế liên quan đến thay đổi v ề nhân kh ẩu h ọc, công ngh ệ, và xã h ội tác động đến du lịch, c ụ th ể là khu v ực được b ảo v ệ trong du l ịch sinh thái. Bên c ạnh đó, các xu h ướng, trào l ưu xã h ội xu ất hi ện và thay đổi đã t ạo ra nh ững nhu c ầu du l ịch m ới, ví d ụ nh ư du l ịch đạo đức, DLTN, du l ịch ch ữa b ệnh và gi ải trí, du l ịch thông minh (Weeden, 2002; Goodwin và Francis, 2003; Csirmaz và Pet ő, 2015; Li Yunpeng và c ộng s ự, 2017). Nh ận th ức c ủa các nhà cung c ấp s ản ph ẩm dịch v ụ du l ịch, bao g ồm các DNLHQT, vì v ậy c ũng ph ải thay đổi, nh ằm đư a ra nh ững sản ph ẩm và d ịch v ụ phù h ợp, đáp ứng nhu c ầu và xu h ướng du l ịch m ới c ủa du khách và c ủa toàn xã h ội (Goodwin và Francis, 2003; Tearfund, 2001; King, 2002; Budeanu, 2005). Nh ư v ậy, xu h ướng xã h ội, c ụ th ể là áp l ực xã h ội v ề th ực hi ện DLTN được nh ận th ức, có tác động đến quy ết định và hành vi c ủa doanh nghi ệp. Điều này c ũng d ễ lí gi ải b ởi vì m ục tiêu đầu tiên c ủa doanh nghi ệp là l ợi nhu ận, thay đổi để th ỏa mãn nhu cầu th ị tr ường là chi ến l ược giúp doanh nghi ệp đạt được m ục tiêu c ủa mình. Áp lực xã h ội v ề th ực hi ện DLTN được nh ận th ức được phát tri ển t ừ mức độ đạo đức trong mô hình c ủa Jones (1991). 2.6.2. Hành vi DLTN và các yếu t ố tác động đến hành vi DLTN c ủa doanh nghi ệp trong mô hình nghiên c ứu 2.6.2.1. Hành vi DLTN của doanh nghi ệp Mặc dù nhi ều nghiên c ứu đư a ra các mô hình khác nhau gi ải thích v ề hành vi đạo đức/trách nhi ệm của doanh nghi ệp, nh ưng có th ể th ấy điểm chung c ủa t ất c ả các mô hình đó là s ự tươ ng tác gi ữa y ếu t ố cá nhân và y ếu t ố tổ ch ức (v ăn hóa, m ục tiêu), gi ữa y ếu t ố bên trong (nhân viên, ng ười qu ản lý) và y ếu t ố bên ngoài (c ộng đồng, chính ph ủ, các bên liên quan, áp l ực xã h ội). Các y ếu t ố cùng t ạo ra ảnh h ưởng đến quá trình t ư duy ra quy ết định c ủa các cá nhân trong doanh nghi ệp. Ph ần ti ếp theo trong ch ươ ng này s ẽ tổng quan các y ếu t ố tác động đến hành vi đạo đức/trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp để từ đó làm c ơ s ở lựa ch ọn bi ến trong mô hình nghiên c ứu. Dù l ập lu ận khác nhau nh ưng ba cách ti ếp c ận gi ải thích hành vi DLTN c ủa doanh nghi ệp đều ch ỉ ra r ằng hành vi doanh nghi ệp th ể hi ện ra bên ngoài th ực ch ất là quy ết định th ực hi ện hành động, ẩn bên trong là quá trình ra quy ết định. Dựa trên t ổng quan các cách ti ếp c ận, lu ận án đư a ra m ột cách gi ải thích v ề hành vi đạo đức/trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp. C ụ th ể, hành vi đạo đức/trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp được hi ểu là quá trình ra quy ết định th ực hi ện hành động có đạo đức/trách nhi ệm c ủa các cá nhân trong t ổ ch ức, đi t ừ nh ận th ức, đánh giá, đến d ự định th ực hi ện và th ực hi ện; trong đó, doanh nghi ệp (v ới các ch ức n ăng c ủa mình) s ẽ góp ph ần định h ướng, ch ỉ đạo, thúc đẩy và ki ểm soát để vi ệc th ực hi ện các hành vi đạo đức c ủa cá nhân được đầy đủ. Quá trình ra quy ết định còn ch ịu tác động c ủa y ếu t ố th ể ch ế xã h ội bên ngoài. 56 Trong l ĩnh v ực du l ịch, quan điểm v ề hành vi đạo đức/trách nhi ệm có th ể được vận d ụng để gi ải thích hành vi DLTN c ủa doanh nghi ệp. Theo đó, lu ận án đư a ra quan điểm v ề hành vi DLTN c ủa doanh nghi ệp: là quá trình doanh nghi ệp v ới các đặc điểm của mình (lãnh đạo, ki ểm soát, thông tin) tác động vào hành vi ra quy ết định th ực hi ện ho ạt động DLTN c ủa các cá nhân và nhóm trong t ổ ch ức, nh ằm h ướng cá nhân và các nhóm th ực hi ện hành động theo đúng chu ẩn m ực đạo đức, các m ục tiêu, và h ướng d ẫn liên quan đến DLTN c ủa doanh nghi ệp. Trong nghiên c ứu này, hành vi DLTN được lý gi ải là quá trình ra quy ết định, vậy nên th ực hi ện DLTN là m ột ph ần c ủa hành vi, là m ột bi ểu hi ện ra bên ngoài c ủa hành vi DLTN. Hay nói cách khác, hành vi DLTN chính là bi ểu hi ện cho ý chí, thái độ về th ực hi ện DLTN c ủa các cá nhân và nhóm trong doanh nghi ệp ra bên ngoài, bi ến các suy ngh ĩ tr ở thành hành động th ực hi ện DLTN di ễn ra trong th ực t ế. Hành vi DLTN, vì v ậy, có th ể được xem xét là ho ạt động th ực hi ện DLTN. Các doanh nghi ệp l ữ hành có t ầm ảnh h ưởng đối v ới các c ơ s ở kinh doanh l ưu trú, các nhà hàng, các hãng v ận t ải, các điểm đến/ điểm tham quan, và c ả với h ướng dẫn viên du l ịch. Điều đó được th ể hi ện thông qua vi ệc các doanh nghi ệp l ữ hành s ẽ giúp tuyên truy ền và/ho ặc mua bán các d ịch v ụ của các bên thông qua vi ệc đư a vào ch ươ ng trình tour ho ặc gi ới thi ệu v ới khách hàng. M ột doanh nghi ệp l ữ hành th ực hi ện DLTN s ẽ giúp đư a khách du l ịch t ới l ưu trú t ại các khách s ạn xanh, đư a khách t ới nh ững điểm đến b ền v ững, và ăn nh ững su ất ăn t ại nhà hàng địa ph ươ ng, h ỗ tr ợ cộng đồng, b ảo v ệ và gi ữ gìn môi tr ường, b ảo t ồn v ăn hóa, và h ợp tác kinh doanh v ới các doanh nghi ệp có trách nhi ệm khác. Nh ư v ậy, c ăn c ứ vào cách lý gi ải hành vi DLTN c ủa doanh nghi ệp đã trình bày ở ph ần trên và nh ững y ếu t ố mấu ch ốt c ủa doanh nghi ệp l ữ hành trong th ực hi ện DLTN (UNEP, 2005), lu ận án đư a ra quan điểm v ề hành vi DLTN c ủa DNLHQT. Hành vi DLTN c ủa DNLHQT có th ể được hi ểu là cách th ức th ực hi ện ho ạt động kinh doanh du l ịch c ủa doanh nghi ệp theo cách có trách nhi ệm v ới kinh t ế, xã h ội, và môi tr ường, được th ể hi ện qua các hành động c ụ th ể nh ư sau: (1) Th ực hi ện DLTN trong qu ản lý n ội b ộ về doanh nghi ệp (có th ể bao g ồm s ử dụng lao động có trách nhi ệm, cung c ấp các quy ền l ợi lao động theo th ỏa thu ận, tạo một v ăn phòng làm vi ệc xanh, cung c ấp các ch ươ ng trình đào t ạo, ch ế độ đãi ng ộ và khuy ến khích nhân viên, và th ực hi ện các chính sách DLTN); (2) Xây d ựng s ản ph ẩm DLTN cho khách du l ịch qu ốc t ế đến Vi ệt Nam và khách du l ịch ra n ước ngoài: các s ản ph ẩm kh ả thi v ề kinh t ế và có tính c ạnh tranh, công b ằng v ề xã h ội, chú tr ọng y ếu t ố văn hóa, và có trách nhi ệm v ới môi tr ường (bao 57 gồm hi ểu bi ết các s ản ph ẩm DLTN, phát tri ển các s ản ph ẩm có giá tr ị th ươ ng m ại và có tính c ạnh tranh, k ết n ối th ị tr ường với các m ục tiêu và c ơ h ội phát tri ển s ản ph ẩm, và có kế ho ạch hành động phát tri ển s ản ph ẩm DLTN); (3) Đảm b ảo tính trách nhi ệm trong qu ảng cáo và truy ền thông (có th ể bao g ồm hiểu vai trò và t ầm quan tr ọng c ủa qu ảng cáo và truy ền thông có trách nhi ệm, đảm b ảo truy ền t ải nh ững thông điệp chính xác và xác th ực, qu ảng cáo và truy ền thông nh ững bài h ọc v ề DLTN trong th ực ti ễn, và thu th ập ph ản h ồi c ủa khách hàng); (4) T ạo ra chu ỗi cung ứng DLTN (có th ể bao g ồm hi ểu nguyên t ắc c ủa chu ỗi cung ứng DLTN, xây d ựng chính sách và k ế ho ạch hành động c ủa chu ỗi cung ứng b ền vững, và t ăng c ường nh ận th ức và h ỗ tr ợ các nhà cung c ấp đạt được nh ững m ục tiêu bền v ững); (5) H ỗ tr ợ có trách nhi ệm các điểm đến du l ịch (có th ể bao g ồm hi ểu vai trò và tầm quan tr ọng c ủa h ỗ tr ợ các điểm đến du l ịch, k ết h ợp các ho ạt động DLTN trong tươ ng tác với c ộng đồng ở điểm đến, thúc đẩy DLTN ở các điểm đến du l ịch, và h ỗ tr ợ vốn cho phát tri ển du l ịch t ại các điểm đến). Theo Fishbein và Ajzen (1975) và Ajzen (1985), d ự định th ực hi ện hành vi là yếu t ố chính d ự đoán được hành vi th ể hi ện, tr ừ phi d ự định thay đổi ngay tr ước khi hành động ho ặc các th ước đo d ự định không t ươ ng ứng v ới các tiêu chí đánh giá hành vi v ề mặt hành động, m ục tiêu, b ối c ảnh, và khung th ời gian. M ột phân tích t ổng h ợp các nghiên c ứu t ừ năm 1971 đến 1985 được th ực hi ện để đánh giá tính h ợp lý và hi ệu qu ả của lý thuy ết Fishbien and Ajzen. K ết qu ả đã củng c ố thêm nh ững d ự đoán c ủa mô hình Fishbien và Ajzen là hoàn toàn chính xác trong các tr ường h ợp khác nhau (Sheppard và c ộng s ự, 1988). Flannery và May (2000) c ũng kh ẳng định r ằng d ự định th ực hi ện là ti ền đề dẫn đến hành vi trách nhi ệm. M ặt khác, nh ận th ức đạo đức và đánh giá đạo đức được cho là không gi ải thích được toàn b ộ hành vi trách nhi ệm (Blasi, 1980). Th ực t ế là m ọi ng ười th ường có nh ững hành động phi đạo đức m ặc dù h ọ nh ận th ức được hành động đó là sai. Lí do là cá nhân ch ưa suy xét c ẩn tr ọng ho ặc thi ếu s ự nh ận bi ết v ề các v ấn đề đạo đức, ho ặc cá nhân có th ể thay đổi quan điểm thành trung lập sau khi đánh giá v ấn đề đạo đức d ẫn đến hành vi th ể hi ện không đúng v ới đánh giá đã đư a ra tr ước đó (Vitell và Grove, 1987). M ột lí do khác n ữa gi ải thích cho s ự không nh ất quán gi ữa giai đoạn đánh giá và th ực hi ện hành vi là cá nhân xem tr