[Tóm tắt] Luận án Thủ tục xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa sơ thẩm trong tố tụng hình sự Việt Nam

HS được thể hiện rõ nét nhất; phản ánh sự bình đẳng của các bên tham gia tranh tụng; và để thực hiện nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm- một trong những nguyên tắc đột phá, lần đầu được quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015; Về kết quả: hoạt động tranh luận để làm sáng tỏ các tình tiết vụ án, quyền và lợi ích của công dân và xã hội; các bên tham gia tranh luận được tạo cơ hội, điều kiện đưa ra quan điểm, đối đáp lẫn nhau để làm sáng tỏ chân lý vụ án. Là lúc người tham gia tố tụng công khai bày tỏ quan điểm liên quan đến việc giải quyết vụ án. Nó còn giúp cho việc đánh giá chứng cứ xác thực hơn và HĐXX xác định bị cáo phạm tội gì, áp dụng khung hình phạt nào là phù hợp, thiệt hại do tội phạm gây ra cho bị hại và xã hội như thế nào; cũng như nhiều trường hợp thông qua tranh luận đã phát hiện tội phạm, hành vi phạm tội đã bị bỏ lọt trong quá trình điều tra, truy tố; Về giáo dục xã hội: hoạt động tranh luận là lúc thể hiện quan điểm chủ trương, chính sách của Nhà nước đối với công dân; là lúc tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật, giáo dục ý thức đạo đức xã hội. 1.2.2. Ý nghĩa của thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm - C. Mác và Ăng- Ghen đã khái quát thành chân lý về việc xét xử công bằng, đúng người đúng tội, rằng “Các vị không thể nào buộc được chúng tôi tin có sự phạm tội ở nơi không có sự phạm tội, - các vị chỉ có thể biến bản thân sự phạm tội thành một hành vi pháp lý mà thôi. Các vị đã xóa nhòa ranh giới, nhưng các vị sẽ nhầm nếu như các vị nghĩ rằng điều đó chỉ đem lại lợi ích cho các vị. Nhân dân nhìn thấy sự trừng phạt, nhưng không nhìn thấy sự phạm tội, và chính vì nhân dân nhìn thấy sự trừng phạt ở nơi không có sự phạm tội, cho nên nhân dân cũng không còn nhìn thấy sự phạm tội ở nơi có sự trừng phạt nữa”17. Về vấn đề này, tư tưởng vĩ đại của Chủ tịch Hồ Chí Minh thể hiện rất coi trọng về công tác xét xử phải đảm bảo tính công bằng, nghiêm minh theo pháp luật. Trong thư gửi Hội nghị Tư pháp toàn quốc năm 1948, Người viết: “Các bạn là những người phụ trách thi hành pháp luật. Lẽ tất nhiên các bạn cần phải nêu cao cái gương “phụng công, thủ pháp, chí công vô tư”, cho nhân dân noi theo”18. Người rất không hài lòng trước việc pháp luật của ta không được thực hiện nghiêm minh, xét xử thiếu công bằng, “thưởng có khi quá rộng mà phạt thì không nghiêm”, lẫn lộn giữa công và tội. Theo Người thì có công thì được thưởng, có lỗi thì phải phạt19 - Trong hoạt động xét xử tại PTHSST, hoạt động xét hỏi và tranh luận có vị trí trung tâm, cũng là quan trọng nhất để xác định sự thật khách quan của vụ án. Ở đó việc hỏi và trả lời được diễn ra công khai, việc đưa ra 17 Nhà Xuất bản Sự Thật (1978), C.Mác- PH. Ăng Ghen toàn tập (Tập 1), Hà Nội, tr. 167. 18 Nhà Xuất bản Chính trị Quốc Gia (1995), Hồ Chí Minh Toàn tập, Hà Nội, tr. 381-382. 19 Hội đồng Trung ương chỉ đạo biên soạn giáo trình Quốc gia các bộ môn khoa học Mác- Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh (2003), Giáo trình Tư tưởng Hồ Chí Minh, NXB Chính trị Quốc gia, tr. 277. 11 lý lẽ, lập luận, đối đáp dân chủ, bình đẳng tại phiên tòa tạo điều kiện cho người tham gia tố tụng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình - Qua thực tiễn xét hỏi, đặc biệt là tranh luận là lúc cơ quan tiến hành tố tụng có thể phát hiện căn cứ pháp luật TTHS và pháp luật hình sự còn bất cập, hạn chế, để có phương hướng, đề xuất cơ quan có thẩm quyền hoàn thiện về mặt quy phạm. Qua hoạt động xét hỏi, tranh luận đã không ít trường hợp Tòa án phát hiện được sơ hở, thiếu sót trong việc quản lý kinh tế, xã hội của cơ quan nhà nước khác dẫn đến tội phạm và vi phạm pháp luật, mà Tòa án xét thấy cần phải kiến nghị yêu cầu khắc phục, sửa chữa 1.3. Cơ sở xác định thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên toà hình sự sơ thẩm 1.3.1. Mô hình tố tụng hình sự Việt Nam với yêu cầu cải cách tư pháp Trong mục này, Luận án làm rõ đặc điểm của mô hình TTHS Việt Nam và xu thế áp dụng mô hình TTHS trên thế giới, cũng như định hướng ở Việt Nam trong giai đoạn cải cách tư pháp hiện nay. Khẳng định mô hình TTHS nước ta là mô hình TTHS thẩm vấn, với những đặc trưng của nó, cần rút kinh nghiệm mặt hạn chế của mô hình tố tụng thẩm vấn, tiếp thu có chọn lọc những hạt nhân hợp lý của mô hình tranh tụng, chúng ta hướng đến xây dựng một mô hình tố tụng chứa đựng nhiều yếu tố tranh tụng công bằng. 1.3.2. Nguyên tắc cơ bản trong tố tụng hình sự Trong mục này, Luận án bình luận và phân tích vai trò, ý nghĩa của nguyên tắc TTHS chi phối đến hoạt động xây dựng và thực hiện thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST. Việc tiếp cận nghiên cứu trên cơ sở quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 2015, dưới góc độ bảo đảm quyền con người, quyền công dân theo quy định của Hiến pháp năm 2013, Luật tổ chức Tòa án nhân dân và Viện kiểm sát nhân dân năm 2014 và một số văn kiện quốc tế có liên quan. Các nguyên tắc được lựa chọn phân tích: Nguyên tắc Tòa án xét xử kịp thời, công bằng, công khai; Nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội; Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm. 1.4. Mối quan hệ giữa thủ tục xét hỏi và thủ tục tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm Mối quan hệ giữa thủ tục xét hỏi và thủ tục tranh luận tại PTHSST được làm rõ ở hai bình diện như sau: Một là, mối quan hệ giữa thủ tục xét xét hỏi và thủ tục tranh luận tại PTHSST là quan hệ về nội dung hoạt động TTHS, biểu hiện sự tác động qua lại lẫn nhau, chúng quan hệ biện chứng với nhau và làm tăng tính tranh luận. Hai là, mối quan hệ giữa thủ tục xét hỏi và thủ tục tranh luận có tính truyền thống pháp lý. Ngoài ra ở mục này Luận án còn giải quyết thấu đáo câu hỏi được đặt ra là có nên gộp thủ tục xét hỏi và thủ tục tranh luận tại PTHSST không? 