ọng nh ững hậu qu ả có th ể xảy ra c ủa hành động cho cá nhân h ơn là nh ững giá tr ị đạo đức. Nh ư vậy, h ệ th ống các nghiên c ứu đã ch ỉ ra r ằng d ự định th ực hi ện s ẽ giúp gi ải thích được toàn b ộ hành vi trách nhi ệm th ể hi ện ra bên ngoài. Dự định hành vi được định ngh ĩa là xác su ất ch ủ quan cá nhân s ẽ tham gia vào hành vi (Fishbein và Ajzen, 1975). D ự định đạo đức là vi ệc cá nhân l ựa ch ọn tham gia th ực hi ện hành vi mang tính đạo đức (Rest, 1986). Trong nghiên c ứu này, d ự định th ực 58 hi ện DLTN được hi ểu là kh ả năng cá nhân trong doanh nghi ệp tham gia vào hành vi DLTN. Th ực hi ện DLTN th ể hi ện vi ệc cá nhân tham gia vào hành động DLTN. 2.6.2.2. Thái độ về th ực hi ện DLTN Cùng v ới vi ệc đánh giá m ối quan h ệ tuy ến tính c ủa các bi ến độc l ập nh ư là y ếu tố cá nhân, y ếu t ố tổ ch ức và m ức độ đạo đức, các nghiên c ứu v ề hành vi trách nhi ệm còn xem xét ảnh h ưởng ki ểm soát và ảnh h ưởng trung gian c ủa m ột s ố yếu t ố đến các giai đoạn c ủa hành vi (Caughron và c ộng s ự, 2011; Shoham và c ộng s ự, 2008). Trong số đó, thái độ, đánh giá đạo đức c ũng được xem xét nh ư là y ếu t ố trung gian tác động đến hành vi trách nhi ệm và được nh ắc đến nhi ều trong các nghiên c ứu (Lehnert và cộng s ự, 2015). Shoham và c ộng s ự (2008) cho r ằng thái độ đối v ới vi ệc vi ph ạm b ản quy ền là trung gian tác động c ủa nh ận th ức tới hành vi vi ph ạm th ực s ự. Steenhaut và Van Kenhove (2006) làm sáng t ỏ rằng c ảm giác t ội l ỗi là y ếu t ố trung gian trong m ối quan h ệ gi ữa nh ận th ức đạo đức và d ự định th ực hi ện hành vi trách nhi ệm. De Matos và c ộng s ự (2007) c ũng ch ỉ ra thái độ đối v ới vi ệc s ản xu ất hàng gi ả làm trung gian tác động gi ữa nh ận th ức v ề rủi ro, chu ẩn m ực ch ủ quan, s ự liêm chính, s ự xem xét v ề giá so v ới ch ất l ượng s ản ph ẩm, và m ức độ hài lòng v ới d ự định tiêu dùng s ản ph ẩm. Các nghiên c ứu này đã kh ẳng định r ằng các hành vi đạo đức/trách nhi ệm được th ể hi ện th ực s ự rõ ràng thông qua quá trình nh ận th ức đi kèm v ới đánh giá, c ảm nh ận của cá nhân v ề từng tình hu ống c ụ th ể. Theo Lehnert và c ộng s ự (2015), khi cá nhân đã có m ột s ự đánh giá hay ni ềm tin m ạnh m ẽ vào m ột tình hu ống đạo đức thì ni ềm tin đó v ề sau s ẽ làm trung gian trong k ết qu ả th ực hi ện hành động. Trevino (1986) c ũng th ừa nh ận r ằng đánh giá đạo đức là c ần thi ết để dẫn đến hành vi trách nhi ệm. Bên c ạnh đó, Ajzen và Fishben (1970) và đã ch ứng minh r ằng thái độ đối v ới hành vi là bi ến d ự đoán quan tr ọng c ủa hành vi th ực s ự xảy ra. Thái độ đối v ới th ực hi ện hành vi là m ột yếu t ố quan tr ọng tác động đến hành vi trong mô hình TRA và TPB. Nh ư v ậy, thái độ đối v ới hành vi DLTN là y ếu t ố không th ể thi ếu trong nghiên c ứu v ề các y ếu t ố tác động đến hành vi DLTN. Nghiên c ứu này do đó c ũng ki ểm định tác động c ủa y ếu t ố thái độ về th ực hi ện DLTN đến dự định th ực hi ện DLTN. Thái độ đối v ới hành vi được hi ểu nh ững đánh giá v ề vi ệc tham gia vào th ực hi ện m ột hành vi nh ất định là t ốt hay x ấu (Fishbein và Ajzen, 1975). Thái độ đối v ới hành vi đạo đức bi ểu l ộ nh ững đánh giá v ề vi ệc hành động th ực hi ện có đúng v ề mặt đạo đức (Rest,1986). Trong nghiên c ứu này, thái độ về th ực hi ện DLTN được xác định là đánh giá c ủa nh ững cá nhân trong doanh nghi ệp xem r ằng hành động th ực hi ện có phù h ợp/không phù h ợp v ới nh ững tiêu chí v ề DLTN. 2.6.2.3. Áp l ực xã h ội v ề th ực hi ện DLTN được nh ận th ức Mô hình nghiên c ứu c ủa Fritzche (1991) về lí gi ải các y ếu t ố tác động đến hành vi trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp đã đề cập đến các bên liên quan (stakeholders). 