1.5. Mối quan hệ giữa các chủ thể tiến hành tố tụng với nhau và với cả ngƣời tham gia tố tụng trong hoạt động xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm Trong mục này, Luận án tập trung phân tích, chứng minh các nội dung cơ bản như sau: Thứ nhất, về mối mối quan hệ giữa Hội đồng xét xử và Kiểm sát viên thể hiện trên hai bình diện là mối quan hệ phối hợp và mối quan hệ chế ước; Thứ hai, mối quan hệ giữa Kiểm sát viên và Hội đồng xét xử với người bào chữa biểu hiện ở các mặt như sau: Một là, mối quan hệ giữa Kiểm sát viên với người bào chữa vừa là quan hệ phối hợp vừa là quan hệ đối tụng: Hai là, mối quan hệ giữa Hội đồng xét xử với người bào chữa là quan hệ chấp hành sự điều hành. 12 CHƢƠNG 2 THỰC TRẠNG XÉT HỎI, TRANH LUẬN TẠI PHIÊN TOÀ HÌNH SỰ SƠ THẨM 2.1. Thực trạng quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về thủ tục xét hỏi và tranh luận tại phiên toà hình sự sơ thẩm 2.1.1. Quá trình hình thành và phát triển của thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam trước khi ban hành Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 Trong mục này, những nội dung cơ bản được làm rõ như sau: Luận án nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST trong pháp luật TTHS Việt Nam thông qua các văn bản: Hiến pháp năm 1946; Sắc lệnh số 51/SL ngày 17/4/1946 của Chủ tịch nước Việt Nam dân chủ Cộng hòa; Thông tư số 22- HCTP ngày 18/12/1957 của Bộ tư pháp trả lời một số điểm về quyền bào chữa; Thông tư số 2421- TC ngày 29/12/1961 của TANDTC hướng dẫn việc thực hiện chế độ Hội thẩm nhân dân; Thông tư số 16-TATC ngày 27/9/1974 quy định về trình tự tố tụng tại phiên tòa; tìm hiểu quy định về thủ tục xét hỏi, tranh luận ở miền Nam nước ta trước năm 1975 và theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 và năm 2003. Qua nghiên cứu, cho thấy: Ở giai đoạn từ năm 1945 đến trước khi ban hành Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 cho thấy thủ tục xét hỏi tại PTHSST được coi trọng. Việc xét hỏi tại PTHSST đặt nặng vào vai trò của chủ tọa phiên tòa. Việc xét hỏi rất kỹ càng và là cơ sở để Hội đồng xét xử đưa ra kết luận bị cáo phạm tội hay không. Trong khi đó thủ tục tranh luận được quy định rất sơ sài, quyền bào chữa quy định rất hạn chế và bị cáo và người tham gia tố tụng khác có rất ít quyền. Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 ra đời quy định thủ tục xét hỏi, tranh luận thành hai chương riêng biệt, trong đó ghi nhận cụ thể hơn về trình tự xét hỏi, phương pháp xét hỏi và thủ tục tranh luận. Tuy nhiên quá trình thực hiện đã bộc lộ nhiều bất cập được Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 (sau đây viết tắt: BLTTHS) sửa đổi, bổ sung nhưng nó đã không đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn tranh tụng. 2.1.2. Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên toà hình sự sơ thẩm 2.1.2.1. Quy định về thủ tục xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm Trong mục này Luận án phân tích thực trạng và làm rõ nguyên nhân của thực trạng các quy định về các vấn đề trọng tâm, đó là: Thủ tục công bố (trình bày) cáo trạng theo quy định tại Điều 206 BLTTHS; Chủ thể và phạm vi xét hỏi theo quy định tại Chương XX của BLTTHS (Thủ tục xét hỏi tại phiên tòa); phạm vi xét hỏi, được quy định tại khoản 3 Điều 209 BLTTHS; Phương pháp và trình tự xét hỏi theo quy định tại Điều 207, Điều 209, Điều 210, Điều 211 và Điều 215 của BLTTHS. Trong đó: Thứ nhất, về phương pháp xét hỏi, bao gồm: Phương pháp xét hỏi thứ nhất là, xét hỏi từng người; Phương pháp xét hỏi thứ hai là, hỏi bổ sung; Phương pháp xét hỏi thứ ba là, xét hỏi kết hợp với biện pháp cách ly bị cáo, cách ly người làm chứng; Phương pháp xét hỏi thứ tư là, xét hỏi kết hợp với công bố lời khai, xem xét vật chứng, xem xét tại chỗ và trình bày, công bố các tài liệu của vụ án. Thứ hai, về trình tự xét hỏi, (làm rõ: Đối với chủ thể tiến hành xét hỏi: Theo quy định tại Điều 207 của BLTTHS; Đối với người được xét hỏi: Theo quy định tại Điều 209, Điều 210, Điều 211, Điều 215, Điều 216, Điều 223 BLTTHS). 2.1.2.2. Quy định về thủ tục tranh luận tại phiên toà hình sự sơ thẩm: 13 Trong mục này, trước hết Luận án làm rõ các chủ thể tham gia tranh luận, sau đó phân tích thực trạng và làm rõ nguyên nhân của nó về các quy định theo Điều 217, Điều 218, Điều 219, Điều 221, Điều 217 BLTTHS (bao gồm các vấn đề: trình tự phát biểu khi tranh luận, điều khiển phiên tranh luận, luận tội, bào chữa, phạm vi và nội dung tranh luận, đối đáp, trở lại việc xét hỏi, xem xét việc rút truy tố tại phiên tòa). Ngoài ra, thực trạng một số quy định khác liên quan đến thủ tục xét, tranh luận tại PTHSST cũng được làm rõ, đó là việc triệu tập người làm chứng tại PTHSST theo quy định tại Điều 183 BLTTHS và Điều 287 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015; Việc thu thập chứng cứ của người bào chữa, theo quy định tại Điều 58 BLTTHS, Điều 73, Điều 88 của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015. Đánh giá sâu các quy định của BLTTHS về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST cho thấy các ưu điểm, thuận lợi của nó, đồng thời lại bộc lộ hạn chế, vướng mắc: Trước hết, đó là việc trình bày cáo trạng và bổ sung cáo trạng của Kiểm sát viên tại phiên tòa là chưa hợp lý. Sẽ phù hợp hơn nếu Kiểm sát viên đưa ra lời buộc tội; đồng thời cần thiết phải xác lập thủ tục bị cáo được trình bày ý kiến bày tỏ về sự buộc tội của Kiểm sát viên và đưa ra ý kiến có nhận tội hay không trước khi bước vào thủ tục xét hỏi. Mặt khác nghiên cứu đã chỉ rõ quyền xét hỏi trực tiếp bị bó hẹp; về trình tự xét hỏi thể hiện chưa hợp lý; đồng thời nghiên cứu đã chỉ rõ nội dung, ưu điểm và hạn chế của các phương pháp xét hỏi .v.v. Những bất cập này đã hạn chế quyền hạn chứng minh của người tham gia tố tụng. Về thủ tục tranh luận: quy định Kiểm sát viên đề nghị kết tội theo toàn bộ hay một phần cáo trạng là chưa hợp lý, mà phải dựa vào diễn biến phiên tòa để đưa ra kết luận về tội danh, khung hình phạt mới chính xác. Quy định về tranh luận cũng chưa dự liệu hết được trường hợp một bị cáo có nhiều người bào chữa, thì thủ tục trình bày ý kiến bào chữa như thế nào; về thủ tục đối đáp đã không ràng buộc được Kiểm sát viên phải đáp lại đầy đủ ý kiến của người bào chữa và bị cáo; về thủ tục rút quyết định truy tố, pháp luật TTHS vẫn tạo khả năng cho Hội đồng xét xử tiếp tục giải quyết vụ án sau khi Kiểm sát viên rút quyết định truy tố là chưa phù hợp.v.v. Ngoài ra thực trạng một số quy định có liên quan đến hoạt động xét hỏi, tranh luận, có ý nghĩa tranh tụng cũng đã được làm rõ, như quyền triệu tập người làm chứng của Kiểm sát viên, người bào chữa và người tham gia tố tụng khác ra trước phiên tòa .v.v. 2.1.3. So sánh, đánh giá những điểm mới của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm Mục này đã so sánh, đánh giá những điểm mới của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 quy định về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm. Quá đó cho thấy bộ luật mới quy định về vấn đề này vẫn chưa triệt để, cần phải tiếp tục hoàn thiện. 