59 Không ch ỉ các y ếu t ố bên trong t ổ ch ức có th ể ảnh h ưởng đến quá trình ra quy ết định hành vi trách nhi ệm, nhóm và cá nhân - cả nội b ộ và bên ngoài doanh nghi ệp (các bên liên quan) có ảnh h ưởng đến quá trình quy ết định c ủa các nhà qu ản lý và nhân viên. Hệ th ống cơ s ở lý lu ận đã ch ứng minh ảnh h ưởng c ủa đồng nghi ệp (peers) đến hành vi trách nhi ệm. Đồng nghi ệp không ch ỉ gi ới h ạn ở nội b ộ doanh nghi ệp, mà có th ể tới từ phía các đối tác, t ừ các đối th ủ cạnh tranh. Ngoài ra, các bên liên quan bao g ồm các c ổ đông, nhân viên doanh nghi ệp, c ơ quan qu ản lý, nhà cung c ấp, các nhóm l ợi ích c ộng đồng có th ể tác động đến ng ười ra quy ết định và đến khía c ạnh đạo đức/trách nhi ệm của quy ết định. Đến n ăm 2000, Fritzche (2000) đã th ực hi ện nghiên c ứu th ực ti ễn ki ểm ch ứng l ại m ột s ố mối quan h ệ trong mô hình của chính tác gi ả đư a ra n ăm 1991. Tác gi ả đã ch ứng minh r ằng có m ối quan h ệ tr ực ti ếp gi ữa các bên liên quan và d ự định th ực hiện hành vi trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp. N ếu các bên liên quan tr ực ti ếp không được phân tích, đánh giá m ột cách đầy đủ, ngay c ả ng ười có kh ả năng ra quy ết định t ốt nh ất c ũng có th ể đư a ra quy ết định không mang tính trách nhi ệm. Victor và Cullen (1987,1988) đư a ra quan điểm r ằng các bên liên quan bao g ồm các nhóm tham kh ảo được chia thành c ấp độ địa ph ươ ng - gi ới h ạn bên trong t ổ ch ức, và c ấp độ qu ốc t ế - bao g ồm t ất c ả các bên liên quan. Donaldson và Preston (1995) cho rằng c ơ s ở của h ọc thuy ết các bên liên quan là tính quy ph ạm. H ọ cho r ằng: “(a) Các bên liên quan là nh ững cá nhân ho ặc nh ững t ổ ch ức có l ợi ích h ợp pháp theo đúng th ủ tục gi ấy t ờ và / ho ặc có liên quan đến các khía c ạnh ho ạt động c ủa doanh nghi ệp. Các bên liên quan được xác định b ởi l ợi ích/ s ự tham gia c ủa h ọ trong doanh nghi ệp, ở chi ều ng ược l ại doanh nghi ệp c ũng có m ối quan tâm t ươ ng ứng t ới các bên này; (b) Đảm b ảo l ợi ích c ủa các bên liên quan là vi ệc thi ết y ếu. M ỗi bên liên quan đều x ứng đáng có được l ợi ích c ủa riêng mình, và không phải là h ọ nh ận được l ợi ích ch ỉ vì h ọ có kh ả năng mang l ại l ợi ích cho các nhóm khác, ví d ụ nh ư là các c ổ đông. Theo nh ư phân tích ở trên, để phù h ợp v ới c ơ s ở quy ph ạm c ủa thuy ết các bên liên quan, các bên liên quan s ẽ được hi ểu theo ngh ĩa r ộng ra toàn xã hội, ở cấp độ qu ốc t ế. Roozen và c ộng s ự (2001) ch ỉ ra ba c ấp độ khác nhau c ủa các bên liên quan, bao g ồm: (1) C ơ quan qu ản lý, c ộng đồng địa ph ươ ng, các t ổ ch ức v ề môi tr ường, cộng đồng xã h ội nói chung, công đoàn, báo chí/ truy ền thông và các t ổ ch ức c ộng đồng khác; (2) Khách hàng, nhân viên, nhà cung c ấp; (3) Các c ổ đông và t ổ ch ức tài chính. Tác gi ả rất k ỳ vọng s ẽ tìm ra m ối quan h ệ tác động gi ữa các bên liên quan t ới hành vi trách nhi ệm, ví d ụ nh ư là áp l ực c ủa các bên liên quan được nh ận th ức càng lớn thì thái độ đối v ới vi ệc th ực hi ện hành vi đạo đức càng l ớn. Tuy nhiên, k ết qu ả nghiên c ứu c ủa Roozen và c ộng s ự (2001) l ại đư a ra r ằng không có m ối quan h ệ có ý ngh ĩa gi ữa áp l ực c ủa các bên liên quan và các đánh giá đạo đức. Đây là k ết qu ả không nh ư mong đợi và s ẽ cần nhi ều nghiên c ứu v ề sau để ki ểm ch ứng l ại. 60 Ferrell và c ộng s ự (2011) chia các bên liên quan thành hai lo ại. Các bên liên quan chính y ếu g ồm nh ững ng ười mà s ự kết n ối c ủa h ọ với doanh nghi ệp c ần thi ết cho sự tồn t ại c ủa doanh nghi ệp, bao g ồm nhân viên, khách hàng, nhà đầu t ư, c ổ đông, chính ph ủ, c ộng đồng dân c ư. Nhóm này cung c ấp c ơ s ở hạ tầng c ần thi ết để doanh nghi ệp v ận hành và phát tri ển. Các bên liên quan th ứ cấp không tham gia vào quá trình vận hành c ủa doanh nghi ệp bao gồm truy ền thông, đối th ủ cạnh tranh, các nhóm l ợi ích và hi ệp h ội th ươ ng m ại. Theo tác gi ả, các bên liên quan xác định các v ấn đề đạo đức trong kinh doanh, và đóng vai trò quan tr ọng trong vi ệc ra các quy ết định có tính trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp. V ậy nên, vi ệc nh ận th ức được nhu c ầu và mong mu ốn c ủa các bên liên quan là r ất quan tr ọng b ởi chúng tác động đến hành vi c ủa doanh nghi ệp. Trong l ĩnh v ực du l ịch, các bên liên quan đóng vai trò quan tr ọng. Cochrane (2010) cho r ằng ba y ếu t ố quan tr ọng c ủa h ệ thống du l ịch thích ứng (resilient tourism) có liên quan đến các bên liên quan, n ăng l ực lãnh đạo, và kh ả năng khai thác ngu ồn l ực th ị tr ường. Font và c ộng s ự (2014) xác định r ằng thành công c ủa các d ự án h ỗ tr ợ du l ịch ph ải d ựa trên vi ệc phân tích và đánh giá m ối quan h ệ của t ất c ả các bên liên quan khi đư a ra quy ết định. Theo UNWTO (2017), các cu ộc đối tho ại th ường xuyên và s ự hợp tác v ới các bên liên quan là m ột trong nh ững y ếu t ố ch ủ ch ốt để đạt được m ục tiêu c ủa kế ho ạch cam k ết th ực hi ện DLTN toàn c ầu. Cộng đồng nghiên c ứu du l ịch Châu Á- Thái Bình D ươ ng (Critical Tourism Studies-Asia Pacific) cũng th ừa nh ận vai trò c ủa các bên liên quan trong phát tri ển du l ịch. Nh ư v ậy có th ể th ấy, áp l ực xã h ội c ủa các doanh nghi ệp l ữ hành qu ốc t ế chính là áp l ực t ừ các bên liên quan. Trong nghiên c ứu này, áp lực xã h ội v ề th ực hi ện DLTN được nh ận th ức bi ểu l ộ sự nhìn nh ận/ đánh giá/ thái độ của các bên liên quan v ề hành vi th ực hi ện của doanh nghi ệp trong l ĩnh v ực du l ịch. Có m ột câu h ỏi đặt ra là trong tr ường h ợp vi ệc th ực hi ện theo nh ững áp l ực xã hội không giúp mang l ại l ợi nhu ận cho doanh nghi ệp, li ệu doanh nghi ệp có thay đổi theo mong mu ốn đó của xã h ội không. Hay nói cách khác, đối v ới doanh nghi ệp, nh ững ảnh h ưởng từ môi tr ường xã h ội bên ngoài, áp l ực xã h ội v ề th ực hi ện DLTN được nhận th ức có ảnh h ưởng t ới hành vi theo đuổi m ục tiêu đề ra hay không. Để giúp tr ả lời câu h ỏi này, lu ận án s ẽ ki ểm ch ứng li ệu các áp l ực xã h ội (các bên liên quan) v ề DTLN có tác động đến giai đoạn D ự định th ực hi ện DLTN. 2.6.2.4. Yếu t ố tổ ch ức tác động đến hành vi DLTN Theo phân tích ở trên, có rất nhi ều y ếu t ố tổ ch ức khác nhau tác động đến hành vi doanh nghi ệp, nh ưng m ỗi nghiên c ứu ch ỉ tập trung vào xem xét m ột vài y ếu t ố, v ậy nên lu ận án c ũng kế th ừa nghiên c ứu c ủa Jones (1991), chú tr ọng vào phân tích ba yếu t ố thu ộc v ề tổ ch ức tác động đến hành vi đạo đức/trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp g ồm có: động l ực nhóm, quá trình h ọc t ập xã h ội, và chính sách th ưởng ph ạt. Các y ếu t ố tổ ch ức 61 này có th ể tạo ra nh ững thu ận l ợi và khó kh ăn cho quá trình tri ển khai ho ạt động DLTN của doanh nghi ệp, và có kh ả năng ki ểm soát hành vi c ủa cá nhân trong doanh nghi ệp. - Động l ực nhóm Hành vi của nhóm nên là tr ọng tâm chính c ủa s ự thay đổi thay vì ch ỉ tập trung vào hành vi c ủa cá nhân, đó là bởi vì các nhân trong th ực t ế luôn ho ạt động trong nh ững nhóm khác nhau, và ph ải tuân th ủ theo nh ững quy t ắc c ủa nhóm đó (Dent và Goldberg, 1999). Do đó, tr ọng tâm c ủa s ự thay đổi ph ải ở cấp độ nhóm và nên t ập trung vào các y ếu t ố liên quan đến nhóm. Hai y ếu t ố động l ực nhóm và quá trình h ọc tập xã h ội là hai đặc tr ưng c ủa y ếu t ố nhóm, c ũng chính là s ự cụ th ể hóa ảnh h ưởng c ủa nhóm đến hành vi c ủa t ổ ch ức (Jones, 1991). Đó chính là s ự giao ti ếp và t ươ ng tác gi ữa nh ững cá nhân trong t ổ ch ức v ới nhau, gi ữa cá nhân v ới t ập th ể để giúp các thành viên tin t ưởng h ỗ tr ợ lẫn nhau, và cùng làm vi ệc theo m ột quy ết định t ập th ể, m ột m ục tiêu chung c ủa t ổ ch ức. Kurt Lewin được xem là đi tiên phong trong khoa h ọc nghiên c ứu v ề nhóm, và là nhà khoa h ọc đầu tiên đư a ra khái ni ệm v ề động l ực nhóm (group dynamics) và t ầm ảnh h ưởng c ủa động l ực nhóm đến hành vi c ủa các thành viên trong nhóm. Theo Kurt Lewin, thu ật ng ữ động l ực nhóm nh ấn mạnh vào cách th ức nhóm và các cá nhân của nhóm hành động và t ươ ng tác l ẫn nhau để tạo ra s ự thay đổi trong hành vi c ủa cá nhân trong nhóm (Burnes, 2004; Forsyth, 2009). Kurt Lewin đã ch ọn thu ật ng ữ động l ực nhóm để mô t ả tác động c ủa quá trình xã h ội lên các thành viên trong nhóm, c ủa nh ững quy trình, ho ạt động, v ận hành và nh ững thay đổi x ảy ra trong nhóm. Quá trình xã h ội được hi ểu là sự ph ụ thu ộc l ẫn nhau gi ữa các thành viên trong nhóm, nhóm s ẽ thúc đẩy các ho ạt động t ươ ng tác gi ữa các thành viên, t ạo ra m ối quan hệ tươ ng tác mang tính khuôn m ẫu gi ữa các thành viên trong nhóm, g ắn k ết các thành viên để tạo thành m ột kh ối duy nh ất và hoàn thành các m ục tiêu c ủa nhóm (Forsyth, 2009). Khi các thành viên định hình m ột nhóm của riêng h ọ, động l ực s ẽ xảy ra để các thành viên trong nhóm cùng nhau tạo thành m ột mô hình xã h ội thu nh ỏ, được đặc tr ưng b ởi giá tr ị cốt lõi c ủa t ất c ả các thành viên trong nhóm. Một nhóm là m ột t ập h ợp các cá nhân ph ụ thu ộc l ẫn nhau, cùng chia s ẻ trách nhi ệm trong vi ệc th ực hi ện các nhi ệm v ụ. H ọ tự nhìn nh ận b ản thân và được nh ững ng ười khác nhìn nh ận là m ột tập th ể trong m ột h ệ th ống xã h ội l ớn h ơn (t ổ ch ức), do v ậy họ có m ối quan h ệ tươ ng tác trong