2.2. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự của một số nƣớc trên thế giới về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm và kinh nghiệm đối với Việt Nam Nghiên cứu quy định về thủ tục xét hỏi và tranh luận ở một số nước trên thế giới, cho thấy thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST ở Hoa Kỳ, Pháp và Nhật Bản quy định có tính tranh tụng cao, được thực hiện rất hữu hiệu, gắn với việc bảo đảm các quyền của bị cáo; vai trò của người làm chứng và người bị hại tại phiên tòa rất được coi trọng .v.v. Tuy nhiên các thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST ở các nước nêu trên với hạn chế là phiên tòa phải trải qua nhiều thủ tục rườm rà, kéo dài, hao tốn sức lực, chi phí và sự bị động thái quá của bị can, bị cáo gây khó khăn cho việc chứng minh của nhà nước. 14 2.3. Thực tiễn thực hiện quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về thủ tục xét hỏi và tranh luận tại phiên toà hình sự sơ thẩm 2.3.1. Những kết quả đạt được Được đánh giá trên hai mặt là về mặt lập pháp và mặt thực tiễn. Những thành tựu về mặt lập pháp và từ kết quả hoạt động áp dụng pháp luật cho thấy cán bộ tư pháp nhận thức tích cực về đường lối cải cách tư pháp; chất lượng hoạt động tố tụng ngày càng được nâng lên cả về số lượng và chất lượng; bản án được tuyên đã chú trọng hơn về kết quả tranh tụng .v.v. Về mặt lập pháp đánh giá ý nghĩa tích cực của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 quy định về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST . Về mặt thực tiễn đánh giá chất lượng, hiệu quả hoạt động của các chủ thể: Viện kiểm sát nhân dân, người bào chữa, Tòa án nhân dân, người tham gia tố tụng . 2.3.2. Những hạn chế, vướng mắc trong xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm Những hạn chế, vướng mắc trong xét hỏi và tranh luận tại PTHSST, được đánh giá hạn chế từ phía các chủ thể tham gia xét hỏi, tranh luận và hạn chế từ phía bị cáo và những người tham gia tố tụng khác. Trong đó nêu rõ số lượng án bị hủy, sửa, tuyên không phạm tội, bị kiến nghị, kháng nghị trong 10 năm gần đây. Ngoài ra Luận án còn làm rõ những hạn chế, vướng mắc khác từ hoạt động xét xử ảnh hưởng đến chất lượng xét hỏi, tranh luận tại PTHSST (gồm việc bố trí ngồi của Hội đồng xét xử, Kiểm sát viên, người bào chữa, bị cáo và người tham gia tố tụng khác tại phiên toà; cơ sở vật chất, trang thiết bị, phương tiện tổ chức phiên toà hình sự; về chuyên môn, công tác tuyển dụng và đào tạo Thẩm phán và công tác quản lý trong ngành Tòa án; vấn đề văn hoá pháp lý tại phiên tòa). (Kết hợp với việc khảo sát 300 biên bản PTHSST và 300 bản án tương ứng để đánh giá việc vận dụng thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST). 2.3.3. Nguyên nhân của những hạn chế, vướng mắc trong thực tiễn thực hiện quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về thủ tục xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm + Nguyên nhân của thực tiễn áp dụng pháp luật, trước hết là do hạn chế về mặt lập pháp: pháp luật TTHS chưa giải quyết đúng đắn, khoa học về các vấn đề cơ bản của tố tụng hình sự, như các mối quan hệ giữa các chức năng TTHS; thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST còn chưa hợp lý, chưa bảo đảm hiệu quả các quyền của bị can, bị cáo và người tham gia tố tụng khác .v.v. +Nguyên nhân do thực hiện pháp luật được nhìn nhận ở khía cạnh: Về ý thức trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình; ý thức trách nhiệm của người bào chữa trong việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình; những hạn chế xuất phát từ bị cáo và người tham gia tố tụng khác. (Kết hợp với hoạt động khảo sát thông qua việc 300 phiếu phỏng vấn đối với Kiểm sát viên, Thẩm phán, Thư ký Tòa án và luật sư ở các địa phương khác nhau trên quy mô toàn quốc để đánh giá). 15 CHƢƠNG 3 GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM THỰC HIỆN THỦ TỤC XÉT HỎI VÀ TRANH LUẬN TẠI PHIÊN TÒA HÌNH SỰ SƠ THẨM 3.1. Nhu cầu của việc tiếp tục hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm Thứ nhất, giải pháp hoàn thiện pháp luật TTHS và ở phương diện thực tiễn về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST phải đáp ứng được yêu cầu cải cách tư pháp trong tình hình mới và phải xuất phát từ thực tiễn Việt Nam, tính đến điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội, để xác định các mối quan hệ xã hội nào cần phải điều chỉnh bằng quan hệ pháp luật tố tụng hình sự; Thứ hai, giải pháp phải trên cơ sở tổng kết và đánh giá thực tiễn thi hành BLTTHS; Thứ ba, hoàn thiện thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST phải theo hướng tăng tính tranh tụng, tiếp thu những hạt nhân hợp lý của mô hình TTHS tranh tụng; Thứ tư, hoàn thiện pháp luật TTHS về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST phải đảm bảo tính đồng bộ, thống nhất của hệ thống pháp luật về tư pháp hình sự Việt Nam. 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật Ngoài những bất cập, hạn chế của BLTTHS về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST đã được khắc phục trong quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, nhưng qua nghiên cứu, so sánh những điểm mới của nó và trên cơ sở thực tiễn, tác giả Luận án đề xuất tiếp tục hoàn thiện pháp luật TTHS về vấn đề nghiên cứu như sau: 3.2.1. Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự về các quy định xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm - Kiến nghị sửa đổi, bổ sung Điều 306 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về thủ tục trình bày cáo trạng: Một là, đổi tên gọi điều luật là “Công bố bản cáo trạng” thành “Trình bày lời buộc tội và ý kiến của bị cáo”; hai là, về nội dung điều luật: loại bỏ thủ tục đọc cáo trạng của Kiểm sát viên tại PTHSST nhằm khắc phục hạn chế, vướng mắc của nó, thay vào đó là bổ sung thủ tục trình bày lời buộc tội của Kiểm sát viên và giải thích, bổ sung luận điểm truy tố nếu cần thiết; bổ sung thủ tục bị hại trình bày ý kiến buộc tội trong trường hợp khởi tố vụ án theo yêu cầu của họ; bổ sung thủ tục chủ tọa phiên tòa hỏi bị cáo có hiểu nội dung buộc tội hay không, có nhận tội hay không và có cần trình bày ý kiến của bị cáo về việc bị Kiểm sát viên cáo buộc hay không. - Kiến nghị sửa đổi, bổ sung Điều 307 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về trình tự xét hỏi, bằng việc đổi tên gọi điều luật là “Trình tự xét hỏi” thành “Phương pháp xét hỏi và trình tự xét hỏi”. Về nội dung điều luật: Một là, bổ sung cụ thể hơn về các phương pháp xét hỏi nhằm tạo ra sự linh hoạt: Đó là đặt Kiểm sát viên chịu trách nhiệm chính trong việc xét hỏi, Hội đồng xét xử chỉ hỏi bổ sung khi thấy cần thiết; chủ thể xét hỏi được quyền lựa chọn bị cáo hoặc người tham gia tố tụng nào trước để hỏi; khắc phục thực trạng trong hoạt động xét hỏi không gắn với việc trưng diện và làm rõ vật chứng, cũng như bị cáo và người tham gia tố tụng khác không được nhận xét vật chứng tại phiên tòa (chỉ xem qua biên bản mô tả vật chứng trong giai đoạn điều tra); hai là, nhằm khắc phục bất cập trong việc điều khiển phiên tòa, tạo ra sự bình đẳng, dân chủ trong hoạt động tranh tụng, kiến nghị bổ sung quy định chủ tọa phiên tòa điều khiển phiên xét hỏi đi đôi với không được hạn chế thời gian xét hỏi, nhưng có quyền cắt những câu hỏi có tính gợi ý, vòng vo, hoặc không liên quan đến vụ án; ba là, để bảo đảm thống nhất và hiệu quả trong việc hỏi, bổ sung quy định tại khoản 1 Điều 307 trường hợp vụ án có nhiều bị cáo mà một trong số bị cáo phạm nhiều tội thì Kiểm sát viên xét hỏi hành vi của tội này xong, sang 16 hành vi khác của tội khác của bị cáo này, rồi chuyển sang xét hỏi bị cáo khác. Nghĩa là bị cáo phạm nhiều tội thì phải xét hỏi hành vi của từng tội đối với bị cáo đó xong mới chuyển sang xét hỏi bị cáo khác. - Kiến nghị sửa đổi, bổ sung Điều 309 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Hỏi bị cáo) ở hai nội dung như sau: Một là, sửa đổi, bổ sung khoản 2 Điều luật này theo hướng không còn quy định “Bị cáo trình bày ý kiến về bản cáo trạng và những tình tiết của vụ án” nhằm thống nhất với giải pháp nêu trên là bỏ đi thủ tục công bố cáo trạng mà thay vào đó là trình bày lời buộc tội của Kiểm sát viên và ý kiến của bị cáo về lời buộc tội đó; đồng thời bổ sung chủ thể Kiểm sát viên, người bào chữa, bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án hoặc người đại diện của họ được đề nghị Hội đồng xét xử hỏi thêm bị cáo. Hai là, sửa đổi, bổ sung khoản 3 Điều 309 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 theo hướng việc hỏi trực tiếp của bị cáo không phụ thuộc vào “được người hỏi đồng ý” hay không. Bị cáo có quyền hỏi trực tiếp bị cáo khác theo trình tự, chỉ đề nghị Hội đồng xét xử hỏi khi muốn hỏi bổ sung. Đồng thời bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án hoặc người đại diện của họ và người giám định, người định giá tài sản được đặt câu hỏi đối với bị cáo về các vấn đề liên quan đến quyền lợi, nghĩa vụ của họ trong vụ án. Trong trường hợp này quy định chủ tọa phiên tòa được cắt câu hỏi của bị cáo và người tham gia tố tụng khác không liên quan đến vụ án hoặc vòng vo. Quy định này tăng tính tranh tụng cao, bảo đảm quyền chất vấn trực tiếp, quyền bào chữa cũng như bảo vệ quyền lợi hợp pháp khác của bị cáo. - Kiến nghị sửa đổi, bổ sung Điều 311 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Hỏi người làm chứng) ở các nội dung: Một là, sửa đổi, bổ sung khoản 1 Điều luật này bằng việc xác lập trường hợp người làm chứng là người chưa thành niên, người có nhược điểm về thể chất (mà không tự mình khai báo được) hoặc người làm chứng có nhược điểm về tâm thần có người đại diện của họ giúp họ trình bày lời khai. Quy định này để phù hợp với thực tiễn tranh tụng tại PTHSST có người làm chứng chưa thành niên bị hạn chế về thể chất hoặc tâm thần, người có nhược điểm về thể chất như bị câm, điếc .v.v, cần phải có người đại diện của họ giúp đỡ trong việc đưa ra lời khai; Hai là, sửa đổi, bổ sung khoản 3 Điều luật này theo hướng không bắt buộc trong mọi trường hợp người làm chứng phải ở lại phiên tòa khi họ đã trình bày xong để tạo ra sự linh hoạt, thuận lợi cho người làm chứng. - Kiến nghị sửa đổi, bổ sung Điều 308 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Công bố lời khai trong giai đoạn điều tra, truy tố) ở hai nội dung như sau: Một là, sửa đổi, bổ sung khoản 1 Điều luật này theo hướng quy định Hội đồng xét xử chỉ được công bố lời khai trong giai đoạn điều tra, truy tố theo yêu cầu của Kiểm sát viên, người bào chữa hoặc người được xét hỏi khác. Hội đồng xét xử không được công bố lời khai để chứng minh tại phiên xét hỏi mà chỉ là người thực hiện theo yêu cầu như đã nêu là nhằm bảo đảm khách quan, bình đẳng trong việc chứng minh tại phiên tòa, mặt khác sẽ giúp cho Hội đồng xét xử tránh được định kiến buộc tội, cũng như sự phàn nàn của người tham gia phiên tòa. Hai là, bổ sung trường hợp bắt buộc phải công bố những lời khai trong giai đoạn điều tra, truy tố khi bị cáo chối tội và khi cần phải đối chất tại khoản 2 Điều 308 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015- vì trên thực tế xảy ra nhiều phiên tranh tụng bị cáo không nhận tội, hoặc không thừa nhận hành vi nào đó xuyên suốt từ quá trình điều tra cho đến khi xét hỏi tại phiên tòa. - Kiến nghị mở rộng đối tượng của vật chứng và vật thể được đưa ra xem xét tại phiên tòa theo quy định tại khoản 1 Điều 312 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Xem xét vật chứng), gồm băng ghi âm, ghi hình, phim và các dự kiện điện tử nhằm đáp ứng với yêu cầu thực tiễn. Cụ thể khoản 1 Điều 312 được thiết lập như sau (bao 17 gồm đặt tên gọi mới của điều luật là “Xem xét vật chứng và vật thể liên quan đến vụ án” thay cho tên gọi cũ là “Xem xét vật chứng”). 3.2.2. Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự về các quy định tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm - Kiến nghị bổ sung khoản 2 Điều 320 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Trình tự phát biểu khi tranh luận) thủ tục trình bày lời bào chữa đối với nhiều người bào chữa bào chữa cho một bị cáo. Thủ tục này được quy định để phù hợp với thực tế tại PTHSST có trường hợp nhiều người bào chữa cho một bị cáo. - Kiến nghị sửa đổi, bổ sung khoản 3 Điều 321 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Luận tội của Kiểm sát viên) ở hai nội dung như sau: Một là, quy định rõ bản luận tội phải đưa ra “kết luận” của Kiểm sát viên chứ không chỉ là nội dung chi tiết của bản luận tội và đề nghị kết tội bị cáo. Tính chất của “kết luận” nó khác với tính chất của “đề nghị”. Việc kết luận sẽ cho chúng ta biết khẳng định đúng sai, quan điểm của Kiểm sát viên tại PTHSST về tội danh và khung phạt mà bị cáo đã phạm, hoặc kết luận bị cáo phạm tội khác và khung hình phạt khác với cáo trạng đã truy tố, hoặc bị cáo không có tội. Hai là, bỏ đi nội dung Kiểm sát viên đề nghị Hội đồng xét xử áp dụng hình phạt và mức độ của hình phạt đối với bị cáo, trách nhiệm bồi thường thiệt hại, việc xử lý vật chứng và các biện pháp tư pháp đối với bị cáo và người tham gia tố tụng khác khi trình bày luận tội. Bởi vì luận tội của Kiểm sát viên được trình bày mở đầu cho phiên tranh luận, các bên chưa đưa ra quan điểm, lập luận về chứng cứ và các tình tiết trong vụ án mà Kiểm sát viên đã đề xuất như đã nêu sẽ gây áp lực cho việc thực hiện quyền bào chữa của bị cáo và phiên tranh luận sẽ kém phần sinh động. Kiểm sát viên chỉ nên kết luận về tội danh và khung hình phạt, còn việc đề xuất mức án cụ thể và các vấn đề cụ thể khác của Kiểm sát viên trước khi bước vào tranh luận là chưa hợp lý. - Kiến nghị sửa đổi, bổ sung Điều 323 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Trở lại việc hỏi). Theo đó thẩm quyền xét hỏi không nên chỉ do Hội đồng xét xử đơn phương áp dụng, mà phải dựa vào đề nghị của các chủ thể đảm trách việc xét hỏi, tranh luận như Kiểm sát viên và người bào chữa. Vì họ là các bên chịu trách nhiệm chứng minh tại phiên tòa, do đó họ trực tiếp phát hiện và cần thiết phải trở lại xét hỏi hay không. - Kiến nghị sửa đổi, bổ sung Điều 325 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Xem xét việc rút quyết định truy tố hoặc kết luận về tội nhẹ hơn tại phiên tòa”, bằng việc khắc phục mâu thuẫn về thẩm quyền của Tòa án trong vấn đề rút quyết định truy tố. Đó là Kiểm sát viên đã rút quyết định truy tố nhưng Hội đồng xét xử vẫn tiến hành xét xử là mâu thuẫn với chức năng xét xử. Vì giới hạn xét xử và quyền công tố của Viện kiểm sát đặt ra yêu cầu nếu không có buộc tội thì không phát sinh việc xét xử. Cụ thể Điều 325 được sửa đổi, bổ sung theo hướng: Nếu Kiểm sát viên rút một phần quyết định truy tố thì Tòa án xét xử phần còn lại, nếu Kiểm sát viên rút toàn bộ quyết định truy tố thì Tòa án phải tuyên bố bị cáo không phạm tội. Ngoài ra để tăng tính tranh tụng, tác giả đề xuất hoàn thiện một số quy định khác của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 liên quan đến thủ tục xét hỏi, tranh luận tại PTHSST như sau: Thứ nhất, hoàn thiện quy định về triệu tập người làm chứng ra trước phiên tòa: Thứ hai, mở rộng quyền thu thập chứng cứ của người bào chữa để bảo đảm cho việc tranh tụng của chủ thể này: 3.3. Tăng cƣờng các biện pháp bảo đảm thực hiện quy định Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm Việc đề xuất các biện pháp bảo đảm thực hiện quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 nhằm mục đích tăng cường tính tranh tụng tại PTHSST theo tinh thần cải cách tư pháp ở nước ta trong giai đoạn hiện nay. Cụ thể: 18 Một là, tăng cường các biện pháp triển khai thực hiện Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 nói chung, thủ tục xét hỏi và tranh luận tại PTHSST nói riêng: - Đề xuất các cơ quan Viện kiểm sát nhân dân, Tòa án nhân dân, Bộ Tư pháp và Cơ quan điều tra các cấp chịu trách nhiệm và kịp thời tập huấn, tuyên truyền thi hành Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015. Hoạt động tập huấn, tuyên truyền Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 ở các trường đại học, cao đẳng, trung cấp chuyên nghiệp và tương đương giao nhiệm vụ cho Sở Tư pháp phối hợp với các trường đào tạo luật và chuyên ngành pháp lý. Tránh thực trạng Bộ luật chậm đi vào cuộc sống do chậm tuyên truyền, tập huấn. - Đề xuất Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân tối cao kịp thời ban hành văn bản hướng dẫn thi hành Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, bảo đảm sự thống nhất, đồng bộ, tránh thực trạng Bộ luật chậm được ban hành văn bản hướng dẫn thi hành. . Hai là, về cơ sở vật chất phục vụ phiên toà: - Đề xuất cơ quan nhà nước có thẩm quyền kịp thời xây dựng trụ sở Tòa án, với thiết kế phòng xử án đủ rộng, có phòng nghị án, phòng lưu trữ vật chứng và phòng chờ xét xử (gồm có mục đích cách ly bị cáo, cách ly người làm chứng). Đề xuất này rất quan trọng, vì nó không những triển khai thực hiện có hiệu quả Điều 257 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về phòng xử án, mà còn khắc phục được thực trạng phiên tòa được tổ chức thiếu tính trang nghiêm, chật hẹp, quá tải, thiếu cơ sở vật chất và phương tiện để thực hiện việc cách ly bị cáo, cách ly người làm chứng, giảm chất lượng, hiệu quả tranh tụng. Tuy nhiên việc xây dựng lại trụ sở Tòa án các cấp với mô hình mới chưa thực hiện ngay được, đòi hỏi phải có lộ trình thực hiện là 5 năm (từ năm 2018 đến năm 2022). - Đề xuất đổi mới hình thức PTHSST bằng việc bố trí lại phòng xử án, bố trí hợp lý chỗ ngồi của các chủ thể tham gia phiên tòa và kết cấu lại các yếu tố khác của phiên tòa; đi đôi với định hướng sửa đổi Điều 256 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 (Nội quy phiên tòa), theo đó quy định việc ghi âm, ghi hình tại phiên tòa, nhằm bảo đảm trên thực tế xét xử được công khai, dân chủ, khách quan. Nó cũng sẽ hỗ trợ, tăng cường hoạt động tranh tụng của người bào chữa. Cụ thể đề xuất mô hình phòng xử án như sau: 19 Mô hình: Phòng xử án thông thường trong điều kiện cải cách tư pháp -------------------------------- Mô tả: 1) Vụ án có tính chất nghiêm trọng, phức tạp thì HĐXX sơ thẩm có thể gồm 02 Thẩm phán và 03 Hội thẩm; 2) Không có vành móng ngựa; bị cáo có bàn, ghế đề ngồi thực hiện việc ghi chép. 3) Hội đồng xét xử ngồi trên bục cao nhất; Thư ký phiên tòa ngồi dưới một cấp, quay lưng vào HĐXX; Kiểm sát viên và Luật sư bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị cáo, các đương sự ngồi đối diện nhau và ở phía dưới HĐXX; thấp hơn nữa là vị trí của những người tham gia tố tụng, người tham dự phiên tòa20. Ba là, về mặt đạo đức nghề nghiệp, chuyên môn nghiệp vụ và đào tạo các chức danh Thẩm phán và Kiểm sát viên: - Đề xuất các cơ quan tư pháp trung ương liên tịch ban hành quy tắc ứng xử tại phiên tòa đối với Hội đồng xét xử, Kiểm sát viên và người bào chữa. Trong đó nghiêm cấm cách ứng xử, phát ngôn và có hành vi thiếu văn minh tại phiên tòa, nếu vi phạm thì tùy mức độ phải xử lý kỷ luật của ngành và theo quy chế nghề nghiệp. 