ph ạm vi c ủa t ổ ch ức (Cohen và Bailey, 1997). Tác động c ủa nhóm đến hành vi cá nhân đã được ki ểm định trong m ột s ố nghiên c ứu thông qua các y ếu t ố nh ư là làm vi ệc theo nhóm (team, groupwork, groupthink, group decision) (Hwang và c ộng s ự, 2008; White và Lean, 2008; O’Leary và Pangemanan, 2007). Các s ự ki ện quan tr ọng tác động vi ệc t ổ ch ức v ận hành và ra quy ết định, đồng th ời c ũng gia t ăng ảnh h ưởng c ủa đội/nhóm t ới quá trình ra quy ết định c ủa t ổ ch ức 62 (Eisenhardt và c ộng s ự, 1997). Ho ạt động c ủa nhóm giúp các doanh nghi ệp đạt được thành công trong điều ki ện n ền kinh t ế xã h ội luôn bi ến đổi (Cohen và Bailey, 1997). Hệ th ống c ơ s ở lý lu ận c ũng ch ỉ ra r ằng làm vi ệc theo nhóm th ường đư a ra nh ững đánh giá và quy ết định chính xác h ơn so v ới phán đoán cá nhân (Holloman và Hendrick, 1971; O’Leary và Pangemanan, 2007; Bon và c ộng s ự, 2017). O’Leary và Pangemanan (2007) ủng h ộ quan điểm cho r ằng làm vi ệc nhóm tác động đến hành vi ra quy ết định đạo đức c ủa cá nhân. Forsyth (2009) nh ận định r ằng các nhóm có s ức mạnh và có t ầm ảnh h ưởng l ớn: nhóm thay đổi thành viên c ủa trong nhóm và th ậm chí cả xã h ội. Tuy nhiên, ở một quan điểm khác, Trevino và c ộng s ự (2006) nh ận định rằng m ối quan h ệ gi ữa hi ệu su ất nhóm và hành vi đạo đức v ẫn ch ưa th ực s ự rõ ràng. Bên c ạnh m ột s ố nghiên c ứu ủng h ộ tác động c ủa nhóm đến hành vi trách nhi ệm trong doanh nghi ệp, Hunt và Jennings (1997) cho r ằng không có m ối liên h ệ gi ữa nhóm và hành vi trách nhi ệm. Nh ư v ậy, v ẫn còn nh ững tranh cãi xung quanh mức độ ảnh h ưởng của nhóm đến d ự định và th ực hi ện hành vi đạo đức c ủa doanh nghi ệp. - Quá trình h ọc t ập xã h ội Quá trình h ọc t ập xã h ội (social learning process) là m ột trong nh ững lý thuy ết tr ọng tâm trong nghiên c ứu khoa h ọc hành vi đươ ng đại. Lý thuy ết h ọc t ập xã h ội ti ếp cận vi ệc gi ải thích hành vi c ủa con ng ười dựa trên nh ững tươ ng tác qua l ại liên t ục gi ữa y ếu t ố cá nhân và yếu t ố môi tr ường. Lý thuy ết h ọc t ập xã h ội đã ch ỉ ra r ằng nhóm tham kh ảo có tác động đáng k ể đến hành vi c ủa cá nhân. Lý thuy ết này cho r ằng quá trình h ọc t ập s ẽ nhân r ộng hành vi c ủa m ột cá nhân trong xã h ội (Bandura, 1977). Theo Bandura (1977), m ỗi cá nhân h ọc h ỏi b ằng cách quan sát c ủa ng ười khác và nh ững tác động tích c ực cũng nh ư tiêu c ực được t ạo ra b ởi th ực hi ện hành vi. Kh ả năng h ọc h ỏi thông qua quan sát giúp m ọi ng ười d ễ dàng l ĩnh h ội được m ột t ập h ợp các mô hình hành vi thay vì hình thành m ột cách d ần d ần b ằng cách t ự th ử nghi ệm. Các t ổ ch ức được đặc tr ưng b ởi quá trình h ọc t ập xã h ội, trong đó các thành viên t ươ ng tác v ới nhau và h ọc h ỏi l ẫn nhau cách suy ngh ĩ và hành động được ch ấp nh ận r ộng rãi/ tr ở thành quy chu ẩn trong t ổ ch ức (Trevino và c ộng s ự, 2006). Theo thuy ết h ọc t ập xã h ội, các đồng nghi ệp sẽ có tác động đến hành vi cá nhân trong doanh nghi ệp. Zey-Ferrell và c ộng s ự (1979) cho th ấy nh ận th ức về hành vi c ủa đồng nghi ệp ảnh h ưởng đến hành vi đạo đức của m ột cá nhân nhi ều h ơn ni ềm tin c ủa chính cá nhân đó. O’Fallon và Butterfield (2005) đã kh ẳng định rằng tác động c ủa nh ững đồng nghi ệp cùng làm trong doanh nghi ệp đến hành vi đạo đức là l ĩnh v ực quan tr ọng cho nh ững nghiên c ứu v ề sau. Deshpande and Joseph (2008) cho r ằng nh ững đồng nghi ệp trong cùng doanh nghi ệp (peers) có tác động đến hành vi c ủa cá nhân nhi ều hơn ảnh h ưởng c ủa y ếu t ố môi tr ường/ v ăn hóa đạo đức (ethical climate) trong doanh nghi ệp. Deshpande (2009) kh ẳng định r ằng các đồng nghi ệp là y ếu t ố quy ết định quan tr ọng nh ất đến hành vi c ủa đạo đức c ủa cá nhân. 63 Bên c ạnh đó, thuy ết h ọc t ập xã h ội cũng ch ỉ ra r ằng bên c ạnh nh ững đồng nghi ệp, hành vi c ủa nh ững ng ười qu ản lý thành công bên trong doanh nghi ệp có tác động đến hành vi c ủa cá nhân. Bandura (1986) cho r ằng hành vi c ủa ng ười lãnh đạo s ẽ chi ph ối hành vi đạo đức c ủa đồng nghi ệp cấp d ưới ch ủ yếu qua quá trình h ọc t ập xã hội. Jaffe và Tsimerman (2005) và Deshpande (2009) cùng đồng ý r ằng hành vi c ủa nh ững ng ười qu ản lý thành công có tác động đến hành vi đạo đức c ủa nhân viên c ấp dưới h ọ. Hành động c ủa nh ững ng ười qu ản lý thành công đóng vai trò nh ư nh ững chu ẩn m ực, hình m ẫu không chính th ức t ại n ơi làm vi ệc. Hunt và c ộng s ự (1984) cho rằng nhân viên s ẽ có xu h ướng th ực hi ện hành vi đạo đức n ếu h ọ nh ận th ấy r ằng nh ững ng ười qu ản lý thành công trong doanh nghi ệp c ủa h ọ đều là nh ững ng ười có đạo đức. Theo Fritzche (1991), h ệ th ống c ơ s ở lý lu ận ủng h ộ quan điểm r ằng m ối quan h ệ với các đồng nghi ệp và ng ười qu ản lý c ấp trên có ảnh h ưởng đến hành vi đạo đức c ủa cá nhân trong doanh nghi ệp. K ết lu ận này d ựa trên c ơ s ở của lý thuy ết nhóm khác bi ệt (differential association theory) và lý thuy ết vai trò - tập h ợp (role-set configuration theory). Hai lý thuy ết này gi ải thích v ề mối quan h ệ tươ ng tác l ẫn nhau và ảnh h ưởng của các đồng nghi ệp/ ng ười qu ản lý doanh nghi ệp đến hành vi c ủa cá nhân. Nghiên cứu c ủa Zey-Ferrell và Ferrell (1982) đã ch ỉ ra rằng lý thuy ết vai trò - tập h ợp sẽ giúp gi ải thích được hành vi đạo đức. 1982) Do v ậy, quá trình h ọc t ập xã h ội được đánh giá dựa trên yếu t ố các đồng nghi ệp trong doanh nghi ệp (peers) và ng ười qu ản lý doanh nghi ệp thành công (success) (Jaffe và Tsimerman, 2005; Westerman và c ộng s ự, 2007; Deshpande và Joseph, 2008; Deshpande, 2009; Hunt và c ộng s ự, 1984). Các nghiên c ứu này đều kh ẳng định tác động tích c ực c ủa y ếu t ố quá trình h ọc t ập xã h ội, đến d ự định th ực hi ện hành vi trách nhi ệm/ đạo đức c ủa doanh nghi ệp (Lehnert và c ộng s ự, 2015). O’Leary và Pangemanan (2007) cho r ằng quy ết định c ủa nhóm được đư a ra d ựa trên quá trình th ỏa hi ệp, ch ấp nh ận s ự khác bi ệt của các cá nhân, và đây chính là s ự khác bi ệt v ới hành vi ra quy ết định c ủa cá nhân. Mặt khác, hệ th ống nghiên c ứu còn đư a ra quan điểm trái ng ược v ề tác động c ủa quá trình h ọc t ập xã h ội đến hành vi c ủa doanh nghi ệp. Abdolmohammadi và Reeves (2003) đã xem xét kh ả năng các quy ết định đạo đức trong m ột nhóm được đư a ra trên c ơ s ở sự th ỏa hi ệp gi ữa các thành viên trong nhóm, bao g ồm c ả nh ững thành viên có nh ận th ức đạo đức nhi ều và ít, nh ưng h ọ không tìm th ấy b ằng ch ứng để kết lu ận về kh ả năng này. Tuy vẫn còn t ồn t ại nh ững tranh cãi v ề mức độ ảnh h ưởng, kế th ừa nghiên c ủa Jones (1991), lu ận án s ẽ ki ểm định thêm tác động c ủa y ếu t ố động l ực nhóm và quá trình h ọc t ập xã h ội đến c ả hai d ự định th ực hi ện hành vi c ủa doanh nghi ệp. 64 - Chính sách th ưởng ph ạt Chính sách th ưởng ph ạt (rewards and sanctions system) là một y ếu t ố cấu thành của v ăn hóa doanh nghi ệp bên c ạnh các chính sách (quy t ắc đạo đức), lãnh đạo, c ơ c ấu qu ản lý và chính sách đào t ạo (Trevino và c ộng s ự, 1998). C ũng theo tác gi ả, v ăn hóa đạo đức là t ập con c ủa v ăn hóa doanh nghi ệp, được bao hàm trong v ăn hóa doanh nghi ệp. Trevino (1990) cho r ằng các chính sách của doanh nghi ệp, quy t ắc, các tuyên bố và vi ệc th ực hi ện chúng là các y ếu t ố quan tr ọng c ủa v ăn hóa doanh nghi ệp. Trevino và c ộng s ự (2006) cho r ằng chính sách qu ản lý, khen th ưởng và x ử ph ạt là một trong nh ững y ếu t ố thu ộc “c ơ s ở hạ tầng đạo đức” (ethical infrastructure), h ỗ tr ợ cho doanh nghi ệp trong vi ệc th ực hi ện hành vi trách nhi ệm. Chính sách th ưởng ph ạt là m ột ph ần c ủa chính sách qu ản lý, c ũng là m ột ph ần của v ăn hóa doanh nghi ệp, c ụ th ể hóa v ăn hóa doanh nghi ệp. Ngoài ra, y ếu t ố chính sách th ưởng ph ạt chi ếm ph ần l ớn trong các nghiên c ứu v ề ảnh h ưởng c ủa y ếu t ố tổ ch ức đến hành vi đạo đức c ủa doanh nghi ệp (Craft, 2013), đồng th ời đây là y ếu t ố thu ộc v ăn hóa doanh nghi ệp có tác động đáng k ể đến toàn b ộ hành vi ra quy ết định đạo đức c ủa các cá nhân trong doanh nghi ệp (Grojean và c ộng s ự, 2004; Smith và c ộng s ự, 2007). Bowen (2004) đồng ý r ằng hành vi đạo đức s ẽ được đẩy m ạnh b ởi m ột n ền v ăn hóa doanh nghi ệp v ững m ạnh, trong đó quy định công khai và chi ti ết các v ấn đề đạo đức, chính sách đào t ạo, và chính sách khen th ưởng cho vi ệc th ực hi ện hành vi đạo đức. Mặc dù vậy, v ẫn có nghiên c ứu ch ỉ ra r ằng chính sách c ủa doanh nghi ệp d ường nh ư không có tác động đến hành vi đạo đức/trách nhi ệm của doanh nghi ệp (Hunt và c ộng s ự, 1984; Chow và c ộng s ự, 2009). Vì v ậy, lu ận án s ẽ ti ếp t ục ki ểm định m ức độ ảnh h