20 Mô tả thứ ba này được vận dụng Công văn số 88/TANDTC-PC ngày 1/4/2016 của Tòa án nhân dân tối cao về việc triển khai góp ý thực hiện mô hình phòng xử án. Thẩm phán Chủ tọa Hội thẩm 1 Hội thẩm 2 Lối vào Lối ra Kiểm sát viên Người bào chữa Bàn để vật chứng Lối vào Lối ra Người phiên dịch, người giám định, người làm chứng lối ra lối vào Bị cáo Thư ký Tòa án Bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, 20 - Đề xuất đổi mới công tác đào tạo các chức danh tư pháp, theo hướng đào tạo bài bản, chuyên trách gắn với công việc chuyên môn đảm nhiệm. Đó là theo lĩnh vực chuyên môn của Kiểm sát viên và Thẩm phán. Cụ thể như đào tạo Kiểm sát viên trong lĩnh vực kiểm sát án điều tra, kiểm sát án dân sự, kiểm sát giam giữ cải tạo và thi hành án hình sự .v.v; đào tạo Thẩm phán giải quyết án hình sự, giải quyết án dân sự, giải quyết án hành chính .v.v. Việc đào tạo chuyên trách từng lĩnh vực giúp cho Kiểm sát viên và Thẩm phán đạt được chuyên môn sâu, vững vàng trong nghề nghiệp. Khắc phục thực trạng hiện này Kiểm sát viên và Thẩm phán được đào tạo giàn trải, khi ra trường làm công tác thực tiễn mắc sai sót trong việc vận dụng pháp luật. Đồng thời trong công tác đào tạo cán bộ tư pháp không những phải bảo đảm vững về chuyên môn pháp lý mà cần chú ý đào tạo đạo đức nghề nghiệp, đạo đức cách mạng và đi đôi với việc trang bị kiến thức cơ bản về các lĩnh vực xã hội. - Đề xuất trong việc phân công công tác đối với chức danh tư pháp chuyên trách từng lĩnh vực tố tụng. Kiểm sát viên, Thẩm phán phải được làm việc chuyên trách trong từng lĩnh vực tố tụng, thì họ mới vững vàng về kiến thức pháp lý, sâu về chuyên môn, thu lượm và phát triển được nhiều kinh nghiệm thực tiễn. Vì kinh nghiệm thực tiễn giải quyết án hình sự được tích lũy càng nhiều thì chất lượng giải quyết án càng tốt. Giải pháp này góp phần rất quan trọng khắc phục án bị oan, sai hoặc bị hủy, cải sửa trong những năm qua. - Đề xuất các cơ quan tư pháp trung ương có cơ chế pháp lý và biện pháp thực tiễn thu hút, tuyển dụng, bổ nhiệm và đào tạo ngắn hạn, bổ sung những người đã là luật sư, công chứng viên trở thành Thẩm phán hoặc Kiểm sát viên; cán bộ làm công tác khác trong các lĩnh vực kinh tế, xã hội như kỹ sư, cán bộ thuế, cán bộ hải quan, kiểm lâm, quản lý hành chính .v.v. có thể được tuyển dụng làm cán bộ Kiểm sát, Tòa án sau đó đào tạo chuyên môn pháp lý, nghiệp vụ cho họ để làm Kiểm sát viên hoặc Thẩm phán; cán bộ đang làm Kiểm sát viên, Thẩm phán có thể được điều chuyển sang công tác ở lĩnh vực quản lý nhà nước, sau đó trở lại làm nhiệm vụ Kiểm sát viên và Thẩm phán. Giải pháp này nhằm bổ sung, tận dụng nguồn nhân lực có chất lượng cao và tạo ra sự linh hoạt trong công tác bổ nhiệm các chức danh từ pháp. Luật sư có thể chuyển sang làm Kiểm sát viên, Thẩm phán vì họ là người có trình độ pháp lý chuyên sâu; các cán bộ công tác ở lĩnh vực quản lý hành chính là những người am hiểu khoa học, họ là những nhà chuyên môn giỏi ở các lĩnh vực khác nhau, nếu công tác trong ngành tư pháp sẽ phát huy được lợi thế. Ví dụ như cán bộ cơ quan thuế, thì giỏi về lĩnh vực thuế. Còn Kiểm sát viên, Thẩm phán có thể chuyển sang làm cơ quan quản lý hành chính một thời gian để nắm được kinh nghiệm về lĩnh vực đó, phục vụ giải quyết án được thuận lợi. - Đề xuất đổi mới quy trình bổ nhiệm Kiểm sát viên và Thẩm phán. Theo đó các chức danh này được đưa ra dân bầu ở từng địa bàn cấp huyện của nơi trụ sở Tòa án, theo nhiệm kỳ 5 năm. Như vậy sẽ nâng cao được ý thức, trách nhiệm của Kiểm sát viên và Thẩm phán. - Đề xuất Bộ Tư pháp phối hợp với Bộ Y tế thành lập cơ quan giám định tư pháp ở cấp huyện (gọi là Tổ chức giám định Tư pháp cấp huyện) để kịp thời giám định trong các trường hợp thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, tài sản, bệnh lý tâm thần, giám định cơ học .v.v., phục vụ kịp thời và tạo điều kiện thuận lợi cho cơ quan điều tra, truy tố, xét xử ở địa phương. Nó cũng sẽ giảm tải cho cơ quan giám định ở cấp tỉnh hiện nay. Bốn là, về nhận thức của các chủ thể tham gia xét hỏi và tranh luận, cũng như Hội đồng xét xử: Việc nhận thức đúng đắn về đường lối cải cách tư pháp và việc đổi mới PTHSST theo hướng tranh tụng có ý nghĩa hết sức quan trọng. Việc nhận thức đúng đắn đó phải xuất phát từ lợi ích chung của nhà nước và xã hội, phải đổi mới tư duy theo hướng hoạt động TTHS là nhằm bảo đảm pháp chế, xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam và cụ thể hơn nữa nhằm bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong hoạt động tố tụng 21 hình sự, chứ không phải từ lợi ích cục bộ ngành và địa phương. Nếu các chủ thể là người tiến hành tố tụng không chịu đổi mới tư duy hoặc chậm đổi mới thì hậu quả là phiên tranh tụng sẽ không đạt được yêu cầu theo hướng tranh tụng công bằng; quyền lợi của người tham gia tố tụng không được bảo vệ kịp thời và đầy đủ. Bởi vì chỉ có thể nhận thức đúng đắn và tích cực đổi mới tư duy thì hoạt động tố tụng sẽ khách quan, công tâm hơn, tránh được định kiến buộc tội và thiên vị lẫn nhau trong hoạt động tranh tụng. Bên cạnh đó còn là nhận thức về trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng- trong đó Thẩm phán và Kiểm sát viên phải nâng cao ý thức trách nhiệm của mình trong việc giải quyết vụ án hình sự, làm cho hoạt động thực tiễn tránh khỏi sự lạm quyền, tùy tiện, tùy nghi. Trong đó hoạt động phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng là không thể thiếu, tuy nhiên nếu chỉ dừng lại ở các văn bản ký kết giao ước phối hợp với nhau là chưa đủ mà cần phải định kỳ tổng kết rút kinh nghiệm về vấn đề này. Cần nhận thức đúng đắn rằng trong quan hệ phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng không được bao biện lẫn nhau, làm trái thủ tục tố tụng, tránh sự hoài nghi của xã hội về tình trạng “án bỏ túi”. Đối với Kiểm sát viên trong hoạt động tranh tụng tại phiên tòa cần