ưởng c ủa yếu t ố chính sách th ưởng ph ạt đến hành vi DLTN c ủa doanh nghi ệp. Chính sách th ưởng ph ạt c ụ th ể hóa y ếu t ố qu ản lý trong t ổ ch ức theo nghiên c ứu c ủa Jones (1991). Chính sách th ưởng ph ạt ở trong nghiên c ứu này mu ốn nói đến nh ững ph ần th ưởng/hình ph ạt dành cho các cá nhân trong doanh nghi ệp khi h ọ th ực hi ện DLTN/không th ực hi ện DLTN. Gi ải thích này trái ng ược v ới cách hi ểu ph ần th ưởng là nh ững l ợi ích nh ận được khi th ực hi ện hành động vì m ục tiêu l ợi nhu ận. Trong nhi ều tr ường h ợp, để đạt được m ục tiêu đòi h ỏi ph ải th ực hi ện hành vi phi đạo đức. Nh ư v ậy, ph ần th ưởng theo ngh ĩa đó ph ụ thu ộc vào hành vi phi đạo đức, còn các ch ế tài x ử ph ạt được xem là h ậu qu ả ph ải nh ận khi th ực hi ện nh ững hành vi phi đạo đức. 2.6.2.5. Bi ến nhân kh ẩu h ọc Kế th ừa nghiên c ứu c ủa Sweeney và c ộng sự (2010) và Roozen và c ộng s ự (2001), nghiên c ứu này tập trung đánh giá ba yếu t ố tổ ch ức khác d ưới d ạng bi ến nhân kh ẩu h ọc (demographic variables), có ảnh h ưởng chi ph ối đến đến mối quan h ệ tác động c ủa các yếu t ố đến hành vi DLTN c ủa DNLHQT (bi ến ki ểm soát). Các bi ến này bao g ồm quy mô doanh nghi ệp, th ị tr ường m ục tiêu, và lo ại hình doanh nghi ệp. 65 Có hai quan điểm khác nhau trong h ệ th ống c ơ s ở lý lu ận v ề ảnh h ưởng của quy mô doanh nghi ệp đến hành vi đạo đức/trách nhi ệm. M ột quan điểm cho r ằng quy mô doanh nghi ệp không có tác động đến hành vi đạo đức c ủa doanh nghi ệp. M ột nghiên c ứu kéo dài m ười b ảy n ăm, kh ảo sát trên 5000 doanh nghi ệp và chuyên gia trong l ĩnh v ực kinh doanh đã đư a ra k ết qu ả rằng không tìm th ấy s ự khác bi ệt có ý ngh ĩa th ống kê trong vi ệc th ực hi ện hành vi đạo đức gi ữa doanh nghi ệp nh ỏ và l ớn (Longenecker và c ộng s ự, 2006). Paolillo & Vitell (2002) c ũng đồng ý r ằng quy mô doanh nghi ệp không tạo ra ảnh h ưởng đến d ự định đạo đức. Trái l ại, ở quan điểm khác, các nghiên c ứu ch ỉ ra quy mô doanh nghi ệp là m ột y ếu t ố dự đoán quan tr ọng c ủa d ự định th ực hi ện đạo đức. Marta và c ộng s ự (2008) cho r ằng các nhà qu ản lý ở trong doanh nghi ệp có quy mô l ớn h ơn d ường nh ư có dự định th ực hi ện hành vi trách nhi ệm nhi ều h ơn ở các doanh nghi ệp nh ỏ. Pierce và c ộng sự (2010) c ũng kh ẳng định các doanh nghi ệp có quy mô v ừa thì có d ự định th ực hi ện hành vi đạo đức cao h ơn các doanh nghi ệp khác. Amstrong và c ộng s ự (2004) k ết lu ận r ằng quy mô c ủa đội ng ũ qu ản lý c ủa doanh nghi ệp càng l ớn thì doanh nghi ệp càng có kh ả năng tham gia vào hành vi phi đạo đức/trách nhi ệm. Ford và Richardson (1994) c ũng đồng ý rằng quy mô doanh nghi ệp tác động đến hành vi đạo đức, và quy mô càng l ớn thì hành vi th ực hi ện càng gi ảm. Nh ư v ậy, lu ận án s ẽ làm rõ tác động của quy mô doanh nghi ệp đến dự định th ực hi ện DLTN c ủa các DNLHQT. Ngoài ra, theo Tr ươ ng Đình Chi ến (2014), vi ệc l ựa ch ọn th ị tr ường m ục tiêu có ý ngh ĩa vô cùng quan tr ọng đối v ới vi ệc phát tri ển và tri ển khai các chính sách, chi ến lược c ủa doanh nghi ệp. Fritzsche (1991) cũng đánh giá m ục tiêu doanh nghi ệp là y ếu tố quan tr ọng trong vi ệc ra quy ết định hành vi trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp. Cochrane (2010) l ập lu ận r ằng m ột trong nh ững y ếu t ố cốt lõi xây d ựng nên m ột h ệ th ống du l ịch có kh ả năng ph ục h ồi đó là khai thác th ị tr ường. Do v ậy, th ị tr ường m ục tiêu c ủa DNLHQT sẽ được xem xét là m ột y ếu t ố nhân kh ẩu h ọc tác động t ới d ự định th ực hi ện hành vi DLTN. Bên c ạnh đó, lo ại hình doanh nghi ệp được cho là có tác động đến hành vi trách nhi ệm c ủa doanh nghi ệp (Pierce và c ộng s ự, 2010; Roozen và c ộng s ự, 2001; Shafer và Simmons, 2011). Nh ư v ậy, lo ại hình doanh nghi ệp cũng là một yếu t ố thu ộc bi ến nhân kh ẩu h ọc tác động đến d ự định th ực hi ện DLTN của DNLHQT. Yếu t ố này c ũng góp ph ần vào kh ả năng th ực hi ện DLTN c ủa doanh nghi ệp. 2.6.3. Mô hình nghiên c ứu đề xu ất Mô hình nghiên c ứu đề xu ất c ủa lu ận án có s ự xu ất phát và phát tri ển t ừ mô hình hành vi đạo đức/trách nhi ệm của Jones (1991), kế th ừa từ mô hình hành vi d ự định c ủa Ajzen (1985), phù h ợp v ới lý thuy ết th ể ch ế về tác động c ủa áp l ực xã h ội đến quy ết định th ực hi ện hành vi c ủa doanh nghi ệp.