chủ động xét hỏi và tích cực tranh luận. Tránh đùn đẩy trách nhiệm xét hỏi cho Hội đồng xét xử và tránh việc không đối đáp đầy đủ các ý kiến tranh luận của người bào chữa và của bị cáo. Kiểm sát viên thực hành quyền công tố, thực hiện việc buộc tội phải là người tích cực trong hoạt động chứng minh tại phiên tòa, còn Hội đồng xét xử cần phải tránh tư tưởng định kiến buộc tội và thiên vị Kiểm sát viên và nên tập trung nhiều hơn vào việc điều khiển phiên tòa. Năm là, phát huy vai trò chủ động của luật sư: Góp phần đạt hiệu quả, chất lượng cao trong hoạt động tranh tụng thì yếu tố chủ động của luật sư đóng vai trò rất quan trọng. Muốn vậy Hội đồng xét xử phải bình đẳng trong hoạt động điều khiển phiên tòa, không được thiên vị Kiểm sát viên và tạo điều kiện thuận lợi cho luật sư tranh tụng. Về phần mình luật sư phải chủ động xét hỏi, đưa ra chứng cứ, cơ sở pháp lý và lập luận để tranh luận với Kiểm sát viên; kịp thời trong việc đưa ra các yêu cầu, kiến nghị tại phiên tòa. Luật sư không những phải tích cực, chính xác hơn trong việc đưa ra ý kiến lập luận bào chữa mà còn phải trên tinh thần phối hợp với Hội đồng xét xử và Kiểm sát viên. Các bên tranh tụng phải trên tinh thần hợp tác, phối hợp và thể hiện sự văn minh, văn hóa pháp lý tại phiên tòa. Muốn vậy luật sư phải chuẩn bị chứng cứ, tài liệu và nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ án trước khi ra phiên tranh tụng. Khi phiên tòa bế mạc, luật sư phải kiểm tra biên bản phiên tòa ngay, nếu cần đưa ra ý kiến ghi nhận vào biên bản. Mặt khác, luật sư cần tự rèn luyện mình, học hỏi trao dồi kỷ năng nghiệp vụ; bên cạnh đó để có nhiều kinh nghiệm trong hoạt động nghề nghiệp thì luật sư phải chủ động thu thập, tìm kiếm chứng cứ, ví dụ như chủ động gặp Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát để tham dự, chứng kiến một số hoạt động điều tra, chứ không chỉ là thụ động khi dựa vào tài liệu có trong hồ sơ vụ án. Mặt khác kiến nghị Bộ Tư pháp hàng năm có kế hoạch cụ thể và mở các lớp bồi dưỡng kỹ năng bào chữa cho luật sư, trong đó coi trọng yếu tố thực hành nghề nghiệp và phổ biến văn bản pháp luật mới và đào tạo ngoại ngữ cho luật sư; theo định kỳ cần phải sát hạch trình độ nghiệp vụ của luật sư. Ở địa phương, Sở Tư pháp hàng năm tổ chức cuộc thi “Luật sư tài ba”, để các luật sư tham gia, nhằm nâng cao vai trò, kinh nghiệm nghề nghiệp cho họ. Sáu là, về cách thức lập bản cáo trạng: Đề xuất Viện kiểm sát nhân dân tối cao ra văn bản hướng dẫn cách thức lập cáo trạng trong ngành Kiểm sát, theo đó về nội dụng: Cáo trạng phải ngắn gọn, phần quyết định không còn đề xuất HĐXX xử lý về trách nhiệm dân sự, xử lý vật chứng và các biện pháp tư pháp, bởi vì muốn xử lý phần này thì phải thông qua hoạt động chứng minh, theo yêu cầu của bị hại, ý kiến của bị cáo tại phiên tòa. 22 KẾT LUẬN Nghiên cứu thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm cho thấy vai trò trọng tâm, cơ bản của nó trong quá trình tranh tụng. Luận án đạt được những giá trị cơ bản như sau: Một là, các điểm mới trong phần nghiên cứu lý luận của Luận án, đó là: (i) khái niệm khoa học về thủ tục xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm được chứng tỏ: trước hết nó là một thủ tục tố tụng có tính bắt buộc, công khai, thể hiện sự dân chủ, bình đẳng, được thực hiện bởi các chủ thể theo trình tự luật định. Thủ tục xét hỏi, tranh luận không thể thiếu vai trò điều khiển của chủ tọa phiên tòa. Thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm có vai trò trọng tâm trong quá trình tranh tụng, đều có mục đích chung là nhằm làm rõ sự thật khách quan vụ án, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp cho các chủ thể tham gia tố tụng hình sự .v.v. Nếu như thủ tục xét hỏi phản ánh đặc điểm mô hình tố tụng hình sự, thì trong thủ tục tranh luận các chức năng cơ bản của tố tụng hình sự được thể hiện rõ nét nhất, phản ánh sự bình đẳng của các bên tham gia tranh tụng. Thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm với mục đích cụ thể là để làm rõ những vấn đề cần phải chứng minh trong vụ án, làm rõ các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ và các tình tiết khác có ý nghĩa đối với việc giải quyết vụ án .v.v. (ii) Luận án lần đầu làm rõ về mối quan hệ giữa thủ tục xét hỏi và thủ tục tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm, mà nội dung cơ bản của nó cho thấy thủ tục xét hỏi và thủ tục tranh luận có quan hệ tác động lẫn nhau, biện chứng với nhau và làm tăng tính tranh luận; chúng xuất phát từ nền tảng truyền thống pháp lý của quốc gia và phản ánh mối quan hệ giữa các chủ thể tiến hành tố tụng với nhau và với cả người tham gia tố tụng. Về mối quan hệ giữa các chủ thể tiến hành tố tụng, có thể rút ra nhận định như sau: Quan hệ giữa Hội đồng xét xử với Kiểm sát viên vừa là quan hệ phối hợp vừa là quan hệ chế ước; quan hệ giữa Hội đồng xét xử với người bào chữa là quan hệ chấp hành sự điều hành và quan hệ giữa Kiểm sát viên với người bào chữa vừa là quan hệ phối hợp vừa là quan hệ đối tụng. Các quan hệ này được hình thành và xuất phát từ các chức năng cơ bản của tố tụng và nhằm đáp ứng với nhu cầu của thực tiễn xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm; (iii) Luận án làm sáng tỏ cơ sở xác định thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm, với nội dung trọng tâm là mô hình tố tụng hình sự Việt Nam với yêu cầu cải cách tư pháp và nguyên tắc tố tụng hình sự. Theo đó mô hình tố tụng thẩm vấn ở nước ta đang vận hành với những đặc trưng của nó chi phối sâu sắc đến việc xây dựng và áp dụng thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm. Về nguyên tắc tố tụng hình sự, cho thấy nguyên tắc xét xử kịp thời, công bằng và công khai, nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội và nguyên tắc bảo đảm tranh tụng trong xét xử- đây là các nguyên tắc định hình, tác động nhiều đến hoạt động xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm. Hai là, Luận án làm rõ thực trạng xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm. Nổi bật ở các vấn đề: (i) ở các thời điểm lập pháp khác nhau, thủ tục xét hỏi, tranh luận là công cụ hữu hiệu để cơ quan tiến hành tố tụng làm rõ sự thật vụ án, nhằm ra bản án được khách quan, toàn diện, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân và xã hội. Trước khi ban hành Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 và năm 2013, hoạt động xét hỏi, tranh luận được điều chỉnh bằng các thông tư và sắc lệnh, nhưng cũng đã thiết lập được nhiều thủ tục về xét hỏi, 23 tranh luận hoặc có liên quan, làm nền tảng cho hoạt động tranh tụng; nhiều giá trị tiến bộ của nó được luật tố tụng hình sự hiện hành kế thừa và phát triển. Tuy vậy ở đó quy định về thủ tục xét hỏi nặng về thẩm vấn, chưa coi trọng thủ tục tranh luận. Phiên tòa hình sự sơ thẩm chưa có sự bình đẳng thực sự, người tham gia tố tụng có rất ít quyền để bảo vệ mình; (ii) đánh giá sâu các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm cho thấy giá trị tiến bộ của nó, nhưng lại bộc lộ sâu sắc những vướng mắc, hạn chế làm ảnh hưởng đến chất lượng tranh tụng và chất lượng bản án. Các quy phạm về thủ tục xét hỏi, tranh luận còn chưa hợp lý, bó hẹp quyền chứng minh của các bên tranh tụng; chưa tạo ra sự bình đẳng thực sự giữa các chủ thể buộc tội và bào chữa; Hội đồng xét xử đảm trách việc xét hỏi và có thiên hướng buộc tội là chưa phù hợp với thực tiễn tranh tụng công bằng; quyền của người tham gia tố tụng, đặc biệt là quyền bào chữa chưa được mở rộng cho phù hợp với giai đoạn cải cách tư pháp và xây dựng nhà nước pháp quyền hiện nay, cũng như yêu cầu phải cụ thể hóa Hiến pháp năm 2013 và nhu cầu hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự. Luận án so sánh, đánh giá những điểm mới của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm. Qua đó giúp cho việc nhìn nhận, tổng hợp những vấn đề nào trong nghiên cứu cần phải đưa ra giải pháp hoàn thiện về mặt pháp luật, bảo đảm tính mới và phù hợp với thực tiễn. (iii) Luận án làm rõ quy định về thủ tục xét hỏi và tranh luận ở một số nước trên thế giới, rút ra kinh nghiệm đối với Việt Nam. Qua nghiên cứu đi đến nhận định rằng: Thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm ở Hoa Kỳ, Pháp và Nhật Bản được thiết lập có tính tranh tụng cao; được bảo đảm trên thực tế, gắn với việc bảo đảm các quyền của bị cáo, và vai trò của người làm chứng, bị hại rất được coi trọng .v.v. Tuy nhiên các thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm ở các nước nêu trên với hạn chế là phiên tòa phải trải qua nhiều thủ tục rườm rà, kéo dài, hao tốn sức lực, chi phí và sự bị động thái quá của bị can, bị cáo gây khó khăn cho việc chứng minh. (iv) Luận án đánh giá sâu sắc hoạt động thực tiễn, đã chứng tỏ hoạt động buộc tội, bào chữa và xét xử ngày càng tiến bộ, nhưng vẫn chưa đạt yêu cầu cải cách tư pháp. Tình trạng án xét xử sơ thẩm bị oan sai, án phải cải sửa, hủy vẫn xảy ra nhiều năm chưa có giải pháp khắc phục hữu hiệu. Các vi phạm pháp luật mang tính phổ biến của cấp xét xử sơ thẩm bị kiến nghị, kháng nghị vẫn với số lượng lớn. Tình trạng hoạt động tố tụng hình sự vẫn còn xảy ra tùy tiện ảnh hưởng đến chất lượng bản án và việc bảo vệ quyền cho người tham gia tố tụng. Bên cạnh đó, về phía các cơ quan tiến hành tố tụng chưa thực hiện đầy đủ, đúng đắn ý thức trách nhiệm của mình. Cơ sở vật chất phục vụ xét xử còn chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn; trình độ chuyên môn và công tác phân công xét xử của Thẩm phán còn hạn chế; vấn đề văn hóa pháp lý tại phiên tòa biểu hiện trong việc phát ngôn, cư xử gây ra phản cảm trong xã hội chưa được khắc phục. Đối với người tham gia tố tụng khi tham gia phiên tòa với trình độ văn hóa, hiểu biết pháp luật không đồng đều hoặc là thiếu sự hợp tác đã gây khó khăn cho quá trình tranh tụng .v.v. Nguyên nhân của thực tiễn áp dụng pháp luật, trước hết là do hạn chế về mặt lập pháp. Đó là pháp luật tố tụng hình sự chưa giải quyết đúng đắn, khoa học về các vấn đề cơ bản của tố tụng hình sự, như các mối quan 24 hệ giữa các chức năng tố tụng; thủ tục xét xử còn chưa hợp lý. Ví dụ như thiếu quy phạm và cơ chế bảo đảm về các quyền của bị can, bị cáo và người tham gia tố tụng, trong đó về quy phạm pháp luật cụ thể về thủ tục xét hỏi, tranh luận còn nhiều vướng mắc, bất cập, thiếu đồng bộ. Nguyên nhân thực tiễn khác là trong nhiều năm qua công tác đào tạo, bổ nhiệm, tuyển dụng, sắp xếp công việc chuyên môn của Thẩm phán còn chưa hợp lý; cơ sở vật chất phục vụ xét xử và công tác tổ chức phiên tòa còn nhiều bất cập .v.v. Ba là, trên cơ sở xác định nhu cầu của việc tiếp tục hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm, Luận đã đưa các giải pháp có tính mới và có tính khả thi cao: (i) các giải pháp về hoàn thiện các quy định của pháp luật tố tụng hình sự và quy định có liên quan về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm, đã kiến nghị, đề xuất khắc phục những vướng mắc, hạn chế về các vấn đề: Thủ tục trình bày và bổ sung cáo trạng, về trình tự xét hỏi và phương pháp xét hỏi, về phạm vi xét hỏi, về thủ tục hỏi và biện pháp cách ly người làm chứng, về thủ tục công bố lời khai, xem xét vật chứng và vật thể liên quan đến vụ án tại phiên tòa; về trình tự phát biểu khi tranh luận, về thủ tục trở lại việc xét hỏi và xem xét việc rút quyết định truy tố hoặc kết luận về tội nhẹ hơn, về việc triệu tập người làm chứng tại phiên tòa hình sự sơ thẩm, mở rộng quyền bào chữa .v.v. (ii) Luận án đề xuất các biện pháp tăng cường thực hiện quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm, chú trọng các biện pháp triển khai thực hiện, khắc phục những bất cập về thực thi pháp luật. Các giải pháp mang tính thực tiễn, có ý nghĩa tích cực, hướng cho hoạt động tố tụng được chuyên nghiệp hóa và theo hướng đổi mới phiên tòa hình sự theo tinh thần cải cách tư pháp hiện nay. Như vậy có thể khẳng định rằng các kết quả nghiên cứu của Luận án có giá trị về mặt lý luận, thực tiễn và khoa học. Cụ thể hơn kết quả nghiên cứu của Luận án làm rõ, bổ sung và phát triển những vấn đề lý luận về lĩnh vực nghiên cứu của đề tài trong kho tàng khoa học pháp lý Việt Nam; làm rõ thực trạng quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và thực tiễn thực hiện về thủ tục xét hỏi, tranh luận tại phiên tòa hình sự sơ thẩm; và với việc đưa ra một hệ thống các giải pháp của Luận án có cơ sở khoa học và có tính khả thi cao, được đề xuất theo hướng tăng tính tranh tụng. Qua đó giúp cho việc tăng cường nhận thức, thúc đẩy hoạt động thực tiễn tranh tụng, góp phần giải quyết đúng đắn vụ án hình sự, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân và xã hội./.